KULTURNA BAŠTINA VOJVODINE: Senta (1)
Pijemo prvu jutarnju kafu u kancelariji Rudolfa Cegledija, predsednika Opštine Senta koji se na ovoj funkciji nalazi još od 2012. Slažemo se da su kulturna baština Sente i njeni turistički potencijali daleko ispred onoga što prosečan građanin Srbije zna o njima.
U društvu Kornela Laskovića, mladog direktora Turističke organizacije Sente uputili se u obilazak zgrade. Galerija jedinstvenog, ukusno izrađenog ukrasnog stepeništa, ukrasi u hodniku i Svečana sala su izvanredni građevinski primeri secesije kao i sama zrgrada. Centralni hol krasi veliki adventski venac na kojem se uoči katoličkog Božića svake nedelje pali po jedna sveća. U hodnicima su slike sa prizorima iz Senćanske bitke, motiva koji će nas pratiti tokom celog boravka u ovom gradu i svakako najznačajnijeg istorijskog događaja u ovom kraju. Najpoznatija slika posvećena Senćanskoj bici iz 1697. nalazi se u jednom drugom gradu – u zgradi Županije u Somboru.
Impresivna zgrade Gradske kuće u Senti podignuta je između 1912. i 1914. nakon što se 16. aprila 1911. zapalila i izgorela stara Gradska kuća a zajedno sa njom i crkva Svetog Stefana na centralnom trgu.
Nakon ekonomske i stručne procene statike zgrade građevinska komisija je došla do zaključka da je objekat u tolikoj meri oštećen da obnova nije moguća, te je tadašnja Skupština donela odluku o izgradnji nove, savremene gradske kuće.
Moguće je da je iza ove odluke stajala namera da se Senta takmiči sa subotičkom i kanjiškom gradskom kućom koje su se gradile u to vreme. Na konkurs je pristiglo 15 projekata, a prvu nagradu je odneo rad Friđeša Kovača, arhitekte iz Budimpešte pod motom „20. vek”. Nakon promena na planu koje je tražio grad, izgradnja monumentalne zgrade je započeta u kasnu jesen 1912. Radovi su završeni dve godine kasnije. Zgrada, izgrađena u stilu secesije, gleda na Glavni trg i jedan od glavnih obeležja lica grada, ujedno predstavlja i najimpozantniju zgradu u Senti. Masivni toranj dominira panoramom grada, deluje pomalo romantično, a u ukrasima nosi na sebi segmente secesije.
U holu Gradske kuće delići burne istorije ovog grada – ploče posvećene junacima Revolucije 1848/49. kao i Mađarske revolucije 1956. Tu je i tabla posvećena mirovnim demonstracijama 5. novembra 1991. kada su se građani Sente pobunili protiv prinudne mobilizacije za vreme rata u Hrvatskoj…
Kornel nam u Maloj sali Gradske kuće u Senti pokazuje repliku čuvenog dela Franca Ajzenhuta „Bitka kod Sente“ koju je 1950. naslikao tada mladi i neafirmisani slikar – Sava Stojkov (1925-2014).
“Polovinom prošlog veka opština Senta, gde se odigrala bitka, smatrajući da treba da ima kopiju slike čiji se impozantni original nalazi u Velikoj sali Županije u Somboru, raspisala je konkurs za izradu replike. Pet tada već afirmisanih slikara došlo je u Sombor i započelo izradu svojih verzija slike!” – citira Kornel kustosa i publicistu Milana Stepanovića. Mladi Sava Stojkov je čuo da umetnici preslikavaju sliku, pa ih je zamolio da mu dozvole da gleda kako rade i da na svom platnu naslika svoju verziju slike.
“Oni su mu dozvolili, a Sava je radio uz njih, ali i subotom i nedeljom kada drugih slikara nije bilo u sali. Jedan od članova žirija primetio je sliku pokrivenu starim platnom pa je zapitao šta je to. Odgovorili su mu da je to rad mladog slikara, koji je učio gledajući kako oni rade. Kad je podigao platno, pozvao je ostale članove žirija koji su zaključili da je ova, nedovršena slika mladoga autora najbolja replika Ajzenhutove slike”, priča Kornel.
