KULTURNA BAŠTINA VOJVODINE: Vršac
Putnički voz za Vršac krenuo je tačno u 10.00 sa potpuno prazne stanice Beograd Centart (Prokop). Čini se da su se ljudi odvikli od putovanja vozom iako postoji šest polazaka dnevno iz Beograda ka Vršcu, vozovi su čisti, komforni, jetiniji od autobusa i tačni u minut. Pred našim očima promiču stanice sa tek po nekim putnikom: Karađorđev park, Vukov spomenik, Pančevački most, Pančevo Glavna, Pančevo Varoš, Banatsko Novo Selo, Vladimirovac, Alibunar, Banatski Karlovac, Nikoljinci, Uljma, Vlajkovac i na kraju – Vršac. Posebno je potresan prizor Železničke stanice u Vlajkovcu sa koje je gotovo potpuno otpao malter i nalazi se u podjednako očajnom stanju kao i čuven Dvorac Bisinger u tom mestu.
Ništa nije zanimljivije od neobaveznog ćaskanja sa meštanima u kupeu voza. Gospođa sa kojom mi se pogled ukrstio kada sam se premetio do drugog prozora kako bih fotografisao Železničku stanicu u Vlajkovcu – ispričala mi je živopisne detalje iz života vršačke kulturne, crkvene, privredne i politčke elite ali kako su to stvari teško dokazive, neće završiti u ovoj reportaži.
Železnička stanica u Vršcu iz 1858. godine – osim što je jedna od najstarijih u državi – trenutno je i jedna od najbolje očuvanih. Naš današnji domaćin, Tanja iz Turističke organizacije Vršca sačekala nas je na peronu sa svojim kolegom Ljubomirom i povela u jednodnevnu avanturu po ovom sjajnom banatskom gradu. Izlazimo iz zgrade Železničke stanice i uočavam parnu lokomotivu – eksponat, u dosta lošem stanju, tu je i tabla sa imenima vršačkih železničara podinulih u NOB.
Prvo stižemo do Crkva Sv. Gerharda koja je građena u periodu od 1860. do 1863. godine i najveća je rimokatolička crkva u Srbiji i druga po veličini u bivšoj Jugoslaviji (posle zagrebačke Katedrale).
Dočekuje nas Branislava i priča o uzbudljivoj istoriji crkve kao i samog Svetog Gerharda koji je na ove prostore dospeo putem brodoloma što ga je, dok je putovao iz Venecije u Svetu zemlju bacio na jadranske obale kod Šibenika pa je tako završio na dvoru ugarskog kralja Stefana i postao prvi banatski biskup. Crkva je fascinantno oslikana i unutrašnjost, iako decenijama nije sanirana – i dalje izgleda jako dobro očuvana. Nadaju se pomoći države, Pokrajine i mađarskog fonda “Prosperitati” kako bi ovo impozantno zdanje zasjalo kao u vremenima kada je izgrađeno.
Par koraka dalje nalazi se Gradski muzej Vršac koji je osnovan je 1882. i spada među najstarije muzeje u Srbiji. Impresivna kolekcija sa više od 260.000 objekata i artefakta svedoči o Vršcu i ljudima sa ovog podneblja od perioda prvih ljudskih naseobina u paleolitu do današnjih dana.
Danas Gradski muzej ima izložbene postavke u četiri objekta. U samom gradu su centralna zgrada “Konkordija” i “Apoteka na stepenicama”. Posle rekonstrukcije, koja je urađena zahvaljujući sredstvima Opštine Vršac i Pokrajnske vlade, u 2015. svečano je otvoreno obnovljeno zdanje Vršačke kule. Četvrti objekat u kome Muzej ima stalnu postavku je „Muzej Roberta Hamerštila“ u selu Gudurica, u blizini Vršca.
U centralnoj zgradi “Konkordija” nailazim na zanimljiv predmet čiji se motiv nalazi se na svakoj vozačkoj dozvoli u Srbiji, a malo ljudi zna šta su to zapravo Dupljajska kolica.
