Spread the love

Jedina pravoslavna crkva na dalmatinskim otocima nalazi se u gradu Korčula, stara je čak osam vekova i zadužbina je Nemanjića. Pravoslavna crkva na Visu srušena je 1963. dok ona na Hvaru više od dva veka ne služi kao hram a proteklih desetak godina bila je noćni klub i letnja pozornica

Dok je naš katamaran prilazio luci Korčula, uočio sam kako iznad krovova drevnog mediteranskog grada izviruje jedan krst po čijem obliku bi se moglo reći da je pravoslavni. Zaista jedini pravoslavni hram na dalmatinskim otocima koji je još uvek u funkciji nalazi se u gradu Korčula na istoimenom ostrvu, posvećen je Uspenju Presvete Bogorodice a pripada Eparhiji zahumsko-hercegovačkoj i primorskoj. Ujedno, to je jedan od najstarijih srpskih pravoslavnih hramova – sagrađen je oko 1220. i zadužbina je Nemanjića.
Sa osnivanjem Humske eparhije od strane Svetog Save, na Korčuli je oko 1220. sagrađena crkva Uspenja Presvete Bogorodice. Tada je na ostrvu bio veliki broj pravoslavnih Srba uglavnom trgovaca (njih preko 500) koji su pomogli gradnju ove hrama u srpsko-vizantijskom stilu. Crkvu su bogato darovali i sami Nemanjići.

Do 1350. broj pravoslavnih Srba je rastao a od tada nastupa opadanje. Sa osvajanjem Korčule, Venecija je ovaj hram pretvorila u katolički, posvetivši ga Svetoj Varvari. Njom je upravljao ženski katolički samostan. Sa vremenom je opadala i siromašila ta crkva, prelazeći iz ruke u ruku i na kraju dospela u posed grada. Opština Korčula je hram dala državnom fondu (eraru) posle 1880. Sa oslobođenjem Dalmacije 1918. i njenim pripajanjem Kraljevini SHS hram je ostao u državnom posedu. Na njega je pravoslavcima koji su se u službi administracije nove države počeli doseljavati na ostrvo skrenuo pažnju predsednik korčulanske opštine dr J. Arnerić. Potomak stare ugledne korčulanske porodice je dobro znao istorijat tog sada vrlo trošnog zdanja. Srbi pravoslavci na Korčuli su se ubrzo organizovali u crkvenu opštinu i od države zatražili povraćaj srpske crkve.

Kada je država ustupila pravoslavcima hram, pristupilo se njegovom repariranju i opskrbi. Povraćen joj je stari izgled i namena, a osvećenje je trebalo biti naročito svečano. Međutim, pogibija kralja Aleksandra Karađorđevića u Marselju u oktobru 1934. je to omela. Uz obilatu potporu katolika, hram je završen i osvećen novembra 1934. od strane B. Mitrovića i Ilariona Mijatovića. Na svečanosti je državnu himnu izveo orkestar Jadranske straže, a na Jektenije u hramu odgovarao Sokolski hor iz Orebića, koji su činili isključivo katolici. Činu osvećenja je prisustvovalo mnoštvo katolika, sa svojim sveštenstvom, predvođeni nadvikarom O. Bodulićem. Postavljen je tog dana novi korčulanski pravoslavni sveštenik.

Kada sam ovog leta obišao crkvu, ona je bila zatvorena ali sam kroz prozor uspeo da fotografišem njen enterijer. Na drvenim vratima bio je zakačen papir na kojem je na latinici ispisan raspored bogosluženja ovog leta prema kojem se može zaključiti da sveštenik iz Mostara koji brine o ovoj parohiji dolazi jednom u dve do tri nedelje.

Na crkvi su 2018. izvedeni konzervatorski i restauratorski radovi. Ostoja Đurić, jedan je od dvadesetak pravoslavnih meštana Korčule. Vlaseničanin poreklom koji ključeve od crkve čuva već 37 godina, i za sebe kaže da je crkvenjak sa najdužim stažom u Eparhiji. “Meni to znači puno, nema nas mnogo tu, nema mladih. Kad ja umrem, ne znam ko će preuzeti”, dodaje Đurić.

