BICIKLOM KROZ VOJVODINU: Bezdan i Bački Monoštor
“Hoće li se Dunav izliti preko terase dok se ne vratimo popodne?”, pitamo konobaricu u čardi “Pikec” ispred koje smo ostavili automobil. Nama deluje da je jako blizu, ona je mnogo opuštenija, odmahuje rukom i uz osmeh kaže: “Samo javite sat vremena ranije kada hoćete da bude gotov riblji paprikaš!”. Proverio sam, imaju i doboš-tortu koju sam posle dužeg vremena jeo ovde prošlog septembra.
Prolazimo pored prevodnice i ispred nas je Spomen muzej Batinske bitke sa fantastičnim pogledom na selo Batina na hrvatskoj strani Dunava.
Muzej je izgrađen na lokalitetu Patkov kljun na obali reke na početnim položajima jedinica 51. udarne divizije Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije i 57. armije 3. ukrajinskog fronta Crvene armije koje su forsirale Dunav i vodile jednu od najvećih bitaka u Drugom svetskom ratu na prostoru Jugoslavije.
Spomen muzej otvoren je 1981. kao deo Memorijalnog kompleksa Batinske bitke, i za vreme SFRJ predstavljao je celinu sa spomen kompleksom na brdu iznad Batine sa hrvatske strane. Stalnu postavku je izradio Muzej socijalističke revolucije Vojvodine u Novom Sadu a uspešno je radio celu jednu deceniju od 1981. do 1991. godine. U periodu od 1991. do 2017. godine Spomen muzej je bio devastiran i zatvoren za posetioce.
Povodom obeležavanja 73. godišnjice Batinske bitke 2017. otvoren je obnovljeni Spomen muzej. Za to su se založile Vlada Autonomne Pokrajine Vojvodine i Grada Sombora, prva je izdvojila 11,6 miliona dinara, a druga 3,5 miliona dinara. Muzej je bio sav zarastao u korov nije se moglo prići od raznog rastinja, a video se samo vrh muzeja. U vitrinama renoviranog muzeja nalazi se oružje korišćeno za vreme bitke, uniforme vojnika, njihova originalna pisma i zapisi rodoljubivih pesama nastalih tokom bitke. Centralni deo muzeja obogaćen je umetničkim predstavama bitke ispod skulpture ptice koja tu postoji još od otvaranja muzeja 1981. Zalutao sam u podrumske prostorije u kojima se nalazi kancelarija u kojoj je i jedan Titov portet za koji očigledno nije bilo mesta u stalnoj postavci. Ulaznica u muzej je 200 dinara.
Nastavljamo dalje uz Dunav i sa leve strane nam je zgrada Lučke kapetanije Bezdan, remek-delo moderne iz tridesetih godina prošlog veka. Stižemo do skretanja ka Bačkom Monoštoru gde nailazimo na starinu koji nam govori kako da je upravo ovde čamcem prošao princ Albert od Monaka prilikom svoje posete Srbiji prošlog oktobra. Sin Grejs Keli i princa Renijea, veliki ljubitelj prirode bio je oduševljen onim što je video u Posebnom rezervatu prirode Gornje Podunavlje.
Nastavljamo dalje, prelazimo most preko kanala koji izgleda kao iz “Mostova okruga Medison” i kroz romsko naselje ulazimo u Bački Monoštor.
Zdenka nas dočekuje u svojoj kancelariji u prostorijama Mesne zajednice. Na zidu grb Srbije i katolički kalendar za 2021. Posle par minuta razgovora je jasno da selo ima toliko toga da pruži da tokom današnjeg boravka nećemo stići sve da obiđemo. Preko puta Mesne zajednice nalazi se Osnovna škola “22. oktobar” koja je dobila ime po danu kada su partizanske jedinice 1944. ušle u selo. Nastava se izvodi na srpskom i hrvatskom jeziku. Na zidu škole nalazi se mural naslikan 2019. i potpisan sa “Stipa i Đene”.
Na putu ka Pčelarskom gazdinstvu Periškić koje se nalazi na izlasku iz sela u pravcu Bezdana, prolazimo pored katoličkog groblja na kojem se nalaze kapela, Kalvarija sa tri krsta (Isus između dva razbojnika) i 14 postaja slikama koje prikazuju Hristove poslednje sate pre razapinjanja na krst.
