Kulturna baština Vojvodine: Zrenjanin (3)
Tužne oči petorice dečaka gledaju me u tzv. Ženskoj sobi Narodnog muzeja u Zrenjaninu. Tu se pored slika Pauline Sudarski o čijem burnom životu i tragičnoj pogibiji sam pisao na ovom mestu – nalaze i dela još dve banatske umetnice. Prva je Zlata Markov Baranji, autorka je čuvenih “Siročića”, skulptura sa početka priče koji su završili na omotima brojnih muzičkih albuma. Naša poznata pijanistkinja Branka Parlić, januara 2021. dobila je svetsku muzičku nagradu „Global mjuzik avords“ – Srebrnu medalju. Nagradu joj je doneo album „Inisije 2017“, na kojem izvodi kompozicije Erika Satija, a na njegovom omotu nalazi se fotografija „Siročića“ koji su poslužili i kao ideja za omot albuma “Kamene lutke” zrenjaninskog rok sastava Kanal Tvid iz 1996.
Tu je i Legat slikarke Friderike Bende koji je u ovaj muzej dospeo 1978. Reč je o 30 poklonjenih radova koje je slikarka još za života zaveštala zrenjaninskom muzeju.
Friderika Bende je rođena u Kumanu 1891. kao Slavna Kovačev. Ime je promenila po odlasku u Budimpeštu, gde je završila Kraljevsku visoku umetničku školu.U susednoj prostoriji nalazi se Legat porodice Varadi. Legat porodice Varadi je nastao na inicijativu prof. dr Tibora Varadija i finansiran je sredstvima lokalne samouprave.
Porodica Varadi je bila među uglednijim porodicama u Velikom Bečkereku (Petrovgradu, Zrenjaninu). Kontinuirano je prisutna u javnom i društvenom životu ovoga grada od kraja 19. veka. U njoj se poštovalo pravo i pravna struka bez ikakvih ideoloških, političkih ili nacionalnih predrasuda. Porodičnu advokatsku kancelariju osnovao je dr Imre Varadi nakon povratka sa studija iz Pešte 1893, i ona je radila sve do 2014. U njoj su stasale tri generacije advokata ove porodice: Imre, njegov sin Jožef, kao i unuci Tibor i Imre.
Nakon Imreove smrti kancelariju je, do zatvaranja, vodila njegova supruga Judita. Među zaveštanim fotografijama porodice Varadi, koje su izložene u jednoj od niša legat-sobe, treba istaći: jednu od najstarijih fotografija na kojoj je prikazan Imre Varadi, iz 1879. tokom gimnazijskih dana, takođe, fotografiju nastalu prilikom posete Imrea i Mete (devojačko prezime Puc) Mon Blanu 1913. godine, kao i nekoliko fotografija koje su nastale povodom srebrne svadbe Imrea i Mete Varadi, iz 1921.
Odmah do ove prostorije nalazi se Spomen sobu Todora Manojlovića. Ovaj pesnik, esejist, kritičar, istoričar umetnosti, prevodilac, dramski pisac, inicijator brojnih književnih pokreta, umetničkih grupa, pripadnik srpske moderne umetnosti, rodonačelnik moderne srpske poezije i likovne kritike rođen je 1883. u nekadašnjem Velikom Bečkereku. Tu je proveo i svoje poslednje godine života. Enterijer njegove radne sobe je zahvaljujući sestri Veri Putić predat na brigu Narodnom muzeju Zrenjanin. To je danas Spomen-soba Todora Manojlovića, rekonstrukcija ambijenta u kojem je ovaj izuzetan čovek stvarao do kraja svog života.
Njegovo ime nosi i nagrada za moderni umetnički senzibilitet koji se dodeljuje od 1992, ove godine je dobio pisac Vladimir Pištalo a među laureatima su i Momo Kapor, Đorđe Balašević, Vida Ognjenović, Milorad Pavić, Dušan Kovačević, Laslo Vegel, Slobodan Tišma, Želimir Žilnik i brojni drugi…U hodniku muzeja odnedavno se nalazi kino projektor proizvođača “Iskra” iz Kranja. Ovaj kino projektor spašen je iz nekadašnjeg bioskopa “Kristal”, koji se nalazio u krugu bivše Šećerane, koja je poslovala u okviru kombinata “Servo Mihalj”.
Osim kino projektora, spašeni su i 16-milimetarski filmovi na kojima se nalaze vrlo zanimljivi snimci vezani za kombinat “Servo Mihalj”, kao i reklamni i promo materijal koji je, prema svedočenju onih koji su u njega imali uvid, rađen na vrlo profesionalnom nivou i može se meriti sa mnogim današnjim.