Dva slična primerka ovih kolica otkrili su belocrkvanski seljaci na arheološkom nalazištu Dupljaja, kod Vršca, pa su naziv i dobila po ovom lokalitetu. Dupljajska kolica predstavljaju remek delo praistorijske umetnosti. Slika ovog eksponata iz bronzanog doba nalazi se na svim srpskim vozačkim dozvolama, ne samo zbog istorijske vrednosti, već zbog toga što imaju savršeno urađen točak. Poseban kuriozitet predstavljaju motivi kukastog krsta – svastike, koji je u 20. veku dobio sasvim drugu konotaciju.
Najzaslužniji za to što danas imamo muzej sa ovakvom kolekcijom u Vršcu je Feliks Mileker koji je rođen u ovom gradu 14. januara 1858. u zanatlijskoj porodici kovača – ekseričara. Osnovnu i Građansku školu završio je u Vršcu. 1873. odlazi u Segedin i upisuje se u Učiteljsku školu. Po završetku ostao je još godinu dana kao pripravnik. Sledeće 1878. zaposlio se u Beloj Crkvi kao učitelj. Ovde se upoznao sa Leonardom Bemom koji je presudno uticao na njega, upućujući ga na proučavanje prošlosti Banata.
Neumoran, višestruko zainteresovan u svojim proučavanjima Banata, kao svog zavičaja, sa preko 200 objavljenih radova, zaslužio je trajno priznanje. Koliko god da se ističe njegov značaj kao publiciste, jer je mnogo pisao i objavljivao, ne srne se zanemariti i sav njegov ostali rad u kojem je isto tako postigao veliki uspeh. Naime, može se slobodno reći da je skoro sam sakupio bogate zbirke Muzeja, koje su u momentu njegove smrti imale blizu 135 hiljada predmeta, prikupljenih sa jednog prostranog područja, gde on skoro pionirski deluje. Ni u jednom gradu Banata, izuzev Temišvara, nije se istrajalo, niti je muzej doveden do takvog nivoa, bilo da se radi o bogatstvu fondova ili pak približavanju stručnoj, pa i široj javnosti.
1923. je odlikovan i Ordenom Svetog Save 4. reda, a 1928. dobija počasnu povelju Deutsches Ausland – Institut-a u Štutgartu za uspešan razvoj Muzeja i Biblioteke, za arheološka i kulturno-istorijska istraživanja i objavljivanje radova o Banatu, kao i za publikovanje monografija mnogih mesta i pokretanje edicije Banater Bücnerei. Deutsche Akademie u Minhenu odlikovala je Milekera 1934. srebrnom medaljom za zasluge.
14. januara 1937. svečanu proslavu Milekerovog 80. rođendana, koja je održana u svečanoj sali Gradske kuće.
Na predlog Muzejskog odbora Senat grada Vršca proglasio je Milekera za doživotnog kustosa Gradskog muzeja i biblioteke u Vršcu, a Geteova zadužbina u Vajmaru posmrtno mu je dodelila 1942. godine Princ – Eugen nagradu. Umro je 26. aprila 1942. u Vršcu.
Poseban deo muzeja “Konkordija” posvećen još jednom značajnom umetniku rođenom u ovom gradu. Paja Jovanović, rođen u Vršcu 1859. a umro u Beču 1957. bio je jedan od najvećih srpskih slikara i tipičan predstavnik akademskog realizma. Najbliži mu je po mnogo čemu slikar Uroš Predić, iako su bili takmaci na umetničkom polju.
U Gradskom muzeju nalazi se jedan broj slika Paje Jovanovića među kojima su najreprezentativnija dela veliki portret Aleksandra Karađorđeviča (112 x 215 cm) i “Vršački triptih” gigantskih dimenzija (409 X 200 cm) koji je umetnik uradio za Milenijumsku izložbu u Budimpešti 1896.
Dok šetamo ka centru, raznovrsna arhitektura na vršačkim ulicama iz 18, 19. i 20. veka – svedoči o burnoj istoriji grada. 1716. Turke je odavde proterao vojskovođa Eugen Savojski čime je otvorio novu epohu u istoriji grada. U Vršac su uskoro kolonizovani Nemci iz oblasti oko reke Mozela koji su sobom doneli nove vinogradarske tehnike koje će Vršac brzo pretvoriti u jedno od središta vinarstva Habzburške monarhije. Brzi privredni uspon krunisan je dobijanjem povelje Slobodnog kraljevskog grada 1817. Grad je znatno nazadovao za vreme revolucije 1848. kada su se oko njega borili Srbi i Mađari. Ostatak 19. veka protekao je u miru i napretku koji je presekla zaraza filoksere koja je zapretila uništenjem sve vinove loze. Ipak, katastrofalne posledice foloksere brzo su poništene u ovoj oblasti planskim sađenjem američkih sorti loze.
