BICIKLOM KROZ VOJVODINU: Srpska Crnja i Vojvoda Stepa
Popili smo jutarnju kafu u restoranu “Grofov merak” pa u društvu Nikole iz Turističke organizacije Nove Crnje prešli na drugu stranu puta i zakoračili na posed Dvorca Nojhauzen koji se nalazi gotovo uz sam granični prelaz. Okružen je parkom na nekadašnjem imanju grofa Čekonjića, a u neposrednoj blizini majura „Julija”. Dvorac je sagradio nemački obaveštajac i general – Franc Nojhauzen, kome je trebalo da služi kao letnjikovac za odmor i lov. Ovo je jedini dvorac na području Banata koji je podignut za vreme Drugog svetskog rata, u periodu od 1941. do 1943.
Pre okupacije Franc Nojhauzen je radio kao izaslanik Trećeg rajha i Nacionalsocijalističke partije Nemačke u Beogradu kada je i stekao veliko bogatstvo. Kao blizak prijatelj i miljenik rajhsmaršala Hermana Geringa, Nojhauzen je postao njegov direktni predstavnik za Četvorogodišnji plan u okupiranoj Srbiji, i bio je bukvalno njen privredni diktator od aprila 1941. do avgusta 1944.
Nojhauzen je smatran „ljigavim i beskrupuloznim” i „notorno korumpiranim”. Nakon žalbi viših nemačkih zvaničnika sa područja jugoistočne Evrope, Nojhauzen je od strane samih nacista uhapšen i poslat u koncetracioni logor, ali je preživeo i posle rata su ga uhapsili američki vojnici. SAD su ga izručile jugoslovenskim vlastima i Nojhauzen je osuđen na 20 godina zatvora. Pušten je 1953. i vratio se u Nemačku gde je 1966. i preminuo.
Po predanju, dvorac je projektovao nepoznati ruski zarobljenik – arhitekta, očigledno sposoban da odgovori zahtevima naručioca i projektuje skladno i funkcionalno arhitektonsko delo. Objekat je izveden u eklektičkom maniru sa elementima klasicizma i baroka.
Iz dvorišnog trema se ulazi u salon sa kaminom i drvenom kasetiranom tavanicom. Levo od salona je ekonomski deo (kuhinja), a desno još jedna sala za ručavanje. Na spratu se nalazi još jedan salon koji je sa holom povezan sa tri otvora, od kojih su dva krajnja zastakljena vitražima. Vitraži su urađeni u maniru ar dekoa i predstavljau dva sveca sa svojim atributima; jedan je sveti Hubert – zaštitnik lovaca, koji u ruci drži biskupsku palicu, a drugi je sveti Eligije – zaštitnik zanatlija, koji u ruci drži crkvu.
Vlasnik dvorca je Opština Nova Crnja, a od 1981. više zakupaca se okušalo u ugostiteljskim delatnostima. Na spratu i potkrovlju se nalazi 14 hotelskih soba (5 velikih apartmana i 9 dvokrevetnih soba). Nikola nas vodi kroz dvorac i priča da nisu imali sreće sa poslednjim zakupcem, ženom iz Rumunije koja je bez konsultacija sa zaštitarima i opštinskog upravom – isekla krošnje na jednom broju stabala oko dvorca i od njih napravila stubove sa lampama (!?). Napravila je i par problematičnih intervencija u enterijeru ali ništa što ne može da se popravi. Opština Nova Crnja ima ozbiljne planove sa dvorcem posto je isti ušao na listu od 25 u koji stižu francuski stručnjaci u septembru ove godine i koji će biti deo saradnje Srbije i Francuske. U blizini je pronađen izvor termalne vode pa ovaj objekat smešten uz prometni međunarodni put uskoro može da postane aktraktivan hotelsko-banjski kompleks.
Napuštamo Dvorac Nojhauzen i biciklima se spuštamo ka centru sela gde nas uz širok osmeh u dvorištu rodne kuće slavnog Đure Jakšića dočekuje Zorica, kustor ovog malog muzeja. Kuća je podignuta tridesetih godina 19. veka i veoma je dobro očuvana.
