KULTURNA BAŠTINA VOJVODINE: Sombor (2)
Kažu da se nekad, krajem 19. i početkom 20. veka u Vojvodini govorilo: “U Pragu se školuj, u Beču pravi pare a u Pešti ih troši!”. U tim vremenima Sombor je bio sedište Bačko-bodroške županije i kada prilazite zgradi Županije u kojoj se danas nalazi gradonačelnik i zaseda Skupština grada – jasno vam je da je to bila ozbiljna varoš iz koje se vladalo širokim prostranstvima od Baje na severozapadu do Titela na jugoistoku. Susedna Torontalska županija sa sedištem u Velikom Bečkereku (današnjem Zrenjaninu) obuhvatala je sadašnji srpski Banat i deo rumunskog Banata a Sremska županija sa sedištem u Vukovaru pokrivala je Srem i delove istočne Slavonije. Zbog toga su nekadašnje županijske zgrade u Somboru i Zrenjaninu (od kojih su u međuvremenu postali veći i Novi Sad i Subotica) – i dalje najreprezentativnije građevine iz 19. veka na teritoriji Vojvodine.
Penjemo se do Svečane sale u kojoj se nalazi najveće ulje na platnu na današnjoj teritoriji Srbije ali i nekadašnje Jugoslavije. “Bitka kod Sente” je delo mađarskog umetnika nemačkog porekla Ferenca Ajzenhuta. Poručena je za Milenijumsku izložbu, koja je 1896. godine organizovana u Pešti, povodom proslave hiljadugodišnjice dolaska Mađara u Panonsku niziju. Međutim, slika nije završena tada, već 2 godine kasnije, 1898.
Samo platno je ogromnih razmera, širine 7 m i visine 4 m (ukupno 28 m²). Sa bogato pozlaćenim ramom, širokim pola metra, koji sam po sebi predstavlja umetničko delo, ukupna površina slike je 40 m².
Ajzenhut je sliku završio u Minhenu, gde je i uramljena. Do Bezdana je prevezena lađom, a odatle na svoje odredište, u Sombor volovskim kolima. Ali tako velika slika nije mogla da uđe u zgradu pa je sa posebnim odobrenjem Županijskog senata probijen zid iznad balkonskih vrata sve do tavanice, kako bi uopšte mogla biti uneta. U Svečanu salu somborske Županije postavljena je 20. februara 1898.
Dok nam domaćini govore o “Bici kod Sente”, smeštamo se u klupe u kojima sede odbornici Skupštine grada Sombora i kao hipnotisani gledamo u zaista impozantno platno koje kao turista možete da vidite uz prethodnu najavu.
Više od deceniju pre Beograda i Novog Sada, Sombor je dobio svoju prvu Železničku stanicu 11. septembra 1869. Odmah se pred stanicom stvorio red “karuca”, fijekera koji su od tada do danas ostali zaštitni znak grada.
Dve “fijakerske” tamburaške pesme proslavile su Sombor – “Fijaker stari” Zvonka Bogdana i “Fijakerist” Velimira Velje Subotića u izvođenju Živana Milića. Za ovu drugu pesmu vezuje se i priča o čuvenom somborskom Jagri, fijakeristi koji je voleo da se zapije i zakarta sa društvom, a mušteriju bi zamolio da se sam odveze na odredište i da ostavi novac na sedištu, pod ćebetom dok bi njegov konj Riđan, nakon što bi odvezao mušteriju, sam vratio na fijaker na stanicu. Tada bi Jagra, kad završi kartanje i popije poslednji špricer, dolazio do svog fijakera, uzimao pazar ispod ćebeta, pomilovao konja i rekao mu: “Rićko, dobro si zaradio”…
Na današnjoj fijakerskoj stanici, nedaleko od Gradskog muzeja stoji tabla na kojoj piše da je turističko razgledanje centra 200 dinara (zona A) po osobi dok će vas obilazak šireg centra grada koštati 300 dinara po osobi (zona B). Ako pak želite ceo fijaker za sebe pun sat – to zadovoljstvo iznosi 1.500 dinara. Nisam imao vremena da sačekam fijakeristu i proverim da li peva onu pesmu iz vremena Tršćanske krize “Zona A i zona B, biće naše obadve!” ili neku od dve gorenavedene fijakerske. Ipak, obećao sebi da ću sledeći put kada dođem u ovaj grad odgledati šestosatni “Semper Idem” i provozati se posle toga fijakerom samo da proverim da li je tačna legenda o konju Riđanu koji sam zna put kući.
