Kulturna baština Vojvodine: Pančevo (2)
Kada smo prošlog leta odlučili da čamcem sa Ade Ciganlije odemo na ručak u “Šajku” u Pančevu, prvi put sam se susreo sa jedinim parom svetionika na Dunavu. Naime, tokom celog toka Dunava u ušćima reka koje se ulivaju u njega ima svetionika ali nigde – par, sa obe strane ušća.
Pančevački svetionici, ili „vodene kapije grada“, kako ih još zovu, podignuti su 1909. u zlatno doba parobrodskog saobraćaja na Dunavu. Danas su tu kao podsetnik da je Pančevo pre sto godina bilo veliki industrijski centar čijim rekama su se prevozili so, svila, pivo, cigle, drvena građa i ljudi. Tada je saobraćaj na reci bez njih bio nezamisliv, naročito početkom prošlog veka kada je odlučeno da se tok Tamiša skrati prokopavanjem kanala.
Prolazimo između dva svetionika i pred nama je Tamiš na čijoj se obali sa naše desne strane nižu nekadašnja industrijska postrojenja od crvene cigle, svedočanstvo slavne privredne prošlosti ovog grada.
Pola godine kasnije, napuštajući zgradu Narodnog muzeja u Pančevu, u holu sam uočio nekoliko naoko neupadljivih kamenih komada od kojih svaki krije zanimljivu priču.
Tabla sa 10 Božijih zapovesti poslednji je ostatak nekada grandiozne pančevačke sinagoge, slične onoj koja je sačuvana u Novom Sadu.
Jedna od najlepših građevina u Banatu zidana je u tada aktuelnom stilu secesije od 1907. do 1909, prema projektu arhitekte Karla Fenjveša iz Budimpešte, i uz pomoć graditelja Ferdinanda Šeca iz Pančeva. Jevreji u Pančevu, kao i u ostalim gradovima u tadašnjoj Ugarskoj, nisu se ni po čemu razlikovali od ostalih građana. Svojim odevanjem i frizurama nisu bili upadljivi kao njihovi sunarodnici u nekim drugim državama. Između dva svetska rata, bili su lekari, advokati, profesori, zanatlije, umetnici, inženjeri, trgovci. Pred sam početak Drugog svetskog rata, u Pančevu je živelo oko 600 Jevreja a Holokaust je preživela nekolicina njih pa mala jevrejsk zajednica nije imala snage za obnovu sinagoge i odlučuje da je proda. Vlasnici hrama i placa 1955. postaju frizeri iz Pančeva, Mihajlo Oravec i Borislav Stojkov. Nažalost, njen najveći deo je već sledeće godine srušen, sa ciljem da se iskoristi plac za zidanje stambenih zgrada. 2007, preostale delove sinanoge zahvatio je požar koji je u potpunosti uništio. Tako je ova ploča u holu muzeja ostala kao poslednje svedočanstvo o jednoj naprednoj zajednici koju su uništili nacisti a njenu bogomolju sa zemljom sravnili njihovi sugrađani bez svesti o kakvoj je kulturnoj baštini reč.
Drugi komad kamena svedoči o još jednom nestalom spomeniku koji je pre Drugog svetskog rata dominirao pančevačkim centralnom trgom. Reč je o delu postamenta nekadašnjeg spomenika kralju Petru Prvom Oslobodiocu koji je 1932. podignut u centru Pančeva.
1941. Nemci su spomenik, rad vajara Petra Palavičinija sklonili u portu Uspenske crkve dok su postament ostavili na trgu. Posle rata komunisti su pretopili spomenik a delovi postamenta završili su na raznim lokacijama, između ostalog i kao potporni zidovi za šupe i svinjce.
Jedan komad postamenta sa reljefom koji prikazuje srpske vojvode iz Velikog rata – pronađen je i danas je u Narodnom muzeju u Pančevu.
Po kiši odlazimo do obližnje Uspenske crkve koja je podignuta u periodu od 1801. do 1810. godine i zajedno sa reprezentativnim okolnim građevinama svedoči o slavnoj prošlosti ovog grada.
Crkva, jedna od tri najveća barokna pravoslavna hrama u Vojvodini je izgrađena dobrovoljnim prilozima dobrotvora među kojima je bio i Karađorđe Petrović, kao jednobrodna građevina u duhu baroka, sa naglašenim elementima klasicizma. Zapadnim pročeljem dominira raskošan portal uokviren sa dva visoka izdužena zvonika.
Slikana dekoracija ikonostasne pregrade iz 1832. prva je velika narudžbina Konstantina Danila. Autori jednog od najreprezentativnijih drvorezbarskih dela srpskog klasicizma su braća Janić iz Arada. Radove u gipsu je izveo Andrej Šnajdinger iz Titela.
Temeljni konzervatorsko restauratorski radovi na arhitekturi, zidnom slikarstvu, ikonostasu i mobilijaru sprovode se od 1996, kada je crkva nastradala u požaru.