Đura Jakšić se prvobitno bavio slikarskim radom i sve do pedesetih godina prošlog veka smatrao se prvenstveno slikarem. Prošao je kroz slikarsku školu Konstantina Danila, boravio u dva maha u Beču i kratko u Minhenu. Jaka struja romantizma učinila je da se brzo i radikalno odvoji od manira svog učitelja i da se izdvoji kao sasvim autentična pojava u srpskom slikarstvu romantizma, posebno značajna po svojim istorijskim kompozicijama i portretima. U likovnoj strukturi njegove slike dominantno je osećanje za boju i njene konstruktivne i psihološke osobine, prevlast osećanja nad intelektualnim promišljanjem. Sklonost ka poeziji, koja je kod Jakšića bila pod jakim uticajem evropskog romantizma, u tesnoj je vezi sa njegovim slikarskim izrazom. Njegov književni rad odlikuje raznovrsnost, bogatstvo tema i literarnih formi, obuhvata ljubavnu i patriotsko-socijalnu poeziju, istorijske drame i pripovetke i svrstava ga među najveće liričare srpskog romantizma.
U kući je od 1980. smešten Spomen muzej Đure Jakšića. U njemu se mogu videti kvalitetne reprodukcije slika Đure Jakšića, izbor pesama i odlomci pripovedaka, kao i etnološka zbirka. U okviru muzeja postoji i galerija u kojoj se izlažu slike savremenih umetnika. Trenutno je tu izložba radova sa poslednje likovne kolonije na kojoj su umetnici iz cele Srbije stvarali radove sa temom – Đura Jakšić! Neki od njih su zaista iznenađujući dobri. Malo ljudi recimo zna da se slavni slikar i pesnik u početku potpisivao kao “Đura moler” jer je zaista u nekim fazama svog života zarađivao i oslikavajući zidove kuće u rodnom selu. Neki od radova sa likovne kolonije referišu se upravo na taj momenat iz Đurine biografije. Inače, učesnici kolonije tokom boravka u Srpskoj Crnji spavali su u Dvorcu Nojhauzen.
Na ulazu u Srpsku Crnju stoji tabla: “Dobrodošli u Đurinu varoš”. Pored rodne kuće slavnog pesnika i slikara, u selu je sve u njegovom znaku – tu su spomenik i bista, rad vajara Aleksandra Zarina kao i dva murala – Đura i “Devojka u plavom”, radovi iz 2015. čuvenog Andreja Josifovskog poznatijeg kao Pijanista, iz vremena kada još nije bio ovoliko poznat. Na pravoslavnom groblju u Srpskoj Crnji obišli smo i grobove Đurinog oca i brata.
Preko puta Kuće Đure Jakšića uočavam sedam nadgrobnih spomenika, prilično neuobičajen prizor za ove krajeve, svedoče o krvavom događaju od 5. oktobra 1944. kada su lokalni Srbi izašli na ulice da pozdrave Crvenu armiju koja je pristizala iz pravca Rumunije. Međutim, kolona vojnika što je prolazila kroz selo – nisu bili Rusi nego nemačke trupe u povlačenju koje su pucale na sve koje su zatekle na ulici. Sedam žitelja Srpske Crnje poginulo je kao u pesmi Grigora Viteza “Epitaf vojniku koji je pao u času potpisivanja primirja”.
Krvavi oktobar u Srpskoj Crnji nastavio se i nakon povlačenja nemačkih trupa i dolaska partizana i Crvene armije, ovoga puta – žrtve su bili preostali lokalni Nemci. Koliko je tačno žitelja Nemačke Crnje – do Drugog svetskog rata zasebne administrativne celine dominantno nastanjene Podunavskim Švabama – stradalo u masovnoj egzekuciji u izvedbi partizanskih jedinica 24. oktobra 1944, do danas nije poznato. Zbornik „Sudbina Nemaca u komunističkoj Jugoslaviji (kniga 2.) iz 1993, a pozivajući se na svedočenja tadašnjih žitelja Crnje, donose različite podatke – od 67 do 174 žrtvi streljanja, muškaraca i žena. Hans Tabar u knjizi “Istorija Crnje” iznosi tvrdnje da je 55 devojaka i žena, lokalnih Nemica, izvršilo samoubistvo nakon silovanja.
Svakako mračna epizoda iz istorije Srpske Crnje u kojoj su tokom oktobra i novembra 1944. stradili mnogi nevini kako srpski tako i nemački civili.
