BICIKLOM KROZ VOJVODINU: Radojevo, Nova Crnja i Toba
Na ulazu u jedinu prodavnicu u selu Radojevo u opštini Nova Crnja, na samoj granici sa Rumunijom nalazi se mali “tablo” Osnovne škole Stanko Krstin. Osmi razred ove godine završilo je petoro dece, svo petoro su romski mališani. Od 92 učenika u školi 72 su mali Romi. Dakle, da nije Roma, škola ne bi ni postojala. Kuće u selu su uglavnom u jako lošem stanju ili ruševne ili potpuno napuštene, na ulicama se igraju veseli, musavi romski mališani i to je jedina lepa slika u ovom selu koje se do Drugog svetskog rata zvalo Klarija.
1801. u Klariju, na posedu grofa Andrije Čekonjića su kolonizovani s Hrvati teritorije Vojne krajine u Baniji. Iz svog starog zavičaja doseljeni Hrvati su doneli i kulturu gajenja vinove loze. Zbog toga su svoju crkvu posvetili svecu zaštitiniku vinograda, vinograda i bačvara.
Klarija je imala na stotine hektara vinograda. 1895. filoksera je poharala 200 hektara vinograda. Nakon te godine vinova loza gaji se uglavnom za lične potrebe. 1930. u Hrvatskoj Klariji podignuta je katolička crkva u čast Svetog Urbana – u neogotičkom stilu i to je je crkva u Vojvodini posvećena tom svecu. Misa u crkvi se služi na hrvatskom i mađarskom.
Radojevo se zvalo Klarija koje je nastalo od dva sela: Srpske Klarije i Hrvatske Klarije. Vremenom su se Hrvati asimilovali ili iselili pa u selu danas živi svega desetak hrvatskih porodica, ostalo su Srbi i Romi. Prema popisu iz 2011. u Radojevu koje je dobilo ime po partizanskom brocu Radoju Mihajlovu – živelo je 1.056 stanovnika od čega su 15% bili Romi. Sasvim je izvesno da će na narednom popisu romska populacija predstavljati većinsko stanovništo.
U selu se nalaze dve crkve. Pravoslavni hram Svetog Nikole podignut je 1841. Svojom monumentalnošću, konstruktivnim rešenjima i izuzetnim ikonostasom i tronovima, crkva predstavlja veoma značajno kulturno dobro, pod zaštitom je države kao spomenik kulture.
Unutrašnjost crkve nismo videli jer je bila zaključana ali u dostupnim izvorima može se naći da je lukovima podeljena na oltarski prostor, dva središnja traveja naosa i pripratu. Prostor hora na zapadnom delu broda je podignut na dva stuba i ograđen je masivnom zidanom ogradom.
Zidna slika nad solejom “Bog Otac sa jevanđelistima” rad je Nikole Aleksića iz vremena slikanja ikonostasa, oko polovine 19. veka. Ostala zidna dekoracija je umerena, i rad je veštog dekoratera – molera takođe iz istog perioda. 1856. je bio raspisan konkurs za oslikavanje i pozlaćivanje ikonostasa. Živopisac koji je zainteresovan to mora dokazati sa jednom donetom ikonom. Ikonostas, tronovi i pevnice su rad istog majstora drvorezbara prve polovine 19. veka, dok je ikone slikao Nikola Aleksić 1858. godine. Na ikonostasu ima 34 ikone.
Toranj i prednja fasada crkve su obnovljeni dok su bočne fasade u veoma lošem stanju.
U tzv. “Hrvatskom sokaku”, delu Radojeva koji se nekad zvao Hrvatska Klarija – nalazi se rimokatolička crkva Sv. Urbana. Kažu komšije da ključ ima žena iz kuće preko puta na čijoj fasadi latinicom piše “Pozojevich Stevo 1911”. Ušli smo u dvorište lepo održavane kuće, sa cvećem ispred, vikali: “Gazde!!!” ali domaćica nije bila tu pa smo nastavili dalje. Iz ove ulice je i porodica naše slavne glumice Anice Dobre koja se početkom šezdesetih preselila u Beograd.