Neću pogrešiti ako kažem da su somborske crkve – čarobne. Čim sam izašao iz hotela “Andrić” u centru grada ugledao sam malu Evangelističku crkvu iz 1901. Crkva je 1940. dobila modernistički toranj koji je i danas krasi. Posle 1945. crkva je opustela pošto su većina vernika bili Nemci koji su na kraju rata ili napustili Sombor ili poslati u logore (većina somborskih Nemaca – u Gakovo, selo koje pre poput Knićanina i Bačkog Jarka – celo pretvoreno u logor). Pre tri godine crkva je potpuno rekonstruisana i danas blista u punom sjaju. Prema natpisu iznad portala ove crkve (“Semper eadem”, odnosno “Uvek isto”), koji je video i zapamtio kao dečak, slavni somborski književnik Đorđe Lebović (1928-2004) nazvao je svoj poznati roman – zanimljivo ali i potresno svedočenje o svom detinjstvu u ovom gradu i sudbini jedne somborske jevrejske porodice.
Prolazim pored atraktivnog murala na zidu letnje scene “Kabare” između Gradske biblioteke i Narodnog pozorišta i stižem do rimokatoličke Crkve Presvetog Trojstva koja je izgrađena u periodu od 1752. do 1763. u klasičnom baroknom stilu. Crkvene orgulje su izgrađene 1771. a propovedaonica je oslikana 1782. Ispod crkve nalazi se kripta u koju su do 1782. sahranjivani ugledni somborski građani rimokatoličke veroispovesti. Crkva je obnovljena 1939. Uz bogomolju se nalazi rimokatolički župni ured, barokno zdanje iz 1743, nekadašnji franjevački samostan. U prostorijama Župnog ureda 24. aprila 1749. Somborcima je svečano predata Povelja kojom je carica Marija Terezija uzdigla Sombor u rang slobodnih i kraljevskih gradova.
Hram Svetog Georgija ili Velika pravoslavna crkva izgrađena je 1761. na temeljima stare crkvice iz turskog vremena. Osvećena je 1778., a fasada i toranj su izgrađeni 1791. Crkva je građena u barokno-rokajnom stilu, ima status kulturnog dobra od velikog značaja, čemu svakako doprinosi izuzetno vredan ikonostas Pavla Simića, sa 77 ikona različite veličine. Crkvu ukrašava mnoštvo vitraža, predmeta od plemenitog metala kao i barjaci zanatskih cehova.
U Parku heroja nalazi se Karmelićanska crkva ili Crkva Svetog Stefana Kralja koju odlikuje čudna i duga istorija nastanka. Ideja o gradnji začeta je početkom 19. veka. Odluka o izgradnji donesena je 1828, dok je gradnja započeta tek 1860. Izgradnja crkve je završena 20. avgusta 1904. kada je i osvećena i predata na upravu monaškom redu Karmelićana. Ovi su 1905. dovršili gradnju konvikta koji sa crkvom čini skladnu arhitektonsku celinu u stilu romantizma. Unutrašnjost crkve obogaćena je vrednim vitražima i skulptorskom dekoracijom. Njene orgulje sa tri manuala, 47 registara i 3.158 svirala, kada su ugrađene 1926. bile su treće po veličini u staroj Jugoslaviji.
Pored ove četiri, u Somboru se nalazi i Advetnistička crkva, Crkva Sv. Križa pored Velikog katoličkog groblja, Mala pravoslavna crkva Sv. Jovana Preteče, Manastir Sv. arhiđakona Stefana i Reformatska crkva.
Pre Holokausta u Somboru je živelo oko 1.200 Jevreja. Većina ih je stradala u martu 1944. kada su Nemci zauzeli Hortijevu Mađarsku. Poput drugih Jevreja iz Bačke – otpremljeni su u nemačke koncentracione logore Aušvic i Mauthauzen, gde je stradalo preko 950 somborskih Jevreja. Preostali deo nakon rata se, uglavnom, raselio, a malobrojna jevrejska zajednica u Somboru poklonila je Sinagogu gradskim vlastima, koje su joj, zauzvrat, dodelile tri prizemne kuće u koje su prenete crkvene relikvije iz nekadašnje bogomolje.