Dok razgledamo te nadgrobne spomenike u centru sela, prilazi nam mladi sveštenik i poziva nas da nam pokaže crkvu jer “žuri na sednicu školskog odbora”, čiji je kao predavač veronauke član. Srpska pravoslavna crkva u Srpskoj Crnji je podignuta 1775. i ima status spomenika kulture od velikog značaja. Sveštenik detaljno priča o njenom istorijatu ali i nedavnim radovima na obnovi. Hram je posvećen Svetom Velikomučeniku Prokopiju podignut je 1788. o čemu govori zapis u kartuši ispod carskih dveri, pronađen prilikom obnove crkve 1892.
Ikonostas sa baroknim duborezom je nastao u različitom vremenskom razdoblju – stariji deo je delo majstora prelaznog perioda iz 1788. godine, a mlađi je rad Đure Jakšića iz 1853. Bogorodičin tron, Arhijerejski tron, Pevnice i grupa od nekoliko ripida, takođe je radio Đura Jakšić, rodom iz ovog mesta – najznačajniji slikar srpskog romantizma.
Primećujem da na mestima za sedenje nema za pravoslavne hramove uobičejenih imena, sveštenik kaže da je ukinuo praksu “zakupa” jer na redovnim nedeljnim bogosluženjima bude oko 30 vernika pa nema nikakve potrebe da neko ima “rezervisano mesto” a da ga ne koristi. Takođe, priča da se usprotivio idejama da se prilikom obnove hrama skine barokni ikonostas i umesto njega zidovi crkve oslikaju pesudovizantijskim freskama što je bilo slučaj u nekoliko hramova u proteklih desetak godina. Inače, sredstva za obnovu hrama odvojili su sami vernici kao i lokalna samouprava.
Sveštenik koji je jedno vreme službovao i u Idvoru, rodnom mestu Mihajla Pupina, ispričao nam je i bizarnu epizodu o tome kako je iz tamošnje škole ukraden portret slavnog naučnika, delo Uroša Predića. Naime, slavni fudbaler “Partizana” Petar Borota imao je krajem osamdesetih i početkom devedesetih grupu koja je pljačkala slike i ikone iz vojvođanskih muzeja i crkava o čemu sam u “Dnevniku” pisao u reportaži iz Narodnog muzeja u Zrenjaninu u februaru ove godine. Pošto je saznao da se u Osnovnoj školi u Idvoru nalazi Predićev portet Mihajla Pupina, Petar je svoju ćerku Barbaru ispisao iz škole u Beogradu i upisao je u rodnom mestu slavnog naučnika kako bi lakše mogao da priđe vrednom umetničkom delu (!?). Nakon što je slika ukradena, Petar je ćerku vratio u školu u Beograd. Kasnije je grupa opljačkala i jedno platno Paje Jovanovića iz Narodnog muzeja u Zrenjaninu a u decembru 1993. i pet ikona Uroša Predića iz kapele Dvorca Fantast pored Bečeja. Boroti i grupi je suđeno 1994. i dobili su zatvorske kazne.
Koliko vas je čulo za Dragu Gavrilović? Priznajem, do ove posete Srpkoj Crnji, ja nisam. Draga ili Draginja Karolina Gavrilović (Srpska Crnja 1854 — Srpska Crnja, 1917) je bila srpska pripovedačica i romansijerka. Njeno delo “Devojački roman” iz 1889. smatra se prvim ženskim romanom kod Srba.
Rođena je u uglednoj trgovačkoj porodici, od majke Milke i oca Milana, kao najstarije od osmoro dece. Njena rodna kuća koju smo obišli već godinama je napuštena, tabla sa natpisom je ukradena a na fasadi je ispisan broj telefona koji treba pozvati ako želite da je kupite. Opština ima planove da je otkupi ali njen sadašnji vlasnik, čovek iz Rumunije, traži nerealno veliku sumu novca.