“Služimo jednom mjesečno, u sezoni i češće. Ljeti imamo punu crkvu, zimi dvoje, troje, zavisi”, rekao je za “Glas Srpske” sveštenik Stevan Kovačević. Na Fejsbuku se nalazi stranica posvećena ovoj crkvi: “Hram Uspenja Presvete Bogorodice u Korčuli”, međutim na njemu nema aktivnosti i novih informacija posle novembra 2020.

Na susednom otoku Hvaru postoji takođe jedan objekat koji je nekada bio pravoslavna crkva. Naime, godinama smo iz hotela “Pharos” idući ka gradskoj plaži prolazili pored Ljetnje pozornice u šumici iznad mora. Tek ovog leta, kapija je bila otvorena pa sam ušao i malo se detaljnije uputio u dramatičnu istoriju ovog objekta.

Grčki pravoslavni manastir i crkva Sv. Venerande se gradi sredinom 16. veka za potrebe grčkih pomoraca koji plove na trgovačkim brodovima između Venecije i Levanta. Grad Hvar i njegova luka od izuzetne su važnosti za plovidbu Jadranom pa se nakon pada Venecije 1797. vodi borba između Austrije, Francuske i Rusije za prevlast nad ovim otokom. Nakon kratkotrajne austrijske vladavine, mirom u Požunu 1805. Hvar pripada Francuskoj. Napoleon je na svim zauzetim teritorijama (Mletačka republika, Malta…) ukidao monaške redove i samostane a manastire pretvarao u bolnice, vojne objekte ili magacine. Francuska uprava na Hvaru gradi utvrđenje Napoleon a kompleks Venerande postaje „batterie de droit” sa desne strane grada a nakon njih za istu ga funkciju koriste i Austrijanci. Sredinom 19. veka građevina je prodana čuvenom prirodoslovcu Grguru Bučiću, koji 1858. u njoj osniva jednu od prvih meteoroloških postaja u Hrvatskoj. Posle rata pripala je Gradu Hvaru, jedno vreme je u njoj bila letnja pozornica, pa noćni klub a danas je to opet letnja pozornica.

Srpska pravoslavna crkva preko Eparhije dalmatinske pre desetak godina zatražila je od merodavnih institucija povrat vlasništva nad manastirom Svete Matere Paraskeve ili Sv. Venerande ali su male šanse da se to zaista i dogodi.

Na otoku Visu postojala je takođe srpska pravoslavna crkva ali nje više nema. Tokom svog kratkog postojanja od svega tri decenije (1933-1963) imala je veoma burnu istoriju. Posle završetka Prvog svetskoga rata, prelaskom teritorija Dalmacije pod vlast novostvorene Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, na otoku Visu se pojavio pokret Hrvata orijentisan ka jugoslavenskom zajedništvu i uzajamnosti. Ostale su zabeležene reči Ivana Ive Ruljančića, uglednog viškog domaćina i potonjeg predsednika Pravoslavne crkvene opšine Vis: „Nećemo jednom nogom stajati na Visu, a drugom u Rimu – prirodnije je: jednom nogom na Visu, a drugom u Beograd“.