Prolazimo pored Hotela Srbija koji deluje napušteno poput Kikindskog “Narvika”, ali mi domaćini kažu da je nakon napuštanja od strane hotelskog lanca sa Palma de Majorke – objekat kupio bogati Vrščanin Milan Popović, široj javnosti poznat kao “srpski kralj bakra” i nekadašnji muž pevačice Severine.
U Vršcu i okolnim selima prema poslednjem popisu živelo je 5.420 Rumuna i oni su najbrojnija nacionalna manjina u ovom delu Vojvodine. Većina su pripadnici Rumunske pravoslavne crkve dok je manji broj njih grkokatoličke veroispovesti.
Rumuni iz Rumunije često dolaze u Vršac u kupovinu a pre pandemije i u provod. “Rumuni su jedini narod koji nas Srbe više voli nego što mi njih volimo!”, kažu moji domaćini. Zaista, Rumuni nas, nekad se čini – nekritično vole, sa njima nikada nismo ratovali, nije bilo međunacionalnih razmirica i zaista zaslužuju svaku pažnju na zaštiti njihovih manjih prava. Inače, rumunski je službeni jezik u Vršcu a Narodno pozorište u gradu daje i predstave na rumunskom jeziku.
Rumunska pravoslavna crkva u Vršcu sagrađena je 1913. i nalazi se u blizini Gradske kuće. Rumuni grkokatolici su pre nekoliko godina kupili Luteransku crkvu u kojoj su pre Drugog svetskog rata išli uglavnom Nemci kojih u gradu ima svega nekoliko desetina (85 prema poslednjem popisu).
Jedna ulica u Vršcu od 2015. nosi ime rabina Lepopolda Fišera. Rabin Fišer bio je najznačajniji vođa jevrejske zajednice, ujedno i veliki poznavalac Talmuda i vršački prosvetitelj u sferi jevrejske kulture. Njegove besede u sinagogi bile su poznate i posećene od strane Vrščana drugih vera. Kao književnik, bio je lični prijatelj čuvenog indijskog Nobelovca, pisca Rabindranata Tagore sa kojim se dopisivao i održavao prijateljstvo.
Rabin je, nažalost, stradao u Holokaustu, ali je njegova porodica uspela da izbegne u Italiju, gde se i sada nalazi. Njegova ćerka Eva Fišer Bauman (1920-2015) bila je poznata italijanska slikarka koja je živela u Rimu. Svoja dela poklonila je i rodnom Vršcu. Izlagala je sa Dalijem i Pikasom, a muziku za njene izložbe pisao je čuveni Enjo Morikone. Veliki prijatelji i kolekcionari njenog rada bili su izmedju ostalih i Hemfri Bogart i Loren Bekol.
Pre Drugog svetskog rata, populacija Jevreja u Vršcu je iznosila prema nekim izvorima 600, a prema drugim 800 duša. Jevreji su deportovani u logore 1941. godine, sedamdesetih godina je njihovo groblje sravnjeno sa zemljom, pri čemu je jedan deo spomenika premešten na katoličko groblje.
Kada je pre izvesnog vremena Vršac je posetila Eva Fišer Bauman, ćerka poslednjeg vršačkog rabina bila je razočarana što je sinagoga srušena. Prokomentarisala je: „Nisu je čak ni nacisti srušili, zašto su je srušili komunisti?“
Izbijamo na trg koji nosi ime Svetog Teodora Vršačkog. Teodor Nestorović je bio vršački episkop koji se 1594. godine našao na čelu ustanika u Banatskom ustanku. Temišvarski paša uhvatio je u Vršcu vladiku Teodora i živog ga odrao. Iste godine su spaljene mošti svetog Save na Vračaru.
Od 2009. centralni gradski trg u Vršcu nosi njegovo ime. Neke od zgrada na trgu su u dosta lošem stanju, sat ne radi ali rade dve radnje starije od jednog veka: Poslastičarnica Đorđević iz 1854. i četkarska radnja “Vulkan” iz 1907. Kod Đorđevića smo pojeli odličan sladoled uslužen iz ruke ne baš ljubazne prodavačice, osvežili se i nastavili dalje.
