KULTURNA BAŠTINA VOJVODINE: Bački Petrovac
Pijemo kafu u prostorijama Turističke organizacije opštine Bački Petrovac u društvu direktora Nebojše Marušića i direktorke Muzeja vojvođanskih Slovaka, Ane Seč Pinćir i pripremamo se za obilazak piktoresnog bačkog gradića kroz koji većina ljudi uglavnom prolazi bez da otkrije veliko kulturno-istorijsko blago koje ovo mesto sa slovačkom većinom krije.
Šetamo do najstarija sačuvane kuće u Bačkom Petrovcu ima status spomenika kulture od izuzetnog značaja i predstavlja nepokretno kulturno dobro Republike Srbije a sagrađena je u drugoj polovini 18. veka. Opremljena je autentičnim komadima nameštaja, kuhinjskim posuđem i ostalim pokućstvom. Pravljena je od naboja i pokrivena trskom. Karakteristika izgleda kuće u tom periodu su mali prozori, mala, niska vrata i male sobe koje su se mogle lako zagrejati. U kući se nalaze i dve seoske peći u kojima se ložilo sve, od šepurika i kukuruzovine do drva, a služile su i za spremanje hrane. Posebna atrakcija je jedinstveni “pokretni” ambar za kukuruz na saonicama koji se mogao “odvući” od kuće u slučaju požara koji su u to vreme bili česti.
Kada sam u dvorištu ugledao “mnjač”, podsetio me je na Suvaču iz Kikinde i pomislio sam da je on služio kao mlin za brašno. Međutim, mnjač je zapravo mehanizam za obradu kudelje, koji datira iz 1862. a postavio ga je meštanin Pavel Danko.
Ana nam priča da su do tridesetih godina konji okretali mnjač a tada je ugađen elektro-motor. Postupak je trajao četiri sata.
Mnjač ima status nepokretnog kulturnog dobra Republike Srbije, pod zaštitom je Pokrajinskog zavoda za zaštitu kulturnih spomenika i predstavlja izum narodne tehnike, jedini ove vrste sačuvan na teritoriji Vojvodine. Ovaj mnjač se nalazio na drugoj lokaciji u Bačkom Petrovcu ali je prilikom osnivanja Zavičajne kuće prenet u njeno dvorište. Cigle kojima je dvorište popločano proizvedene su u ciglani u Torži koja je kao i većina vojvođanskih ciglana i kudeljara – zatvorena.
Za Zusku Medveđovu čuo sam prvi put od Pavela Surovog u Kisaču pre nešto više od godinu dana. Prošlog leta bio sam na izložbi njenih slika u beogradskoj “Galeriji 73”.
Rođena je u Bačkom Petrovcu u seljačkoj porodici. Njen otac je bio Jan Medveđa (1858 – 1945), majka Marija Medveđova (1859 – 1939) a imala je dve sestre, Katarinu Zoranju i Mariju Spevak i brata Jana koji je živeo u Pragu.
O njenim delima na izložbi je pisao i časopis “Čehoslovački list” koji je uz pohvale najavio da mlada slikarka ide na umetničke studije u Prag. U Prag je stigla u februaru 1921. izvan rokova za prijavne ispite na akademiji i zato je pohađala privatnu školu kod profesora Ferdinanda Engelmilera. Školu je morala da napusti iz finansijskih razloga i preselila se u Berlin gde je pokušala da nastavi studije, ali se morala vratiti kući zato što nije dovoljno dobro znala nemački jezik. U Bačkom Petrovcu je priredila svoju prvu samostalnu izložbu. I 2. i 3. oktobra 1922. u zgradi gimnazije u Širokoj ulici gde se danas nalazi galerija koja nosi njeno ime – Galerija Zuske Medveđove. Na izložbi je prikazano 95 dela, od toga 40 su bila ulje na platnu, a kao njena najvrednija dela su proglašena “Slovačka soba” i “Žetva”.