Tadašnja beogradska štampa je objavila kako je na pravoslavlje prešlo 180 porodica u gradu Visu, dok je lokalni rimokatolički biskup Miho Pušić istaknuo brojku od 298 ljudi. O ovom događaju pisale su i novine „Vreme“ u čijem napisu stoji da su mnogi od meštana izjavili: „Otac je sinu uvek pričao o kraju svojih pradjedova. U mnogim kućama bile su skrivene ikone krsnih slava i kandila. Neke od tih ikona su sačuvane…“

Novi pravoslavci ovog dalmatinskog otoka su konačno podigli reprezentativnu bogomolju na najurbanijemu delu, na samoj rivi grada Visa. Crkva, posvećena Svetim Ćirilu i Metodu, sagrađena je po projektu poznatog arhitekta Momira Korunovića. Prema oceni istoričara umetnosti, dobrih poznavoca Korunovićeva graditeljstva, projekt viške crkve pripada zlatnom periodu njegovog stvaralaštva.
Crkva je posvećena 12. novembra 1933. Prilikom te „nacionalne i religiozne manifestacije na Visu“, tadašnji Episkop dalmatinski Irinej (Đorđević) je uputio besedu u kojoj je, između ostalog, naglasio: „…da se hramovi podižu samo onima koji ujedinjuju ljude, a nikada onima koji ih potiču na međusobnu mržnju.“ (Glas privredno kulturne matice za sjevernu Dalmaciju, Šibenik, 17. novembar 1933).
Višani u početku nisu imali stalnog paroha. Povremeno je iz Splita dolazio protojerej Sergije Urukalo. Prvi stalni viški paroh je bio sveštenik i profesor Stevan Javor, ranije na službi u Šibeniku. Njega je nasledio arhimandrit Danilo (Bukorović) koji je na Visu ostao sve do okupacije otoka od strane Italijana 1941.

Rimokatolička crkva nije bila najsrećnija zbog podizanja ovog hrama u strahu da talas “jugoslovenstva” i prelaska u “slatko pravoslavlje” ne zapljusne i ostale dalmatinske otoke. 15. jula 1934. na Euharistijskom kongresu u Orebiću okupljeni su protestovali protiv podizanja pravoslavnih hramova u ovom delu države, a Odelenje za državnu zaštitu Ministarstva unutarnjih poslova Kraljevine Jugoslavije, u svom izveštaju Ministarstvu pravde od 22. jula iste godine podvlači: “Svrha svih ovih euharistijskih kongresa je isključivo ta, da se slavljem i manifestacijom katoličkih masa pokaže, da su pomenuti krajevi isključivo katolički, i da druge vere nemaju moralnog oslonca za svoj razvoj u spomenutim mestima“.

Međuverske tenzije su kulminirale u prvi pravi incident u leto 1937. Katoličko stanovništvo Visa, organizovano od strane svojih sveštenika, sprečilo je grupu pravoslavnih Čeha da poseti otok i novopodignuti hram. Grupu je predvodio lično episkop Gorazd (Pavlik). Ovako “pravoslavno ispoljavanje” zasmetalo je čelnim ljudima Splitske nadbiskupije, koji su učinili sve da se češkim pravoslavcima ne dopusti ni izletnički boravak u Dalmaciji. Pravoslavni hodočasnici iz Čeholsovačke, predvođeni svojim episkopom imali su u planu posetu manastiru Ravanica u Srbiji, gde su se pričestili na grobu kneza Lazara. Nakon obilaska Beograda i razgledanja Oplenca, grupa se preko Sarajeva uputila na Jadran. Česi su 11. avgusta 1937. iznajmljenim brodom, od Metkovića, preko Splita, krenuli ka Visu. Na otoku je za to vreme letovala grupa studenata Pravoslavnog bogoslovnog fakulteta, predvođena profesorom Staroga zaveta Dušanom Glumcem.