“Svi su nas zaboravili – i opština, i Pokrajina, i Republika! Sve je potopljeno gašenjem zemljoradničke zadruge, koja je zapošljavala 150-200 radnika i bila okosnica razvoja. Ni ne znamo kome je pripala zadružna zemlja. Ali znamo da danas u Radojevu radi i prima platu samo dvadesetak ljudi, uglavnom nastavnika u školi!” rekao je za “Novosti” pre 8 godina Branislav Pavlišan, tadašnji sekretar MZ.
Atar Radojeva spojen je sa susednim rumunskim gradom Žomboljom, a najbliže mesto Keča udaljeno je jedva kilometar i po.
Fudbalski teren nekadašnjeg FK Teren iz Radojeva danas je mesto za ispašu krava. Tribine sa kojih su se do pre samo 10 godina pratile utakmice – zarasle su u korov, u nekadašnjim svlačionicama povremeno borave migranti na svom putu kao EU, jedan od njih na zidu je ostavio crtež cveta.
Stižemo do groblja u Radojevu za koje se vezuje priča o vampiru Milošu. Na ulazu se nalazi jedan ruševan objekat sa romantičnim stihom ispisanim na zidu: “Neka se laži zabrane da života ima još posle ljubavi!” Pogled u desno – vidi se selo Keča u Rumuniji sa tornjevima svoje tri crkve.
U julu 1732. major Faredi – Tamarski je po naređenju princa od Virtemberga poslat u Radojevo, tadašnju Peterdu da ispita smrt 11 meštana koji su umrli u januaru i februaru te godine. U njegovom izveštaju koji se danas nalazi u Bečkim arhivima navodi se da su, meštani tvrdili da su žrtve vampira po imenu Miloš.
U toku svog života Miloš je, saopštava major Faredi – Tamarski, važio za neku vrstu vrača. Činjenica da je držao pticu koju je naučio da govori i da je uhvatio i pripitomio vuka, koga je potom držao kao ljubimca – potvrđuju njegove magične moći. Faredi – Tamarski je pokušao da ubedi meštane da vampiri ne postoje, međutim, posle nekoliko rasprava zaključio je da nisu spremni da prihvate njegove argumente, pa je odlučio da ekshumira nekoliko pokojnika. Iskopavanje je počelo od Miloša, koji je bio sahranjen 15 meseci ranije. Kada su uklonili zemlju i podigli drvenu ploču koja je pokrivala mrtvaca, Milošev leš je izgledao potpuno netaknut, a oči su mu bile širom otvorene, uprkos činjenici da mu ih je njegova žena zatvorila nakon smrti. Tanak mlaz krvi mu se lagano slivao iz usta, a krvi je bilo i na drvenoj ploči ispod leša, kao i na zemlji ispod ploče.
Pošto su to meštani zahtevali, major Faredi – Tamarski je naredio da se leš probode kocem. Zatim, iz straha da će meštani opet iskopati vampira po njegovom odlasku, naredio je da se leš prelije ugašenim krečom, pre nego što se ponovo zatrpa grob.
Na saslušanju rođaka 11 žrtava, doktor je saznao da su uglavnom umrli u roku od šest do deset dana, jednostavno – kopneći. Noću su imali strašne košmare, a nekoliko njih imalo je plavkaste belege na vratu.
Faredi – Tamarski odlučio je da otkopa i grobove žrtava. Njih osmoro izgledali su kao obični leševi koji su se normalno raspadali, a dvoje su bili dobro očuvani iako su im ruke i noge bile ukočene i nisu se mogle pomerati dok je poslednja žrtva, žena, izgledala kao da spava.
Nastavljamo našu biciklističku turu i stižemo do Nove Crnje koja je sedište istoimene opštine ali ne i najveće mesto u njoj. Srpska Crnja je naime, dvostruko veća.
U samoj Novoj Crnji živi pretežno mađarsko stanovništvo, dok u okolnim mestima opštine živi mešovito srpsko, romsko i mađarsko stanovništvo.
Današnje naselje je relativno novog datuma. Nastalo je krajem 18. veka, u vreme ponovne kolonizacije Banata, kada je samo na severu regije niklo više desetina novih naselja, sa pretežno nemačkim stanovnicima ili mađarskim življem iz okoline grada Segedina. Nova Crnja je nastala 1798. kao deo Žomboljskog vlastelinstva plemićke porodice Čekonić. General Jožef Čekonić je prve doseljenike naselio na pustari Bozitovo, pa se ovo naselje u narednom periodu naizmenično nazivalo Bozitovo i Mađarska Crnja.