Anica i Ivan Periškić vlasnici Pčelarsko-poljoprivrednog gazdinstva “Periškić”, proizvodnjom meda se bave punih 27 godina, isto koliko dele i zajednički život. Imaju 100 košnica i proizvode više vrsta medova: bagremov, šumski, livadski, lipov, med od uljane repice, suncokretov i dr. Ivan odlazi poslom i ostavlja nas u “dobrim rukama” svoje supruge Anice koja kaže da je “još Ivanov dida počeo da gaji pčele 1946. godine…”
Osnovali su i pčelarsku sekciju ovdašnje osnovne škole, gledamo “tablo” sa fotografijama dečaka i devojčica sa pčelarskim šeširima i mrežicama na glavi. Pored meda prodaju i rakije: orahovaču i medovaču koje smo probali i zbog bezbednog nastavka vožnje morali da stanemo kod druge.
Žale se da im omiljeni župnik Goran (bajker i hipster) odlazi u Vajsku. Imali su i dramatičan događaj ovih dana kad im je 28-godišnjeg sina u šumi ubo stršljen pa je završio u bolnici.
Uskoro pokreću i apiterapiju – udisanje vazduha iz košnica, tretman poznat iz drevnog Egipta koji ponovo ulazi u modu.
Vraćamo se u centar veoma lepo uređenog sela koje je okruženo vodama, kao neko ostrvo u ravnici. Do njega se dolazi preko nekoliko mostova. Jedan most je postavljen na ulazu u selo sa strane od Sombora – takozvani »Pislin most« koji je nad Velikim bačkim kanalom, drugi je na ulazu u selo sa bezdanske strane – pontonski most, takođe preko Velikog bačkog kanala i treći sa jugozapadne strane sela, onaj kojim smo mi došli, tzv. “Ciganski most”, koji spaja Monoštor sa njegovim šumama i vikend naseljima. Ranije je postojao još jedan most u monoštorskom ataru u blizini puta prema Somboru, postavljen preko Velikog bačkog kanala koji je spajao tadašnje posede i salaše sa glavnim putem, ali je srušen tokom Drugog svetskog rata radi zaštite sela od neprijateljskih trupa. Većinu stanovnika, od ukupno 3.485 koliko ih ima prema poslednjem popisu, čine Hrvati-Šokci, a pored njih, Monoštorci su i Srbi, Romi (od kojih se neki izjašnjavaju i kao Rumuni), Mađari, Nemci…
U centru sela pored Mesne zajenice, Osnovne škole “22. oktobar” i katoličke crkve, nalazi se i jedna skulptura bicikla od slame (napravio je Zdenkin suprug) kao i poslastičarnica “West” iz koje se čula neka pesma Doris Dragović. Kolega Rale primećuje kako su im svi travnjaci zeleni kao da nije bilo suše koja je spržila zelene površine u većini vojvođanskih mesta…
13. i 14. avgusta organizuju “Bodrog fest”, manifestaciju na kojoj se meštani gosti takmiče u pravljenju ribljeg paprikaša, peva Zvonko Bogdan, nastupaju različiti horovi, na ulicama i u crkvi, prodaju se proizvodi domaće radinosti, suveniri, med, vino, rakija…
Rimokatolička crkva Svetih Petra i Pavla je podignuta na mestu starije drvene crkve 1752. Legenda kaže da je crkva ovako velika, svojim dimenzijama nadrasta populaciju sela, jer se arhitekta zaljubio u meštanku pa je želeo da se što više zadrži radeći na izgradnji hrama.
U crkvi i i kip Bogorodice oko kojeg su se u jesen 1944. meštani predvođeni župnikom Matišom Zvekanovićem skupili moleći se da selo ne bude sravnjeno sa zemljom kako bi se izbegle ulične borbe u vreme Batinske bitke. Posle nekoliko dana – odluka je promenjena i Bački Monoštor je sačuvan pa od tada se 13. oktobar slavi kao “Zavitni dan”.
Zdenka Mitic nam priča da se tačno u podne svakog 13. oktobra svetom misom meštani zahvaljuju Bogu i Gospi za spasenje. Tog dana na balkone crkve (ovde se balkoni zovu “tavani”) stavljaju se raznobojne šokačke «ponjave», tj. tkanine – šokački ručni rad, kao spomen na one dane kada su vernici zajedno sa župnikom Matišom proveli čitavu noć u molitvi, a na prozore crkve postavili su “ponjave” kako se spolja ne bi videlo svetlo u crkvi, budući da su bili ratni dani kad je bilo zabranjeno okupljanje u kasne sate.
Eržika Bešenji nas dočekuje ispred etno-kuće “Mali Bodrog” koja je njeno porodično nasleđe a u njoj je živela njena baka, rođena 1921. Svi predmeti koji se u kući nalaze, bili su vlasništvo njene porodice i porodice njenog supruga. Neke od starina donirali su i meštani. Kuća je ponela ime „Mali Bodrog“ po nekdašnjem naselju i utvrdi, koja se nalazila na ovom prostoru – Bodrogu.