Dodaje da je iste večeri Savina slika ukradena i da 25 godina niko nije znao gde je. Tajnu je otkrio jedan od portira iz Županije koji je pre odlaska u penziju potražio Savu i rekao mu da sada slobodno može da mu kaže da se slika nalazila kod jedne somborske slikarke i njenog muža, tada visokog partijskog rukovodioca.
Sava je saznao da je slikarka pokušala da dovrši Savinu sliku, zamazala je bojom i kada je videla da ne može, ostavila je na tavan svoje kuće. Sava, tada već afirmisani slikar, zamolio ih je da mu je vrate, što su oni i učinili.
Odneo je sliku u svoj atelje ne dovršivši je, već je, prema savetu kolega, ostavi onakvu kakvu je zatekao, kao „pečat vremena“.
Originalna slika „Senćanska bitka“ nalazi se u Svečanoj sali Županije u Somboru. Po porudžbini ju je uradio 1896. nemački slikar rođen u Bačkoj Palanci, Franc Ajzenhut. Slika je formata 4 puta 7 metara, a da bi se postavila u Svečanoj sali, trebalo je rušiti zid. Koštala je 12.000 forinti, koliko i 40 jutara najkvalitetnije zemlje.
204 stepenika treba da prođete do vrha kule u Gradskoj kući u kojoj se nalazi Vidikovac posvećen Senćanskoj bici. Oko stepeništa nalaze se uski prozori koji su od pre dve godine ukrašeni vitražima sa likovima učesnika Senćanske bitke – Eugena Savojskog, Mustafe II, Jovana Popovića Tekelije…
U kuli senćanske Gradske kuće nalazi se lepo uređen Spomen-vidikovac Senćanske bitke. Agota iz Turističke organizacije nam pokazuje maketu koja prikazuje Senćansku bitku (dimenzja 2x2m, sa 2.000 figura) i veliku detaljnu istorijsku topografsku kartu koja je prikazana na zidu zajedno sa imenima istaknutih heroja. U sklopu pomenute postavke izložena je i vojna oprema iz vremena Senćanske bitke kao i autentični spisi, geografske karte i reprodukcije umetničkih slika kao i tri moderna umetnička slikarska dela. U prostoriji na samom vrhu tornja, posetilac može da se upozna sa izgledom Sente iz prošlog veka. U istom prostoru nalazi se i originalni mehanizam sata na tornju.
Impresivan pogled sa tornja Gradske kuće na proleće kad ceo grad ozeleni još je i lepši. Sa tornja se vide gradski park, četiri katoličke i jedna pravoslavna crkva, Palata parohije, Vatrogasna kasarna, Gimnazija i brojne druge zgrade i palate u ovom gradu sa ogromnim turističkim potencijalom koji je proteklih decenija nakon tranzicijske propasti dobrog dela privrede iz socijalističkog perioda ostao uspavan na obali Tise, daleko od glavnih tokova…
Odmah pored glavnog ulaza u Gradsku kuću nalazi se lepo uređena prodavnica „Réel Chocolate”.
Ova firma je počela sa radom u prvoj polovini 2015. kao zanatska proizvodnja čokolade u Senti potpomognuta sredstvima mađarskoj Fonda Prosperitate. Dvoje mladih Senćana, Čila i Ištvan za samo šest godina napravili su fascinantni brend sa jako ukusnim proizvodima. Moje omiljene poslastice iz njihovog asortimana su – bela čokolada sa ariljskom malinom kao i čokolada sa slanom karamelom.
Pored rastućeg broja distributera širom Srbije, u novembru 2016. u zgradi Gradske kuće se otvara ova prodavnica. U prizemlju je prodavnica, na spratu kafeterija a u podrumu mali Muzej čokolade u kojem se nalaze maketa Gradske kuće u Senti izrađena od čokolade kao i istorijat proizvodnje ove omiljene poslastice.