Priča o pištoljima kojima je vođa Prvog srpskog ustanka Karađorđe Petrović navodno platio konačište u gostionici “Štenger” u Vršcu, već dva veka se prenosi sa kolena na koleno. Legenda kaže da je Karađorđe u Vršcu boravio u ovoj gostionici na centralnom gradskom trgu u kojoj je danas smeštena veterinarska stanica, nakon čega je put nastavio prema Beloj Crkvi i dalje preko Dunava. Otišavši u žurbi, jer su se glasine o neznancu koji sa slugama boravi u gostioni brzo proširile varošicom i stigle do policije, Karađorđe je na stolu sobe u kojoj je boravio ostavio dve kubure, kao nadoknadu za račun koji u žurbi nije stigao da plati. Kazuje se da je vlasnik gostionice, kada je saznao da je srpski vožd ubijen samo tri nedelje posle misterioznog boravka u Vršcu, svoj ugostiteljski objekat nazvao “Dva pištolja” i tako odao počast svom najvažnijem gostu.
Rodna kuća još jednog slavnog žitelja Vršca nalazi se na glavnom gradskom trgu. Jovan Sterija Popović (Vršac, 13. januar 1806 — Vršac, 10. mart 1856) bio je srpski književnik i jedan od vodećih intelektualaca svoga vremena.
Smatra se osnivačem srpske drame. Prvi je i jedan od najboljih srpskih komediografa. Ministar prosvete Jovan Sterija Popović doneo je 10. maja 1844. ukaz, kojim je osnovan „Muzeum serbski” u Beogradu čime se smatra osnivačem ove ustanove. U Sterijinoj spomen kući dugo je godina bilo sedište Književne opštine Vršac. Kako ni Sterija ni njegov brat nisu imali potomke, kuća je ostavljena SPC kojoj je nedavno u restituciji i vraćena.
Kada smo došli vrata su bila zaključana, ključ spolja nije mogao da ih otvori, Zlatko bezuspešno pokušava, sve dok se nije pojavio jedan mlađi sveštenik i pustio nas. U tom momentu dolazi i Jovana, simpatična, nasmejana devojka, puna energije kakva se još viđa samo u malim sredinama. Kaže da pomaže u vođenju kroz Sterijinu kuću, petak je pa se sprema da sa roditeljima ide u rodni Tomaševac da kreče bakinu kuću.
Za sedam dana na istom mestu o tome šta smo videli i čuli u Apoteci na stepenicama, Sabornoj crkvi, Vladičanskom dvoru, Narodnom pozorištu “Sterija”, u “Ruskom parku”, Manastiru Mesić i podrumu jednog vršačkog vinara.
Rođen 27.7.1968. u Baču (Vojvodina, Srbija). Srednju školu završio u Bačkoj Palanci, Pravni fakultet studirao u Novom Sadu. Od 1990. radi kao novinar – u početku kao novosadski dopisnik beogradskih “Večernjih novosti”; zagrebačke “Arene”, sarajevskih “Naših dana”. Sarađuje i u magazinima “Vreme” i “Stav”.
1992. sa grupom studenata obnavlja izlaženje studentskog mesečnika “Index”. Posle dva broja sledi smena celokupne redakcije i pokretanje magazina “Nezavisi Index” koji će kasnije 1993. promeniti ime u “Svet” iz kojeg je nastala izdavačka kuća Color Press Grupa.
Danas na čelu Color Press Grupe najvećeg izdavača magazina u regionu sa kompanijama u svih 6 republika – 110 magazina, 25 internet portala i preko 80 konferencija i festivala godišnje.
U porfoliju kompanije pored domaćih (poput magazina “Lepota i zdravlje”, “Svet”, “Pošalji recept”, “Lekovito bilje” itd) nalaze se i brojni licencni brendovi: “The Economist”, “Hello!”, “Gloria”, “Story”, “Star”, “Lisa Moj stan”, “Hausbau”, “Brava Casa”, “Bravo”, “Alan Ford”, “Grazia”, “La Cucina Italiana”, “Auto Bild” i brojni drugi.