Nakon privatnog školovanja u Pragu i neuspelog pokušaja u Berlinu, Medveđova upisuje studije na Umetničko-industrijskoj školi u Zagrebu. Međutim, zahvaljujući njenom učitelju Julijusu Kubanjiju je uspela 1923. godine da se vrati u Prag gde se upisala na Akademiju likovnih umetnosti. U Pragu je studirala kod Maksa Švabinskog i provesora Jakuba Obrovskog i studije je završila 1929. Tokom studija Zuska je nastavila da priređuje izložbe u svom zavičaju. Posle prve godine studija, 1924. je učestvovala na velikoj izvložbi na Slovačkim svečanostima koja je ispunila tri učionice radovima. Njeni savremenici tvrde da je bila neka vrsta “vojvođanske Fride Kalo” – beskrajno talentovana i ekstravagantna, volela je i muškarce i žene… Za vreme Drugog svetskog rata odselila se u Slovačku, u Bratislavu, i tu je ostala sve do smrti, ali se često vraćala u Bački Petrovac.
U Galeriji “Zuska Medveđova” u Bačkom Petrovcu svake dve godine održava se Bijenale slovačkih umetnika u Srbiji. U toku je 16. Bijenale na kojem su predstavljeni neki veoma zanimljivi radovi umetnika Slovaka iz cele Vojvodine ali i nekih koji žive u Beogradu: Jan Agarsky, Anna Andrejičova, Pavel Čani, Michal Durovka, Lubka Ergova, Maria Galatova-Ćirovićova, Maria Gaškova, Martina Karavla-Hlodova, Marjan Karavla, Alena Klatikova, Jouef Klatik, Zdenka Marija Madacka, Michal Madacky, Daniela Markova, Andrea Mernikova-Šimonova, Svetlana Mihalova, Milan Sudi, Vesna Opavska, Jasna Opavska, Zvonimir Pudelka, Suzana Sankovićova, Jan Stupavsky, Rastislav Škulec, Emilia Valentinkova-Labatova i Jana Viergova.
Od velikog je značaja da se manjinske zajednice u Vojvodini ne predstavljaju samo kroz svoju tradicionalnu kulturu nego i da prikažu šta sve njihovi pripadnici rade na polju savremenog stvaralaštva.
U centru mesta od 2016. nalazi se velika drvena skulptura Mateja Čanjija koji se smatra osnivačem Bačkog Petrovca. Dan Petrovca se proslavlja od 2002. a kao praznik, rođendan mesta, određen je 25. maj na osnovu istorijske 1745. godine kada su prvi Slovaci došli u Petrovac na futoško vlastelinstvo. Novi doseljenici su potpisali ugovor sa tamošnjom vlašću futoškog vlastelinstva koja im je garantovala određena prava i obaveze. U ime Slovaka ugovor je potpisao Matej Čanji, a u ime Srba kmet Veselin Sekulić pa se zato ovaj datum od 2002. obeležava kao Dan Petrovca.
Jevreji su se naselili u Bačkom Petrovcu 1736. Najviše ih je bilo 1910. godine, 107 duša i taj broj se održao sve do Drugog svetskog rata. Nema podataka o tome kada je podignuta prva sinagoga, ali pošto je rabina i kantora bilo od 1850. godine (čak i ranije), smatra se da je sinagoge, odnosno molitvenog doma bilo već početkom 19. veka. Nova veoma lepa sinagoga podignuta je 1905. na parceli u ulici Jana Labata, pod brojem 4. Zgrada je bila izgrađena od solidnog materijala i obložena keramičkim pločicama narandžaste boje, na čijim vrhovima su bile postavljene kugle od bakarnog lima sa šiljastim završetkom. Polihromna obrada fasade imala je mavarski uticaj. Glavni ulaz (za muškarce) je bio sa ulične strane, a ulaz za žene sa bočne. Svi prozori su bili zastakljeni staklom u boji (vitraž). Zgrada je bila uvučena u dubinu parcele četiri metra od linije uličnog fronta, ograđena ogradom od kovanog gvožđa crne bojo sa kapijama. Pored sinagoge, na susednoj parceli sa desne strane, sagrađena je jevrejska škola, ritualno kupatilo, kancelarije Jevrejske opštine, zatim stan za kantora a postojalo je i groblje kao i kuća grobara pored groblja. Poslednji kantor u sinagogi je bio Samuel Silber. Kao i većina sinagoga u Bačkoj, preživela je Drugi svetski rat što se ne bi moglo reći za većinu petrovačkih Jevreja. Oni koji su se vratili iz logora odselili su se 1948. u Izrael. Zgrada sinagoge je prodata 1961. da bi bila porušena 1962.
Evangelička crkva u Bačkom Petrovcu ili Petrovačka katedrala je ujedno ujedno najveća evangelistička crkva na Balkanu. Crkva predstavlja nepokretno kulturno dobro kao spomenik kulture od velikog značaja.