Brod se približavao luci, gde je dobrodošlicu češkom arhijereju i njegovim saputnicima pripremio zbor beogradskih studenata izvođenjem crkvene pesme. S pravoslavne crkve blizu pristaništa zvonila su zvona. U okupljenoj masi sveta pojavila se “nahuškana potplaćena neprijateljska rulja fakina (nosača) rukovođena sa već poznatim mačekovskim advokatom Farolfijem i prof. Zamberlinom, članovima klerikalne Pučke stranke”. Brod je bio sprečen da pristane. Fanatična masa je uzvikivala: ”Dolje bradonje! Dolje vlaški popovi! Dolje ćirilica! Živila nezavisna Hrvatska!” Sa doka je ka brodu poletelo i kamenje. Na Visu je bio okružni načelnik s četom žandara zaduženom da sprečava izgrede mačekovaca. Njihova reakcija je bila zakasnela, “rastjerivanje bukača žandarskim palicama” nije dovelo do pristajanja lađe. Kapetan je pokušao da oplovi otok i iskrcati ljude na drugoj strani, u Komiži, ali je i tamo došlo do nereda. Česi su se vratili nazad u Split.
Nakon ovog nemilog događaja, na meti su ostali i studenti s profesorom Dušanom Glumcem. Profesor je bio napadnut prolazeći pokraj kavane “Hrvatski dom” u kojoj su izgrednici sedeli i pili pivo s okružnim načelnikom. Izbegavši bačenu kriglu, profesor je ostao priseban i uputio je predstavniku lokalnih vlasti sledeće reči: “Gospodine načelniče, je li to mir i red koji ste trebali stvoriti da mirni građani nisu sigurni ni za svoj vlastiti život? Ako ćemo se kukavički napadati, ja ću dovesti svoje studente još večeras i garantiram vam da će još noćas svi ovi krovovi goreti. Tražim od vas da me jedan žandar odmah otprati do našega stana, jer mi u mraku nije siguran život”. Čitava stvar je na nacionalno nivou zataškana. Knez Pavle je bio upoznat s incidentima, ali okružni načelnik se opravdao pred njim uverivši ga da su pravoslavni izletnici raspačavali antikonkordatske letke. O slučaju novine više nisu pisale da se ne bi još više produbljivala međuverska mržnja. Studenti Pravoslavnog bogoslovnog fakulteta su nastavili druženje s pravoslavnim Česima u Manastiru Savina.

Još crnji dani za viške pravoslavce nastupaju po osnivanju Banovine Hrvatske. Hrvatski ekstemisti prvo se u pretukli kapelnika solkolske muzike a onda i predsednika Pravoslavne crkvene opštine Ivana Ruljančića. Kada su sokoli 1939. godine najavili svoj redovni slet ispred Korunovićevog arhiktonskog bisera i jedne od najlepših građevina na ostrvu, hrvatski ekstremisti su preko noći preorali ceo trg, zvan Ravnica, ispred crkve Ćirila i Metodija. Poslednji verski obredi u crkvi na Visu zabeleženi su u novembru 1941. Italijanske okupatorske vlasti proterale su u Zadar viškog paroha arhimandita Danila Bukorovića. Arhimandrit Bukorović stradao je pod poprilično sumnjivim okolnostima prilikom jednog od savezničkih bombardovanja Zadra. Viška parohija stavljena je formalno u nadležnost splitskog namesništva, ali crkva na Visu otvarana je samo sporadično da bi se zadovoljile potrebe pojedinih vernika kao što su krštenja ili venčanja. Na kraju 1944. je oštećena u nemačkom bombardovanju.

Posle rata, Sinod SPC je 1. septembra 1947. godine pisao Državnoj komisiji za verska pitanja da su ih pripadnici Crkvene opštine sa Visa obavestili o nameri vlasti da sruše crkvu Sv. Ćirila i Metodija i da na njenom mestu podignu partizanski spomenik. Sinod, takođe, piše o progonu pravoslavnih vernika. Crkva je konačno i porušena u jesen 1963. Urađeno je to u sklopu proslave dvadesetogodišnjice Titovog dolaska na Vis, a koja je usledila u septembru sledeće 1964. Materijal od porušene crkve ugrađen je u gradsko šetalište, a dobar deo je otišao i na izgradnju spomenika “Narodnooslobodilačkoj borbi”. Pravoslavni Višani rasejali su se po Srbiji i svetu, a najpoznatiji među njima je bio pravoslavni sveštenik Antonije Ante Pinčetić, koji je preminuo u srcu Šumadije, u Aranđelovcu.