Dragin otac je jedno vreme radio kao školski upravitelj. U kući je, isto kao i njene sestre i braća govorila srpski, mađarski i nemački jezik, stekla solidno muzičko i književno obrazovanje i bila upoznata sa književnim dešavanjima. Kao odlična učenica je završila četvorogodišnju osnovnu školu 1865. u Novom Sadu, posle čega se vratila u rodno mesto i posvetila se kućnim poslovima, kao što su to nalagali tadašnji običaji. Zahvaljujući pokretu “Ujedinjene omladine srpske”, koja je pokrenula temu o školovanju devojaka i devojčica, 1871. donesena je Uredba o Višim devojačkim školama, kojom su devojke stekle pravo na redovno školovanje u Učiteljskoj školi u Somboru. Draga je pripadala jednoj od prvih generacija devojaka, koje su studirale u Učiteljskoj školi u Somboru . Zbog krhkog zdravlja, tokom školovanja je dosta odsustvovala sa nastave i nije uspela da postigne odličan uspeh.
U njena obimnija dela spadaju pripovetke „Iz učiteljskog života” (1884) i „Devojački roman” (1889), koji su izlazili u nastavcima. „Devojački roman” obiluje autobiografskim elementima. Roman je izašao u časopisu „Javor”, pošto su ga prethodno urednici „Sadašnjosti” odbili, jer su ga smatrali preobimnim. Zbog „Devojačkog romana” Draga se smatra prvim ženskim srpskim romanopiscem.
1900. u listu „Sadšnjost” je objavila svoj poslednji tekst, koji nije potpisala. Tom prilikom je objasnila da će prestati da objavljuje svoje radove zbog nedostatka poštovanja i uvreda koje je doživela. Nikada se nije udala i nije imala dece. Umrla je 1917. Jedna ulica u Srpskoj Crnji nosi njeno ime.
Nekoliko rečenica o samom selu: Srpska Crnja se nalazi u opštini Nova Crnja iako ima više stanovnika od sedišta opštine. Prema popisu iz 2011. bilo je 3.685 stanovnika. Veruje se da će ih na narednom popisu biti manje od 3.000 i da će udeo Roma u populaciji koji je 2002. bio oko 10% sada biti udvostručen jer je njihov stopa nataliteta najveća a i najmanje se iseljavaju u veće gradove ili zemlje EU.
Veliki broj kuća u bočnim ulicama je napušen ili potpuno srušen, tužna slika brojnih mesta u Vojvodini, naročito onih uz granicu. Ono što se retko viđa u vojvođanskim selima a u Srpskoj Crnji ih ima nekoliko su betonski bunkeri koje je nemačka vojska podizala pred kraj rata očekujući invaziju Crvene armije iz pravca Rumunije.
Srpska Crnja se prvi put pominje u 1373. pod imenom Corna. Carski vojnici i graničari koji su učestvovali u borbama protiv Turaka naselili su se 1698. u Crnji. 1716. u Crnju dolaze austrijski inženjeri, koji premeravaju atar i formiraju naselje i ulice, ušoravaju kuće. Od 1718. Crnja zvanično pripada Austriji. 1753. izvršena je kolonizacija Crnje. Iz mesta Semialj (danas u Rumuniji) preseljeno je 68 srpskih porodica, sa oko 500 članova, a sa njima i manji broj Rumuna.
1790. naseljeno je na zapadnoj strani Crnje 55 porodica Nemaca iz Žombolja. Od tada se stari, veći deo naselja zove Srpska Crnja, a novi Nemačka Crnja. U to vreme pukovnik Čekonić, poreklom Hrvat, prvo dobija za zasluge a zatim kupuje najveći deo atara Srpske Crnje – oko 30.000 hektara.
1920. osnovano je novo naselje, severno od Srpske Crnje, pod nazivom Vojvoda Bojović u koje se uselilo 30 dobrovoljačkih porodica iz Prvog svetskog rata kao i kolonisti iz Crnje, Klarije i Rumunije. Poslednja kolonizacija bila je 1945. kada se u napuštene nemačke kuće uselilo 400 srpskih porodica, sa 2.000 članova iz Bosanske Krajine. Posle Drugog svetskog rata, sva tri naselja: Srpska Crnja, Nemačka Crnja i Vojvoda Bojović, spojena su u jedno pod nazivom: Srpska Crnja.
Najveći broj stanovnika (8.200) imala je Srpska Crnja 1948. Granični prelaz prema Rumuniji otvoren je 1970. i od tada se mesto nalazi na međunarodnom putu Zrenjanin — Temišvar. Dok ručamo sa našim domaćinima Nikolom Tolčinom iz Turističke organizacije i Draganom Daničićem, zamenikom predsednika Opštine Nova Crnja u restoranu “Grofov merak” sa početka priče, pored prozora tutnje šleperi. Ovo je najbliži put do Rusije, veli konobar.