Zdanje Sinagoge preuređeno je posle Drugog svetskog rata (1954) u školsku zgradu (tu se nalazila Škola učenika u privredi, a kasnije deo odeljenja Srednje tehničke i Poljoprivredne škole). Polovinom osamdesetih godina prošlog veka zdanje je pretvoreno u upravnu zgradu gradskog Komunalnog preduzeća.
O Galeriji Milan Konjović pisao sam u prošlom nastavku a kao skromni kolekcionar nekoliko radova slavnog umetnika, posetim je svaki put kada dođem u ovaj grad. Galerija je otvorena je septembra 1966. kada je slikar poklonio gradu Somboru zbirku od 500 dela. Legat se nalazi u centru Sombora, na Trgu Sv. Trojstva, u zgradi iz 18. veka.
Pomenuću na ovom mestu i Sokolski dom koji sam posetio nekoliko meseci pred početak pandemije dok smo planirali da ovde organizujemo “Somborski Oktoberfest”, festival koji će morati da sačeka neke bolje dane. Zdanje somborskog Sokolskog doma iz 1927. sagrađeno je u stilu srpsko-vizantijske srednjovekovne arhitekture a uzor je, bez svake sumnje bilo srpskih manastir Gračanica. Posle rata kao i svi sokolski domovi u državi i ovaj je promenio ime u – “Partizan” da bi 1998. vratio stari naziv.
Za kraj smo ostavili posetu Muzeju podunavskih Nemaca, najmlađoj ustanovi ovog tipa u gradu koja je otvorena prošle godine, zbog okolnosti izazvanih pandemijom – tiho i bez velike pompe. Postavka muzeja urađena je u saradnji sa Centralnim muzejom Podunavskih Nemaca u Ulmu. Smešten je u Grašalkovićevoj palati u centru Sombora, što ima i posebnu simboliku, jer je ta zgrada bila centralno mesto kolonizacije podunavskih Nemaca u Bačku.
Stojim pored nemačkog ambasadora Tomasa Šiba dok nam mlada kustoskinja muzeja otkriva zanimljiv slučaj bačkog sela Ratkovo (pre rata Parabuč). Ovom su selu 1941. lokalni Nemci zaštitili svoje komšije Srbe od Hortijeve vojske a ovi su im to 1944. uzvratili i nijedan lokalni Švaba posle dolaska partizana i Crvene armije nije streljan ili odveden u logor.
Nakon dvodnevne posete Somboru rezimiramo utiske na “Čardi Pikec” na obali Dunava, nedaleko od Bezdana. Sarajlija Nećko, suprug ambasadorke Kanade demonstrira svoje umeće u pravljenju špricera, jedemo riblji paprikaš i doboš tortu dok nam se pogled odmara na mirnoj vodi reke i spomeniku “Pobeda” posvećenom Bici kod Batine, na drugoj strani obale.
Rođen 27.7.1968. u Baču (Vojvodina, Srbija). Srednju školu završio u Bačkoj Palanci, Pravni fakultet studirao u Novom Sadu. Od 1990. radi kao novinar – u početku kao novosadski dopisnik beogradskih “Večernjih novosti”; zagrebačke “Arene”, sarajevskih “Naših dana”. Sarađuje i u magazinima “Vreme” i “Stav”.
1992. sa grupom studenata obnavlja izlaženje studentskog mesečnika “Index”. Posle dva broja sledi smena celokupne redakcije i pokretanje magazina “Nezavisi Index” koji će kasnije 1993. promeniti ime u “Svet” iz kojeg je nastala izdavačka kuća Color Press Grupa.
Danas na čelu Color Press Grupe najvećeg izdavača magazina u regionu sa kompanijama u svih 6 republika – 110 magazina, 25 internet portala i preko 80 konferencija i festivala godišnje.
U porfoliju kompanije pored domaćih (poput magazina “Lepota i zdravlje”, “Svet”, “Pošalji recept”, “Lekovito bilje” itd) nalaze se i brojni licencni brendovi: “The Economist”, “Hello!”, “Gloria”, “Story”, “Star”, “Lisa Moj stan”, “Hausbau”, “Brava Casa”, “Bravo”, “Alan Ford”, “Grazia”, “La Cucina Italiana”, “Auto Bild” i brojni drugi.