Ostavili smo kupovinu čokolade za kraj današnje posete Senti i uputili se ka pekari “Evropa” preko puta pijace. Ovo mesto ne nosi samo ime Starog kontinenta – u njemu se sve zaista na nivou najboljih i nauređenijih evropskih pekara. Pojeli smo burek i nastavili dalje.
Palata parohije na Glavnom trgu izgrađena je između 1907. i 1909. u neobaroknom i neorenesansnom stilu. Arhitektura zgrade je svečana i karakterističan je elemenat glavnog trga. U ovu zgradu preseljen je deo umetničkih dela i inventara sačuvan prilikom požara 1911. u kojem je izgorela Crkve Sv. Stefana koja se nalazila na mestu današnjeg Gradskog parka.
U istoj zgradi nalazi se i Gradski muzej koji je zvanično osnovan 1949. Muzej funkcioniše u okviru Kulturno-obrazovnog centra „Lajoš Turzo” osnovanog 1977.
U Senti, kao i u ostalim provincijskim gradovima, postojala je želja za uspostavljanjem muzeja još u 19. veku. Ta želja se najpre ostvarila jednom postavkom u vidu kabineta koji se mogao videti u zgradi stare gradske kuće koja je izgorela 1911, kao i u vidu male prirodnjačke i lokalno-istorijske zbirke u zgradi Gimnazije. Istraživač lokalne istorije, Senćanin Đula Dudaš (1861–1911) a nakon njega i njegov sin Andor, takođe su pokušali sa formiranjem muzeja ali ih je Prvi svetski rat u tome sprečio. Između dva rata Andor je, zajedno sa tadašnjim direktorom gimnazije Milivojem V. Kneževićem ponovio pokušaj, ali se proces odužio, a izbijanje Drugog svetskog rata ponovo je sprečio otvaranje planirane ustanove. U tom periodu čak su i neki kolekcionari darivali svoje zbirke gradu, a u nadi da će se muzej ostvariti – na primer privatna zbirka Joce Vujića, čiji delovi se čuvaju u Matici srpskoj kao i u fakultetskoj biblioteci u Beogradu. Kasnije, današnji muzej je ipak uspeo da putem otkupa nabavi još jedan deo te zbirke.
Na pravi proboj trebalo je čekati do završetka rata. 1947. nastavnik Lazar Kragujević biva izabran za načelnika institucije Gradskog muzeja u formiranju, dok se svečano otvaranje desilo 12. juna 1949. predstavljanjem prve stalne postavke novog muzeja.
Od tog perioda nadalje, u sledeće dve decenije muzejska aktivnost u Senti napreduje, radom entuzijasta, među koje je spadao i Geza Tripolski, direktor institucije između 1964. i 1977. Razvoju etnografske zbirke mnogo je doprineo rad istaknutog sociografa senćanskog lekara Bele Buranja koji je posebno izučavao tradicionalni pastirski način života u Potisju.
Stalna postavka muzeja danas je dosta zastarela, kada smo mi bili u svim salama su bila pogašena svetla i sasvim je sigurno da ova institucija zavređuje veću pažnju. U prizemlju se nalaze slike i skulpture posvećene Senćanskoj bici kao i deo arheološke zbirke.Na prvom spratu muzeja u nalazi se uredna ali zastarela etnografska zbirka koja prikazuje život ljudi u ovim krajevima i različita zanimanja kojima su se bavili.