Punih stomaka u nešto sporijem ritmu nastavljamo dalje ka susednom selu Vojvoda Stepa za koje sam čuo sam po tome što su preci naših koleginica Milice Đokić i Jelene Jahure iz tog sela, dobrovoljci sa Solunskog fronta. Iako je i ovde broj stanovnika pa sa 3.076 po popisu iz 1961. na 1.374 koliko ih je bilo 2011. – već na ulazu u selo vidi se da u njemu ima života. Neki momci treniraju na fudbalskom terenu koji je lepo uređen i FK za razliku od brojnih drugim u manjim mestima Vojvodine – nije ugašen. Školski teren je takođe lepo uređen. Na fasadi u centru sela mural sa likom vojvode Stepe Stepanovića po kojem je mesto dobilo ime, tu je i spomenik poginulim dobrovoljcima u Prvom svetskom ratu a preko puta u parku kod crkve i spomenik partizanima i žrtvama fašista 1941-1945. Česma otvorena 2007. u centru mesta – presušila je i ne radi. 2018, povodom 100 godina od kraja Prvog svetskog rata tu je postavljen i ruski top iz tog perioda. 92% stanovnika sela su Srbi pa je i tabla na ulasku u mesto – jednojezična, na ćirilici. Dve telefonske govornice u centru mesta, kao i većina sličnih širom Srbije – već godinama nisu u funkciji.
Najveći veleposed u Banatu bio je Andrije i Aleksandra Čekonića od 35.000 katastarskih jutara zemljišta. Na njemu su formirana najbrojnija kolonistička sela: Vojvoda Stepa, Banatsko Karađorđevo, Aleksandrovo. Prvobitno ime sela je bilo „Leonovac“, po sinu grofa Čekonjića na čijem je posedu osnovano selo.
Stanovnici su odlučili da selu daju ime po svom komandantu, vojvodi Stepi Stepanoviću. Vojvoda Stepa je naseljena 1923. kolonizacijom iz raznih delova Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (Hercegovine, Crne Gore, Like i Bosne), a takođe i dolaskom srpskih optanata iz Mađarske (Batanja) i Rumunije. Kolonisti su većinom bili srpski dobrovoljci sa Solunskog fronta. Naselje nosi naziv Vojvoda Stepa od 1927. U ovom naselju 1939. naselju izgrađeni su, pored pravoslavnog hrama, i sokolski i parohijski dom.
Dok Dragan kupuje vodu u lokalnoj prodavnici, ja sam ubrao par zrelih šljiva uz komentar: “Partizani su za ovo ubijali!” na šta mi odgovara čovek koji snabdeva prodavnicu: “Veruj mi da jesu, otac mi je pričao! A posle rata su onda istim tim domaćinima otimali i šljivu i kuću ispred koje je šljiva!”
Rođen 27.7.1968. u Baču (Vojvodina, Srbija). Srednju školu završio u Bačkoj Palanci, Pravni fakultet studirao u Novom Sadu. Od 1990. radi kao novinar – u početku kao novosadski dopisnik beogradskih “Večernjih novosti”; zagrebačke “Arene”, sarajevskih “Naših dana”. Sarađuje i u magazinima “Vreme” i “Stav”.
1992. sa grupom studenata obnavlja izlaženje studentskog mesečnika “Index”. Posle dva broja sledi smena celokupne redakcije i pokretanje magazina “Nezavisi Index” koji će kasnije 1993. promeniti ime u “Svet” iz kojeg je nastala izdavačka kuća Color Press Grupa.
Danas na čelu Color Press Grupe najvećeg izdavača magazina u regionu sa kompanijama u svih 6 republika – 110 magazina, 25 internet portala i preko 80 konferencija i festivala godišnje.
U porfoliju kompanije pored domaćih (poput magazina “Lepota i zdravlje”, “Svet”, “Pošalji recept”, “Lekovito bilje” itd) nalaze se i brojni licencni brendovi: “The Economist”, “Hello!”, “Gloria”, “Story”, “Star”, “Lisa Moj stan”, “Hausbau”, “Brava Casa”, “Bravo”, “Alan Ford”, “Grazia”, “La Cucina Italiana”, “Auto Bild” i brojni drugi.