Još je 1590. pomicanje Dunava počelo podrivati drevni grad Bodrog. Prema svedočenjima iz 1717. još u prvoj polovini 17. veka su se mogli videti najviši objekti iz Bodroga (crkva i sl.) čiji su vrhovi virili iz Dunava, a vremenom su bili sve više prekriveni vodom. Pretpostavlja se da su još u 18. veku meštani iz Monoštora sa ruševina bodroške tvrđave uzimali cigle i od njih gradili crkvu. Za samu Bodrošku tvrđavu se pretpostavljalo da se nalazila na ostrvu Sigi gde su se 1898. vršila iskopavanja. Tu su nađeni i ostatci pavlinske opatije Sv. Križa.
Vratimo se našoj domaćici i njenjoj etno-kući koju su ljubomorno čuvali Eržikini roditelji, a ona ju je otvorila u avgustu 2008. za vreme održavanja manifestacije „Bodrog fest“. To je jedna autentična monoštorsko šokačka kuća građena u autentičnom stilu toga vremena. Krase je trščani krov, zemljani zidovi i podovi, originalni, kao i pre 150 godina. Duž kuće se prostire dugačak gong, na kome Eržika pažljivo uzgaja starinsko cveće, muškatle i lepe kate, isto ono cveće koje je ulepšavalo i nekada kuće i seoska dvorišta. Kuća se sastoji od četiri sobe i svaka ima svoje specifičnosti. Tu je tzv. pridnja – čista soba za goste, kuhinja, trpezarija i zadnja spavaća soba za domaćine, danas za turiste. U njima se čuvaju kreveti sa slamaricom i dešekom punjenim kukuruzovinom, klupom okretušom, prekrivačima za krevet, autentičnom posteljinom, šokačkom nošnjom, kolevkom iz 1908. i sanducima iz 1906. i 1927. ofarbnim jarko plavim, zelenim i dr. bojama, jer je to nekada bilo u modi.
Priča nam kako je nevreme nedavno oštetilo trščani krov pa skupljaju novac za popravku. Ako želite da prenoćite u etno-kući i to je moguće a u zadnjem dvorištu se nalazi i prostor za konferencije i proslave.
Odustajemo od obilaska Kupusine kada nam je Zdenka rekla da je u pitanju poljski put a Bački Monoštor nam je svojim zanimljivostima svakako oduzeo mnogo više vremena nego što smo planirali. Čitam par dana posle da se upravo pravi asfaltni put između ova dva sela pa će u budućnosti biti mnogo lakše putovati na ovoj relaciji.
Prelazimo pomenuti pontonski most i putem koji vodi kroz gustu šumu stižemo do Bezdana.
U samom selu na obali kanala zatičemo scenu koju kao da je naslikao slavni Žorž Sera na svom postimpresionističkom platnu “Kupanje kod Asinieresa” u koju se uvek zagledam u Nacionalnoj galeriji u Londonu. Deca se smeju i guraju međusobno u toplu vodu kanala, čuje se i mađarski i srpski.
U ovom velikom selu je i katolička crkva koja leđima gleda ka ulici a toranj joj je okrenut prema baštama, tu je i Sveto Trojstvo, jedno od retkih u Vojvodini koje posle 1945. nije sklonjeno. Poslastičar Miniri iz Odžaka o kojem sam pisao prošle nedelje i ovde je otvorio svoju “Kivi” poslastičarnicu sa čuvenim “odžačkim sladoledom” kojeg naravno nisu preskočili a gazdinog sina smo i nagovarali da ubedi tatu da otvori lokal u Novom Sadu.
Bezdan je jedno od najstarijih vođanskih sela, prvi put je pomenut 1305. Naselje je uništeno u 14. veku pod najezdom Turaka. U 15. veku pominje se kao malo ribarsko mesto. Proterivanjem Turaka počinje neorganizovano naseljavanje Dunavom. Prvi stanovnici su bili Poljaci, Česi, Nemci i drugi slovenski narodi. 1762. počinje planska kolonizacija i građenje naselja. 1755. izgrađena je prva crkva. Današnja crkva je iz 1846. i od tada se selo razvija u pravcu istoka.