Život pored Tise uslovio je da se jedna broj stanovnika Sente bavi ribolovom dok su drugi prevozili ljude, stoku i robu skelom preko reke. U Gradskom muzeju izložene su ribarske mreže i ostali rekviziti kao i fotografije, među njima i jedna na kojoj je Luca Es Sabo, najčuvenija prodavačica ribe sa početka 20. veka koja je posedovala dozvolu za prodaju iz 1882. Tu je i fotografija makete nove Crkve Sv. Ištvana što je trebalo da bude izgrađena ne mestu stare koja je potpuno izgorela u velikom požaru 1911. koji je progutao i staru Gradsku kuću. Gradnju te nove crkve omeo je Prvi svetski rat a u Kraljevini SHS su nove vlasti od tog projekta odustale. Stubovi crkve koji su već biti postavljeni na mestu stare, u sadašnjem Gradskom parku, 1996. su iskorišteni prilikom gradnje nove Spomen crkve Mala Sveta Tereza.
Na zidovima u jednoj od kancelarija muzeja ugledao sam i fotografiju nekadašnje Velike sinagoge u Senti koja je srušena posle Drugog svetskog rata.
Istražujući po kancelarijama muzeja otkrio sam da u njima ima zanimljivijih stvari nego u samoj postavci. Stare fotografije mosta na Tisi, gradskih ulica, stare Gradske kuće, Svetog Trojstva koje je posle 1945. sklonjeno sa Glavnog trga i razmontirano. Kroz odškrinuta vrata jedne kancelarije ugledao sam veliku skulpturu mršavog muškarca u prirodnoj veličini. Zakoračio sam u prostoriju i zatekao ženu koje mi je bez osmeha na licu odgovorila na pitanje o kome je reč: “Turzo Lajoš”, i spustila pogleda nastavivši da nešto zapisuje bez želje da svakako retkom putniku namerniku objasni o kome je reč. Kornel mi je posle, kada smo na groblju ugledali identičnu skulptuju objasnio da je reč o jednom od najznačajnijih žitelja Sente.
Rođen je 19. jula 1915. u Senti u zanatlijskoj porodici. Nakon smrti oca zbog problema sa preživljavanjem bio je primoran da prekine školovanje i počne da radi. Pored egzistencijalnih problema i njegova bolest postavlja prepreke u tome da izuči zanat. Nakon više neuspelih pokušaja – koračajući očevim i dedinim stazama – postaje krojački šegrt, i tada se rađaju njegove prve pesme. U ovom periodu – tokom njegovih šegrtskih godina – priključuje se levičarskom radničkom pokretu. Počev od 1932. lokalni listovi objavljuju njegove pesimističke pesme, i počev od tog perioda kontinuirano objavljuje pesme i prozu. Pored toga se bavi i političkom delatnošću, agitira, drži predavanja, širi letke. Od avgusta 1945. postaje saradnik Mađar So-a, pa radi u delokrugu rada urednika u Novom Sadu. 1949. objavljuje svoju prvu – a za njegovog života i poslednju – knjigu pesama pod naslovom “Sunčana strana”. Dugo vremena je takoreći bio sam na sceni dečijih pesama i poema za decu. Usled srčane bolesti umro je 24. aprila 1950. Na dan 90. godišnjice njegovog rođenja – 19. jula 2005. Opština Senta je postavila spomen ploču na njegovu rodnu kuću.
U jednom izlogu u Senti još uvek stoji plakat koji poziva statiste “svih životnih doba” da se prijave za potrebe snimanja serije “Močvara 2”. Drago mi je da sam povezivanjem produkcijske kuće “Fajerflaj” i predsednika Opštine Senta bar malo doprineo decetralizaciji snimanja TV-serija u zemlji. Pa ćete tako nakon Subotice koju smo gledali u “Kljunu” imati prilike u “Močvari 2” da vidite Sentu.
Novih deset epizoda koje će se stilski i vizuelno naslanjati na prvu sezonu, gledaocima će doneti novu priču u kojoj inspektor Nikola Krsmanović (Goran Bogdan) istražuje niz okrutnih ubistava, ali i istovremeno otkriva tajnu vlastitog porekla. On dobija dostojnog naslednika u liku Atile Seleša, koga tumači mladi vojvođanski glumac Robert Ožvar.