Unutrašnjost katedrale je savršeno održavana, mogao bih da kažem – možda najčistija i najurednija crkva koju smo obilazeći Vojvodinu posetili, što i ne treba da čudi ako se ima u vidu tradicionalna pedantnost vojvođanskih Slovaka.
U crkvi se nalazi samo jedna slika, “Poslednja večera”, delo Karola Miroslava Lehockog, Slovaka rođenog u Laliću u opštini Odžaci.
Prvi Slovaci su se u Bački Petrovac doselili 1745. pod vođstvom Matea Čanjija. Nakon dolaska, nisu imali nikakva svoja prava i prvih 35 godina nisu imali nikakvu crkvu nego su morali slušati službe po rimokatoličkom obredu u Futogu. Tek 1783. sagrađena crkva a prvi sveštenik je bio Ondrej Sztehlo, njegov naslednik je 1818. postao njegov sin Jan. On je odlučio da proširi crkvu, zbog njene slabe funkcionalnosti. Petrovčani su 1821. za izgradnju ove crkve pozvali braću Jana i Jakuba Shamusa, jednog iz Apatina a drugog iz Vrbasa. Radovi su bili završeni 1823. Juraj Mrva je crkvu preuzeo 1868, kada je objavio da je hram izgrađen u novom arhitektonskom stilu i da je dugačak 25 m a širok 9 i građena je u neogotskom stilu.
Do tridesetih godina 20. veka u Bačkom Petrovcu postojale su samo dve hrišćanke bogomolje – Evangelistička crkva u koju je išla većina Slovaka, Baptistička crkva za Slovake ove veroispovesti i Sinagoga za Jevreje. Nakon dolaska doseljenika iz Hrvatske i BiH 1937. katolički biskup Lajčo Budanović je dao nalog da se gradi crkva posvećena Svetom Adalbertu. Katolička crkva je bila pod jurisdikcijom futoške katoličke crkve. Nakon Drugog svetskog rata, povećava se broj katolika, kada se doseljava nekoliko porodica iz Bosne.
Železnička stanica Bački Petrovac – Gložan nalazi se između ova dva mesta i u oronulom je stanju kao i većina stanica širom Vojvodne (ako se izuzmu Kikinda i Vršac u kojima su stanice uvek bile dobro održavane i stanice na trasi nove brze pruge Beograd-Novi Sad koje su sve obnovljene). Šef stanice i skretničar nas dočekuju ljubazno i mole da prenesemo njihov apel da se obrati pažnja na stanje objekta koji nema vode i WC-a (ni za putnike ni za osoblje) a krupni komadi maltera padaju na one koji čekaju voz za Sombor ili Novi Sad. Dok pijemo kafu stiže teretni voz iz Hrvatske, kažu kako je teretni saobraćaj liberalizovan pa ima puno privatnih kompanija koje se njime bave. Putnički saobraćaj i dalje obavlja isključivo Srbijavoz i vozovi redovno idu u pravcu Novog Sada i Sombora.
Nakon 1918. Bački Petrovac je postao središte kulturnog života Slovaka u novostvorenoj Kraljevini SHS. Zato je i ovde nastala ideja o osnivanju slovačke štamparije. 22. decembra 1918. održana je sednica kojoj su prisustvovali vodeći građani Petrovca, predvođeni Janom Čajkom. Odlučeno je da će štamparija biti deoničarsko društvo, a da će sve izdatke za pripremu rada finansirati Petrovačka štedionica. Potom je raspisano 1.000 akcija za prodaju u vrednosti od 100 kruna. Odziv je bio odličan, pa su deonice kupovali ne samo stanovnici Petrovca, već i drugih mesta u Vojvodini sa značajnom slovačkom populacijom – Kulpina, Gložana, Silbaša, Pivnica, Kisača, Stare Pazove i Erdevika. Štampariju su finansijski podržali i jugoslovenski Slovaci iz SAD. Osnivačka skupština održana je u Petrovcu 8. februara 1919. Štamparija je svečano otvorena 28. avgusta 1919. na Slovačkim narodnim svečanostima u Bačkom Petrovcu.