U godinama nakon poplava i velike nemaštine tokom 19. veka, gladne žitelje mesta pomagao je ovdašnji vlastelin, deleći kuvanu hranu i žito. Velike muke pričinjavao je meštanima i nedostatak zdrave pijaće vode, zbog čega je u više navrata harala kolera (1831, 1849 i 1866.). Najveća je svakako bila epidemija iz 1831. koja je u mestu odnela čak 392 života.
U popisu stanovništva Torontalske županije iz 1836. naselje Nova Crnja je ubeleženo sa 1.884 žitelja. Dvadesetak godina kasnije (1857) u mestu je popisano 2.949 stanovnika (2.879 rimokatolika, 45 pravoslavaca, 8 kalvinaca i 17 Jevreja).
U 20. veku mesto je dobilo pozorište, novi mlin, pijacu, novu školsku zgradu (Osnovna škola “Petefi Šandor“), zgradu opštine i pošte.
Do devedesetih godina prošlog veka okosnicu privrede čitavog regiona predstavljale su ovdašnja uljara i šećerana. Za potrebe šećerane u Novoj Crnji, čak je prokopan i takozvani Šećeranski kanal, u dužini od preko 10 kilometara, koji je i danas, zbog čiste, nezagađene vode, omiljeno stecište sportskih ribolovaca.
Međutim, poput većine vojvođanskih mesta, u poslednje vreme i Novu Crnju pogađa “bela kuga”. Iz decenije u deceniju u mestu se neprekidno smanjuje broj stanovnika. Dok je 1911. zabeleženo čak 4.130 žitelja u 455 domaćinstava, taj broj je prema poslednjem popisu iz 2011. pao na svega 1.491. U nedostatku posla, radno sposobno stanovništvo iseljava se u veće ekonomske centre i EU
Ispred crkve u Novoj Crnji, desetak bicikala, unutra žene čekaju da počne večernja misa. Prva crkva u Novoj Crnji je posvećena 20. avgusta 1826. Sadašnji hram je izgrađen o trošku vlastelina između 1841. i 1844. Župna zajednica je između 2010. i 2011. skroz obnovila crkvu i ona je danas u jako dobrom stanju. Trenutno je župnik mladi Emanuel Tapolčanji (34), rodom iz Skorenovca u opštini Kovin, najjužnijeg mađarskog sela na svetu.
Na teritoriji Opštine Nova Crnja nekada se nalazilo selo Molin. Danas je tu Molinska šuma, nešto u korov obraslih ruševina i spomenik podignut na rubu nekadašnjeg nemačkog katoličnog groblja. Na internetu se mogu naći neki tragovi koji govore da je ovo selo nekad postojalo – poput razglednice poslate iz Molina 1933. ili ulične table koja se čuva u Muzeju Žeravica u Novom Miloševu.
Selo je osnovano 1832. naseljavanjem Nemaca na imanje grofa Ferenca Ziči-Ferarisa. Prvi popis iz 1836. registrovao je 558 stanovnika, a već 1850. godine ovde je živelo 2.130 lica.
Kao i u slučaju ostalih nemačkih sela u Vojvodini – deo stanovništva se povukao sa vojskom a oni koji su dočekali partizane i Crvenu armiju završili su u logorima. Celo selo Molin je bilo jedan od takvih logora za nemačke civile od 1944. do 1948.
Posle zatvaranja logora većina preostalih Nemaca se iselila iz zemlje, a u Molin se doseljavaju kolonisti iz okolnih mesta. Poslednji stanovnici mesta bili su uglavnom Srbi, bosanski kolonisti koji su se mahom raselili u Kikindu. 1956. došlo je do katastrofalne poplave tokom koje je Molin bio potpuno izolovan od okoline. Kuće građene od naboja su se rušile i tokom te i naredne godine selo je raseljeno. Deo stanovnika Molina se naselio u Novoj Crnji i Vojvoda Stepi. Na mestu Molina zasađene su topole, a ta šuma je poznata kao Molinska šuma.
Istorijatom Molina su se od publicista i naučnika bavili Nemanja Savić, Slobodan Ćurčić, Svetlana Madić i Miloš Latinović, koji su objavili nekoliko novinskih članaka na tu temu u kikindskoj Komuni, odnosno novosadskom Dnevniku, kao i u stručnim publikacijama.