Radnja priče je izmeštena iz Novog Beograda i odvija se u Senti, u naizgled idiličnom vojvođanskom mestu, na obali reke, gde nekoliko porodica živi, vlada i odlučuje o životu i smrti.
Potpis carice na diplomi od pseće kože
Jedan od najzaslužnijih za izučavanje istorije i prosvetiteljstvo u Senti bio je Teodor Toša Branovački (1834–1919), učitelj, između ostalog i slavnog pisca Stevana Sremca. 2019. na vek od Tošine smrti, njegovim senima na groblju u Senti poklonili su se predani zavičajni hroničar Petar Terzić i etnograf Gradskog muzeja Agneš Nađ Abonji.
Terzić je napisao više knjiga o životu ovdašnjih znamenitih Srba i njihovih ustanova, a monografiju „Teodor Branovački Senćanin”, zajedno s Agneš Nađ Abonji.
Teodor je odlično znao latinski, a s nemačkog i mađarskog i prevodio. Oplemenio je mnogo krčaga narodnim mudrostima i izrezbario mnogo drvenih štapova. Čuvaju se u Muzeju Sente, ali i drugde po Srbiji, navodi Terzić.
Rodio se u Somboru, gde je i kršten u Crkvi Svetog Georgija, osnovnu školu završio u Senti, Gimnaziju u Novom Vrbasu, a Učiteljsku školu u Somboru. Radio je šest godina u Čoki, a potom 31 u Senti, do penzije 1894. Mirovinu je uživao četvrt veka, poštovan od bivših đaka, pa i Sremca. Tri i po decenije nakon što je otišao iz varoši kraj Tise, u koju se više nije vraćao, svom učitelju je 1903. iz Beograda s posvetom poslao knjigu „Iz knjiga starostavnih – Veliki župan Časlav”.
Da je u prošlosti Sente Toša zaslužio posebno mesto ovekovečeno je u knjizi „Zbornik priloga za istoriju grada” Milivoja B. Kneževića iz 1935. U delu o veroispovednoj školi pominje se Branovački, kao potomak čuvene i uvažene porodice Subote Branovačkog, koji je 1751. za vojne zasluge dobio aristokratsku titulu od carice Marije Terezije. Sticajem okolnosti, njegovi potomci morali su naknadno tražiti prepis plemićke diplome iz Dvorske kancelarije u Beču. Naime, tokom Bune 1848. ona je čuvana u bunaru, pa delimično oštećena. Pisana je rukom na pasjoj koži, s plemićkim grbom, potpisom carice i visećim pečatom.
Rođen 27.7.1968. u Baču (Vojvodina, Srbija). Srednju školu završio u Bačkoj Palanci, Pravni fakultet studirao u Novom Sadu. Od 1990. radi kao novinar – u početku kao novosadski dopisnik beogradskih “Večernjih novosti”; zagrebačke “Arene”, sarajevskih “Naših dana”. Sarađuje i u magazinima “Vreme” i “Stav”.
1992. sa grupom studenata obnavlja izlaženje studentskog mesečnika “Index”. Posle dva broja sledi smena celokupne redakcije i pokretanje magazina “Nezavisi Index” koji će kasnije 1993. promeniti ime u “Svet” iz kojeg je nastala izdavačka kuća Color Press Grupa.
Danas na čelu Color Press Grupe najvećeg izdavača magazina u regionu sa kompanijama u svih 6 republika – 110 magazina, 25 internet portala i preko 80 konferencija i festivala godišnje.
U porfoliju kompanije pored domaćih (poput magazina “Lepota i zdravlje”, “Svet”, “Pošalji recept”, “Lekovito bilje” itd) nalaze se i brojni licencni brendovi: “The Economist”, “Hello!”, “Gloria”, “Story”, “Star”, “Lisa Moj stan”, “Hausbau”, “Brava Casa”, “Bravo”, “Alan Ford”, “Grazia”, “La Cucina Italiana”, “Auto Bild” i brojni drugi.