Uloga štamparije bila je da obezbedi štampanu reč za vojvođanske Slovake a prvi časopis “Zora” izašao je ispod prese već oktobra 1919. U prvoj godini rada izašao je Bukvar za 1. razred osnovnih škola, Čitanka za 3. i 4. razred osnovnih škola (priredio Štefan Kvas), Mali katehizam, Slikovni bukvar za slovačke narodne škole (priredili Marija Rusnak i Jan Podhradski mlađi), Slovački čitanka za 2. razred narodnih škola (priredili Darina Viest i Vladimir Mičatek). U međuratom periodu u štampariji izlaze listovi Dolnozemski Slovak (do 1920.), Narodna jednota (1920-1941), Frčka (1920-1923), Hevis (1926), Narodni kalendar…
Prvi direktor štamparije bio je službenik Petrovačke štedionice Andrej Labat, koji je završio štamparski zanat u Slovačkoj, u štampariji Karola Salve u Ružomberku. Na čelu štamparije Labat je ostao sve do smrti 1934. Potom je usledila kriza koja je razrešena tako što je Matica slovačka u Jugoslaviji, pošto je prikupila finansijska sredstva od svojih članova i pristalica, otkupila većinski paket akcija Štamparije. Izdavačka delatnost je nastavljena sve do ukidanja Matice 1948. godine. Potom je štamparija preimenovana u Izdavačko-štamparsko preduzeće Kultura. 1944. osnovano je Novinsko-izdavačka ustanova Hlas ljudu, koja je 1952. pridružena Štampariji Kultura. Tako je formirano Novinsko-izdavačko preduzeće Obzor sa sedištem u Bačkom Petrovcu, koje je imalo tri radna odeljenja: Hlas ljudu – izdavanje novina i časopisa, Tvorba – izdavanje štampe i knjiga za decu na slovačkom jeziku i Kultura – štampa vlastitih i drugih izdanja.
Novinsko-izdavački deo Obzora, u okviru kojeg su izlazile novine Hlas ljudu, preselio se u Novi Sad, u zgradu Dnevnika 1967. gde mu je i danas sedište. Kao samostalni subjekat sa statusom pravnog lica, Hlas ljudu postoji od 1989. kada se od radnog sastava Obzor najpre odvojila izdavačka delatnost (Tvorba), a kasnije i novinska (Hlas ljudu). U procesu privatizacije krajem 2005. godine, Štampariju Kultura preuzela je Neografija iz Martina (Slovačka).
Izdvajanjem od Akcionarskog društva Kultura u Bačkom Petrovcu, 1. januara 2007. osnovan je Slovački izdavački centar. Ova ustanova se bavi izdavanjem slovačkih časopisa, mesečnika, magazina, a pre svega knjiga na slovačkom jeziku.
Obućar poslat iz Pešte da širi veru
Svečano otvaranje nove crkvene zgrade bilo je 26. juna 2005. Moto svečanosti je bio: „… jer će se dom moj zvati dom molitve svim narodima.“ (Sveto pismo, Isaija 56,7b). Osim glavne sale (kapaciteta 850 sedišta) postoje i pomoćne prostorije.
Rođen 27.7.1968. u Baču (Vojvodina, Srbija). Srednju školu završio u Bačkoj Palanci, Pravni fakultet studirao u Novom Sadu. Od 1990. radi kao novinar – u početku kao novosadski dopisnik beogradskih “Večernjih novosti”; zagrebačke “Arene”, sarajevskih “Naših dana”. Sarađuje i u magazinima “Vreme” i “Stav”.
1992. sa grupom studenata obnavlja izlaženje studentskog mesečnika “Index”. Posle dva broja sledi smena celokupne redakcije i pokretanje magazina “Nezavisi Index” koji će kasnije 1993. promeniti ime u “Svet” iz kojeg je nastala izdavačka kuća Color Press Grupa.
Danas na čelu Color Press Grupe najvećeg izdavača magazina u regionu sa kompanijama u svih 6 republika – 110 magazina, 25 internet portala i preko 80 konferencija i festivala godišnje.
U porfoliju kompanije pored domaćih (poput magazina “Lepota i zdravlje”, “Svet”, “Pošalji recept”, “Lekovito bilje” itd) nalaze se i brojni licencni brendovi: “The Economist”, “Hello!”, “Gloria”, “Story”, “Star”, “Lisa Moj stan”, “Hausbau”, “Brava Casa”, “Bravo”, “Alan Ford”, “Grazia”, “La Cucina Italiana”, “Auto Bild” i brojni drugi.