Posle 1918. Bezdan je pripao Kraljevini SHS. U danima nakon oslobođenja Sombora i ovog dela Bačke od fašizma, u Bezdanu je, početkom novembra 1944. na rubu Štrbačke šume streljano preko 120 ovdašnjih građana, bez razloga i bez suđenja, a još oko 200 Bezdanaca stradalao je u narednim danima i nedeljama. Posle Drugog svetskog rata u Bezdan je kolonizovano oko 400 doseljenika, Hrvata iz okoline Lištice i Posušja u Hercegovini kao i Srba iz okoline Gospića.
Polovinom 19. veka do Bezdana je produžen krak Velikog bačkog kanala, a na Dunavu kraj Bezdana 1856. sagrađena je prva betonska prevodnica u Evropi, koja je predstavljala novi ulaz u Francov (Veliki bački) kanal. U drugoj polovini 19. veka od nekadašnjeg kraka Dunava nastao je, između Baje i Bezdana, i Bajski kanal, sa Šebešfok-branom na ulazu u Bezdan. U Bezdanu se, na Žakarovim razbojima i danas proizvodi jedinstveni bezdanski damast, koji je uvršten na listu nematerijalnog kulturnog nasleđa Srbije. U organizaciji NALED-a smo imali prilike prošle godine u septembru da posetimo radionice u kojima se pravi damast i supruge stranih ambasadora su bile oduševljene zanataski umećem ovdašnjih žena koje se prenosi sa kolena na koleno.
Inače, ovo selo je poznato i po tome što je dalo veliki broj olimpijaca, verovatno najveći po glavi stanovnika u Srbiji. 2015. godine svojim olimpijcima u čast Mesna zajednica Bezdan je uz pomoć kamenorezačke radionice “Hordoši” podigla spomen ploču postavljenu u sjajnu, čeličnu konstrukciju, čije osvetljenje, obezbeđuje sunčeva energija. Gosti Bezdana bili su tada i predstavnici bratskog mesta Bačalmaša iz Mađarske. Spomen ploča postavljena je u budući “Park olimpijaca”, u kojem su bezdanski učesnici olimpijskih igara zasadili po jedno stablo.
Bezdan je uvek bio poznat po bogatom sportskom životu, ali je ipak najprepoznatljiviji po vrhunskim rezultatima rukometaša i kajakaša. Na Olimpijskim igrama 1988. godine u Seulu učestvovao je rukometaš Jožef Holpert, zatim na OI u Londonu 2012. učestvovale su kajakašice Antonija Panda-Horvat, Marta Tibor, Antonija Nađ, Renata Kubik-Major, kajakaš Ervin Holpert i rukometaš Dalibor Čutura.
Nastavljamo u pravcu mađarske granice ka selima Kolut i Bački Breg o kojima ću pisati u sledećem broju. Na kraju današnje ture vraćamo se na čardu “Pikec”, Dunav se nije prelio preko terase a riblja čorba i doboš torta su nas prema dogovoru čekali.
Dok krećemo u pravcu Novog Sada, radio-aparta u automobilu hvata samo dve stanice – versku Radio Mariju i neku lokalnu stanicu na kojoj smo oduševljeni odslušali čuveni hit Tota Kutunja “L’italiano” (“Lasciatemi cantare”) ali verziju na mađarskom (“Sokáig voltam távol”) u izvođenju grupe “Happy Gang”.
Rođen 27.7.1968. u Baču (Vojvodina, Srbija). Srednju školu završio u Bačkoj Palanci, Pravni fakultet studirao u Novom Sadu. Od 1990. radi kao novinar – u početku kao novosadski dopisnik beogradskih “Večernjih novosti”; zagrebačke “Arene”, sarajevskih “Naših dana”. Sarađuje i u magazinima “Vreme” i “Stav”.
1992. sa grupom studenata obnavlja izlaženje studentskog mesečnika “Index”. Posle dva broja sledi smena celokupne redakcije i pokretanje magazina “Nezavisi Index” koji će kasnije 1993. promeniti ime u “Svet” iz kojeg je nastala izdavačka kuća Color Press Grupa.
Danas na čelu Color Press Grupe najvećeg izdavača magazina u regionu sa kompanijama u svih 6 republika – 110 magazina, 25 internet portala i preko 80 konferencija i festivala godišnje.
U porfoliju kompanije pored domaćih (poput magazina “Lepota i zdravlje”, “Svet”, “Pošalji recept”, “Lekovito bilje” itd) nalaze se i brojni licencni brendovi: “The Economist”, “Hello!”, “Gloria”, “Story”, “Star”, “Lisa Moj stan”, “Hausbau”, “Brava Casa”, “Bravo”, “Alan Ford”, “Grazia”, “La Cucina Italiana”, “Auto Bild” i brojni drugi.
