Na licu mesta: Vrbas
Inicijativa da se ispred nedavno obnovljene Luteranske evangelističke crkve u Vrbasu ponovo postavi spomenik Martinu Luteru koji je 1931. podignut, 1944. srušen a 1947. pretopljen u livnici ovdašnje šećerane – simbolična je i značajna na više nivoa
“Velika seoba Švaba” Stefana Jegera i “Seoba Srba” Paje Jovanovića prokazuju dolazak dva naroda na prostore današnje Bačke. Reprodukcije obe slike stoje na zidu u Gradskom muzeju u Vrbasu, gradu u kojem su do Drugog svetskog rata protestantski Nemci činili većinu stanovništva.
Na Jegerovoj slici “Der Grosse Schwabenzug” Nemci deluju prilično haotično, kao današnji migranti, ljudi u potrazi za novim životnim prostorom. Verzija “Seobe Srba” sa ovcama i ženom sa bebom čiju reprodukciju gledam u Vrbasu, nije se dopala naručiocu Patrijarhu Georgiju. Crkva je tvrdila da je patrijarh Arsenije Čarnojević odgovorio na poziv Svetog rimskog cara da krene na sever a da je Paja Jovanović Srbe na svojoj slici predstavio “kao rulju u bekstvu”. Naime, nakon što je proučavao istorijske izvore, Paja Jovanović je stekao utisak da je strah od osmanske odmazde, a ne želja da se zaštite habzburške granice, navela Srbe da napuste svoja ognjišta.
ŠEST CRKAVA
Jovanović je vratio sliku u svoj atelje i promenio je prema patrijarhovoj želji. Uklonio je ovce, drvena kola, ženu i njenog sinčića, postavljajući stilizovane ratnike na njihovo mesto. Ova verzija se danas nalazi u Patrijaršiji. Verziju sa ovcama, ženom i bebom, prema originalnoj Jovanovićevoj zamisli slikar je prodao jednom advokatu Srbinu u Zagreb. Ona je spletom dramatičnih istorijskih okolnosti tri decenije ležala je pod krevetom jedne pančevačke dame a danas je najznačajniji deo stalne kolekcije Narodnog muzeja u Pančevu.
Na ovaj ili onaj način, bez obzira kako su na to gledali zvanična politika, crkva i oči umetnika – Nemci i Srbi, kao i jedan broj Mađara i Rusina doselili su se na ove prostore i mirno i u slozi zajedno živeli puna dva veka.
Centralna ulica u mestu još uvek nosi ime Maršala Tita, državnika po čijem imenu se od 1983. do 1992. zvalo cela opština. Odmah upada u oči da Vrbas danas ima crkve šest različitih konfesija: pravoslavnu, rimokatoličku, grkokatoličku, metodističku, kalvinističku i luteransku. Sedmi hram – jevrejska sinagoga, srušen je ne tokom okupacije nego posle oslobođenja. 1948. godine kada se većina preživelih Jevreja iselila u Izrael – sinagoga je na sumnjiv način izgorela a odmah potom i srušena.
Osim Kalvinističke crkve koja sa zvezdom umesto krsta na tornju i masonskom piramidom sa “svevidećim okom” na pročelju – vapi za sanacijom, sve ostale crkve su vrlo dobro održavane. Najsvežije sanirana je velika Luteranska crkva u centru Novog Vrbasa. Blistava žuta boja kupa se u suncu i sugeriše da je neko uložio ozbiljan novac u obnovu ovog hrama.
Radove sa 320.000 evra ili 100 miliona forinti, finansirala je Vlada Republike Mađarske u sklopu projekta revitalizacije hrišćanskih crkava u Vojvodini, kojim je obuhvaćeno 11 takvih zdanja.
Izgrađena je u baroknom stilu, a njen svod krasi freska “Luter pred sudom u Vormsu”, delo čuvenog slikara Jožefa Pehana rodom iz Vrbasa (njegov unuk Bela i dalje živi u ovom gradu). U parku ispred crkve do kraja Drugog svetskog rata bila je, jedina u svetu, replika spomenika Martinu Luteru.
OBOREN PA PRETOPLJEN
Spomenik je otkriven 1931. a njegovu izradu i postavljanje finansirao je lokalni trgovac novinama Johan Beker.
On je iz Virtenberške metalske fabrike naručio odlivak kopije statue Martina Lutera iz Vormsa nedaleko od Frankfurta. Statuu u Vormsu napravio je 1868. nemački vajar Erns Ričel. Spomenik u Vrbasu stajao je na postolju od dalmatinskog mermera od 1931. do 1944. kada u septembru jedan deo Nemaca u strahu od odmazde partizana i crvenoarmejaca – odlazi u pravcu domovine iz koje su njihovi preci stigli dva veka ranije. Oni koji su propustili taj novi “Schwabenzug” i dočekali oslobodioce uglavnom su završili u logorima za nemačke civile koji su nicali tih dana širom Vojvodine. Najveći su bili u Knićaninu, Bačkom Jarku i Gakovu. Sličnu sudbinu doživeo je i spomenik Martinu Luteru ispred Luteranske crkve. U oktobru 1944. je oboren sa mermernog postolja i sklonjen u crkvu. Tri godine kasnije revnosni komunisti koji su tih godina sklanjali sve tragove “reakcije” iz javnih prostora – poput statua Svetog Trojstva po trgovima, odlučili su da zauvek “završe” sa Luterom pa je njegova statua pretopljena u livnici ovdašnje šećerane.