Put nas dalje vodi na ugao ulica Radomira Putnika i Cara Lazara. Tu se nalazi Kip Svetog Florijana, zaštitinika od požara i patrona vatrogasaca koji je postavlje i osveštan 4. maja 1813. godine, nakon katastrofalnog požara u Donjoj varoši. Sveti Florijan, predstavljen figurom rimskog vojnika odevenog u hiton s dugačkim plaštom prebačenim preko ramena i kacigom s perjanicom na glavi, zaštitnik je ne samo vatrogasaca, već i pivara, dimničara, vojnika i sapundžija. Ime autora ovog spomenika izlivenog od gvožđa, kao i livnica u kojoj je načinjen, ostali su nepoznati. Inače, ovo je jedan od retkih spomenika svecima izvan porte crkava koji su u ovim krajevima opstali i nakon 1945. Pre izvesnog vremena neko je kolima udario u jedan od stubova i izvrnuo ga ali niko od nadležnih još se nije setio da to popravi.
Još jedan svetac ima svoju skulpturu u javnom prostoru u Pančevu. Na ugao stare Vajfertove pivare 2015. je posle čak 18 godina restauracije vraćen je spomenik Janu Nepomuku, katoličkom svecu, zaštitniku od poplava. Još 1726. godine Habzburška monarhija proglasila ga je za patrona banatske provincije. Podaci kažu da je u blizini Tamiša svojevremeno postojala i kapela posvećena Janu Nepomuku, ali nje više nema.
Stižemo na staro pravoslavno groblje, obilazimo ožalošćenu rodbinu jednog pokojnika koji se sahranjuje baš na Badnji dan i prema uputstvima jedne prijateljice tražimo grob Konstantina Smirnova. U drugoj stazi desno, kad se uđe iz Ulice Oslobođenja.
Ruski general rođen 1854. u Odesi, Smirnov je u istoriju ušao kao komandant odbrane luke Port Artur u Rusko-japanskom ratu 1904. Naime, nakon Bokserskog ustanka u Kini (1900-1901) kada su strane sile intervenisale, Rusi su odbili da napuste luku Port Artur u Mandžuriji. U 9. februara 1904. Japanci su pod okriljem noći torpedama iznenada napali rusku flotu usidrenu u luci Port Artur Na gotovo identičan način kao Amerikance u Perl Harboru 37 godina kasnije. General Smirnov je posle Oktobarske revolucije zajedno sa mnogim Belim Rusima pobegao u Kraljevinu SHS, smestio se u Pančevu gde je od upale pluća i umro 1930.
Dok se vraćamo ka Beogradu kolega Zlatko insistira da pogledam i Preobraženjsku crkvu tik uz reku Tamiš. Svakako jedna od najlepših pravoslavnih crkava u Vojvodini koje nisu izrađene u baroknom stilu. Iako koncipirano u neovizanstijskom stilu ima u sebi nešto renesansno i firentinsko.
Podizana je između 1873. i 1878, na mestu crkve s početka 18. veka, prema projektu arhitekte Svetozara Ivačkovića. Za glavne neimarske poslove angažovani su Franja Erlmajer iz Beograda i Mihajlo Tomić iz Pančeva. Ikonostasnu pregradu, izvedenu prema projektu Milorada Ruvidića i Branka Tanazevića, oslikao je 1911. Uroš Predić u duhu akademskog realizma. Zidnim slikarstvom kojim dominiraju istorijske kompozicije Stevan Aleksić je ukrasio unutrašnjost crkve.
Dok se po kiši vozimo preko Pančevačkog mosta, komentarišemo kako je ovaj banatski grad tako blizu Beogradu a tako malo o njemu znamo i tako retko ga posećujemo.
(Objavljeno u listu “Dnevnik”, 24.01.2021.)
Rođen 27.7.1968. u Baču (Vojvodina, Srbija). Srednju školu završio u Bačkoj Palanci, Pravni fakultet studirao u Novom Sadu. Od 1990. radi kao novinar – u početku kao novosadski dopisnik beogradskih “Večernjih novosti”; zagrebačke “Arene”, sarajevskih “Naših dana”. Sarađuje i u magazinima “Vreme” i “Stav”.
1992. sa grupom studenata obnavlja izlaženje studentskog mesečnika “Index”. Posle dva broja sledi smena celokupne redakcije i pokretanje magazina “Nezavisi Index” koji će kasnije 1993. promeniti ime u “Svet” iz kojeg je nastala izdavačka kuća Color Press Grupa.
Danas na čelu Color Press Grupe najvećeg izdavača magazina u regionu sa kompanijama u svih 6 republika – 110 magazina, 25 internet portala i preko 80 konferencija i festivala godišnje.
U porfoliju kompanije pored domaćih (poput magazina “Lepota i zdravlje”, “Svet”, “Pošalji recept”, “Lekovito bilje” itd) nalaze se i brojni licencni brendovi: “The Economist”, “Hello!”, “Gloria”, “Story”, “Star”, “Lisa Moj stan”, “Hausbau”, “Brava Casa”, “Bravo”, “Alan Ford”, “Grazia”, “La Cucina Italiana”, “Auto Bild” i brojni drugi.