Pretagom na netu naišao sam na sajt – www.molidorf.org koji su pokrenuli preživeli Nemci iz Molina. Na sajtu se nalazi detaljna mapa nekadašnjeg sela, fotografije porodica iz Molina, scene iz svakodnevnog života, audio i video zapisi, snimci koje su Nemci napravili na ostacima sela sedamdesetih i osamdesetih godina kao i “memorijalni krstovi” koje su kačili na stabla koja se nalaze na mestima njihovih nekadašnjih kuća…
Poslednje selo koje smo obišli u ovoj biciklističkoj turi bila je Toba. U centru sela nalazi se crkva koja je u dosta lošem stanju kao i napuštena bezinska pumpa.
Toba je osnovana krajem 18. veka, kada i okolna sela Banatska Topola i Torda. Prvo naselje na području današnje Tobe podiže 1789. Feldmaršal Grof Robert Ziči-Feraris. On je svoj posed prodao negde u periodu između 1838. i 1845. pretendentu na francuski presto Anriju Petom 1820–1883. Ovaj pak postavlja za upravitelja svog poseda francuskog Barona Kirila Bilea koji sa svojim sinovima upravlja ovom regijom u periodu od oko 50 godina. Baronovi sinovi, Henrik i Judoks se ističu u pomoći i brizi o siromašnim i bolesnim o čemu govori i spomen ploča postavljena u čast njihove donacije 1893. u holu stare zgrade Bolnice u Kikindi. U to vreme su najverovatnije u selu podignuti kaštel i rezidencija koji nisu sačuvani. 1876. godine je podignuta crkva Svete Tojice. Do sredine 19. veka naselje je bilo poznato pod nazivom Velika Toba, a stanovništvo se uglavnom bavilo gajenjem duvana. U selu je tada bio oko 100 domaćinstava. Nakon smrti Anrija Petog, njegove posede nasleđuje Vojovoda Roberto I od Parme 1848-1907, a nakon njegove smrti, njegov sin Vojvoda Ilija od Parme . Početkom 20. veka zemljište prelazi u vlasništvo „Delmađarorsagi“ banke koja vrši parcelizaciju u periodu od 1910. do 1911.
1949. sazidana je dvospratna zgrada Doma lokalne zadruge. 1976. završena je nova škola. Prema poslednjem popisu Toba ima 518 stanovnika od kojih su 82% Mađari.
Deda i baba kolege Dragana su ovde živeli. Deda je bio učitelj violine i nekoliko drugih insturmenata i biciklom obilazio okolna sela podučavajući decu sviranju. Na poslednjoj takvoj vožnji zakačio ga je automobil, pao je u jarak i od posledica tog udesa kasnije preminuo. U kući u kojoj su nekada živeli danas opština smešta beskućnike. Otvorio nam je ljubazni Rom, nešto kasnije došla je i bela žena sa četvoro male dece, govorila je srpski bez naglaska ali je psa dozivala na mađarskom.
Rođen 27.7.1968. u Baču (Vojvodina, Srbija). Srednju školu završio u Bačkoj Palanci, Pravni fakultet studirao u Novom Sadu. Od 1990. radi kao novinar – u početku kao novosadski dopisnik beogradskih “Večernjih novosti”; zagrebačke “Arene”, sarajevskih “Naših dana”. Sarađuje i u magazinima “Vreme” i “Stav”.
1992. sa grupom studenata obnavlja izlaženje studentskog mesečnika “Index”. Posle dva broja sledi smena celokupne redakcije i pokretanje magazina “Nezavisi Index” koji će kasnije 1993. promeniti ime u “Svet” iz kojeg je nastala izdavačka kuća Color Press Grupa.
Danas na čelu Color Press Grupe najvećeg izdavača magazina u regionu sa kompanijama u svih 6 republika – 110 magazina, 25 internet portala i preko 80 konferencija i festivala godišnje.
U porfoliju kompanije pored domaćih (poput magazina “Lepota i zdravlje”, “Svet”, “Pošalji recept”, “Lekovito bilje” itd) nalaze se i brojni licencni brendovi: “The Economist”, “Hello!”, “Gloria”, “Story”, “Star”, “Lisa Moj stan”, “Hausbau”, “Brava Casa”, “Bravo”, “Alan Ford”, “Grazia”, “La Cucina Italiana”, “Auto Bild” i brojni drugi.