Udruženja građana Alternativni kulturni centar Vrbasa čiji su članovi pripadnici protestantske ali i pravoslavne, katoličke i drugih religija – pokrenuli su nedavno inicijativu da se ispred obnovljene Luteranske crkve ponovo postavi spomenik ocu reformacije Martinu Luteru. Biće zanimljivo videti kako će na ovu inicijativu da reaguju zvanične vlasti koje proteklih godina često ističu svoju privrženost “protestantskoj radnoj etici”.
Dok smo odlazili iz Gradskog muzeja, kustos Pavle Orbović nam je pokazao deo kolekcije koja se nalazi u njegovoj kancelariji pošto nije mogla da stane u izložbeni prostor i pokazao na nekoliko knjiga iz relikvija koje je dobio iz Evangelističkog molitvenog doma. Već smo žurili i ja ga nisam saslušao do kraja. Sutradan mi je nekoliko prijatelja iz Vrbasa poslalo fotografije Evangeličkog molitvenog doma koji je samo dan nakon moje posete Vrbasu srušen. Na osnovu odluke većine na 2. sednici Opštine Vrbas dozvoljeno rušenje objekta od istorijskog značaja iz 18. veka i gradnja poslovno-stambene zgrade na tom mestu. Kako nam je rekao predsednik Crkvenog odbora Imre Gšveng, objekat nije bio pod zaštitom države i crkva ga je prodala uz obavezu da u zgradi koja će tu da nikne bude izgrađen manji molitveni centar. Meštani Vrbasa koji su imali uvid u projektnu dokumentaciju tvrde da će na ovom mestu da se gradi privatna vila sa bazenom. Ostaje nam da sačekamo i vidimo.
EKOLOŠKA KATASTROFA
Za to vreme stanovnike Vrbasa muči jedan mnogo teži problem od rušenja Evangeličkog molitvenog doma i eventualnog povratka Lutera u centar mesta. Reč je o pravoj ekološkoj katastrofi koja se dešava u delu Velikog bačkog kanala kod fabrike “Vital” koja u vodu ispušta neprečišćene otpadne materije. Javna je tajna da je u nekoliko ulica oko kanala i te fabrike – najveći procenat obolelih od kancera po glavi stanovnika u Evropi, gotovo da nema kuće u kojoj u proteklih 30 godina neko nije oboleo ili umro od ove opake bolesti.
Veliki bački kanal je remek delo graditeljstva sa kraja 18. i početka 19. veka koji je projektovao Jožef Kiš i tako omogućio isušivanje močvarnih područja u Bačkoj i skraćene plovidbe od Bezdana do ušća Tise u Dunav za čak 258 kilometara. Time je plovidba od Bezdana do Gradišta skraćena za 10 dana, a u obrnutom, uzvodnom smeru, čak 20 dana.
Više od dva veka kasnije, nesposobnost države u kojoj se sada nalazi Veliki bački kanal da obezbedi minimum ekoloških standarda u fabrikama domaćih tajkuna i stranih investitora – dovela je da toga da meštani ovog idiličnog bačkog gradića sa crkvama šest različitih konfesija u sve većem broju odlaze u Novi Sad ili još dalje – u inostranstvo.
Jožef Kiš je umro u Somboru a sahranjen je u Vrbasu. Na nadgrobnom spomeniku iznad njegovog groba sa pogledom na Veliki bački kanal, urezan je epitaf:„Ovde leži Jožef Kiš, mađarski plemić. Da je on besmrtan, potvrđuje Francov kanal. Da je smrtan, ovaj hladan mermer. Rođen u Budimu 14 dana pre aprilskih kalenda 1748. Umro u Somboru, kod bačkih prijatelja, trećeg dana martovskih ida 1813.”
Sa zanimanjem isčekujemo da vidimo hoće li dolazak Martina Lutera “po drugi put među Srbe” vratiti i protestantsku radnu etiku i odnos prema prirodnoj sredini kako bi i generacije naših savremenika na svoje spomenike mogle da uklesaju epitete “besmrtnosti”.
Rođen 27.7.1968. u Baču (Vojvodina, Srbija). Srednju školu završio u Bačkoj Palanci, Pravni fakultet studirao u Novom Sadu. Od 1990. radi kao novinar – u početku kao novosadski dopisnik beogradskih “Večernjih novosti”; zagrebačke “Arene”, sarajevskih “Naših dana”. Sarađuje i u magazinima “Vreme” i “Stav”.
1992. sa grupom studenata obnavlja izlaženje studentskog mesečnika “Index”. Posle dva broja sledi smena celokupne redakcije i pokretanje magazina “Nezavisi Index” koji će kasnije 1993. promeniti ime u “Svet” iz kojeg je nastala izdavačka kuća Color Press Grupa.
Danas na čelu Color Press Grupe najvećeg izdavača magazina u regionu sa kompanijama u svih 6 republika – 110 magazina, 25 internet portala i preko 80 konferencija i festivala godišnje.
U porfoliju kompanije pored domaćih (poput magazina “Lepota i zdravlje”, “Svet”, “Pošalji recept”, “Lekovito bilje” itd) nalaze se i brojni licencni brendovi: “The Economist”, “Hello!”, “Gloria”, “Story”, “Star”, “Lisa Moj stan”, “Hausbau”, “Brava Casa”, “Bravo”, “Alan Ford”, “Grazia”, “La Cucina Italiana”, “Auto Bild” i brojni drugi.