U Narodnom muzeju u Zrenjaninu posebno su ponosni na Sobu sporta. Pogled na eksponate u ovoj prostororiji zaista ispunjava srce ali meni je ova soba možda bila i najtužnija jer danas, od slavnog zrenjaninskog sporta, nije ostalo gotovo ništa. Sportski odsek muzeja broji preko 5.300 predmeta i bavi se proučavanjem, prikupljem i prikazivanjem različitih muzealija vezanih za istorijat sporta u ovom gradu od sredine 19. veka, pa sve do danas. Poseban akcenat je na Olimpijskom pokretu, gde je Zrenjanin dao prvog direktora modernih olimpijskih igara dr Ferenca Kemenja, a slavni Zrenjaninci su nas obradovali sa ukupno 23 medalje. Takođe, Odsek istorije sporta poseduje grupne i pojedinačne fotografije mnogih klubova i pojedinaca iz raznih sportskih grana. Pažnju mi je privukao potpis slavnog Džesija Ovensa koji su sa Olimpijskih igara u Berlinu 1936. donela dvojica mačevalaca iz Petrograda – braća Nikola i Aleksandar Nikolić čiji portreti takođe vise na zidu sobe.
Na ulazu u sobu je vitrina posvećena slavnom rvaču Branislavu Simiću koji je nosio jugoslovensku zastavu na otvaranju Olimpijskih igara u Meksiko sitiju 1968. ali i osvojio zlatnu medalju. Tada on i plivačica Đurđica Bjedov, koja je takođe osvojila zlato za SFRJ nisu mogle da se dogovore ko će poneti jugoslovensku zastavu kući pa su je presekli na pola! Neka prva najava onoga što će se desiti i sa celom zemljom. Ta polovina zastave izložena je u muzeju.
Po izlasku iz muzeja, u nastavku razgledanja grada, Oliveri, Zlatku i meni pridružuje se Predrag Vrzić, diplomirani turizmolog, momak koji puno zna o istoriji Zrenjanina. Prvo na šta nailazimo je zrenjaninsko Narodno pozorište “Toša Jovanović”.
Za nastanak zrenjaninskog pozorišta, odnosno najstarije pozorišne zgrade u Srbiji, vezane su dve legende. Po prvoj, u zidove pozorišta je ugrađeno kamenje srušene bečkerečke tvrđave. Požarevačkim mirom 1716. ta tvrđava je morala da bude srušena, pa je kamenje iskorišćeno za izgradnju žitnog magacina.
Kada je grad poželeo pozorište, preuredio je taj žitni magacin, jedinu dvospratnu zgradu na trgu, u pozorište.
Po drugoj legendi, ovo pozorište nastalo je iz ljubavi. Ona govori o tome da se bogati Bečkerečanin Ištvan Hertelendi zaljubio u peštansku glumicu i odlučio da u svom gradu izgradi pozorište kako bi je sebi približio i fascinirao jer je njen uslov da ga poseti u Velikom Bečkereku bio upravo – da sa svojom trupom gostuje u ovom gradu.
Ono što je, pak, najinteresantnije jeste da taj preuređeni žitni magacin od dana kada je postao pozorište, do danas, nije menjao svoju svrhu i uvek je služio samo pozorištu. Danas Velika scena nije u funkciji jer je nakon oluje došlo do oštećenja krova.
Nastavljamo šetnju zrenjaninskim ulicama, prelazimo Begej, Predrag nam priča o monumentalnoj Palati pravde, građenoj od 1906. do 1908. po projektu Šandora Ajgnera. Pored nje je Kalvinistička crkva iz 1891. građena po projektima Ferenca Zaboreckog. Na Trgu kralja Petra je i Rimokatolička katedrala Sv. Ivana Nepomuka. Iz vatikanskih izvora saznaje se da se još u 15. veku u Bečkereku nalazila verska zajednica sa crkvom i sveštenikom. Međutim, ovi krajevi su pali pod tursku vlast sredinim 15. veka, a crkva je pretvorena u džamiju. Obnovljeni život hrišćana nastavlja se 1716. po oslobođenju Temišvarske tvrđave, kada Turci konačno napuštaju Banat. Stižemo do dosta zapuštenog parka koji meštani zovu Parkić-narkić, možete da pogodite zašto.
Plankova bašta – Plankert, Park kod Doma mladosti, nekadašnji Park pionira oformljen je 1834. kada je njegov vlasnik, gradski apotekar Franja Plank, svoje imanje sa baštom ostavio na “uživanje narodu”. Park zauzima površinu od oko 7.500 kvadratnih metara. Ograda oko parka podignuta je 1902, kada je i otvoren prolaz iz Ulice Carice Milice. U parku se nalazi i bista Jovana Jovanovića Zmaja, iz 1956. (sa išaranim postoljem, ali i dalje tu) i spomenik – rotonda palim Crvenoarmejcima, podignuta 1947.
Bista Branka Radičevića je ukradena a njeno postolje išarano grafitima. Pored parka je Dom Vojske, remek-delo moderne, trenutno napušten, ali gradske vlasti su u pregovorima da ga otkupe od Vojske Srbije i u njega usele Modernu galeriju.
Glavna ulica nosi naziv Kralja Aleksandra Karađorđevića i skup je nekada veoma luksuznih objekata, koji su građeni tokom 19. veka i početkom 20. veka i nose pečat uspona jednog sloja ljudi koji se isticao po svom bogatstvu. Zgrade su građene u duhu secesije ili istoricizma sa elementima neobaroka. Veća je i šira od novosadske Zmaj Jovine čije su gotovo sve zgrade podignute tek nakon bombardovanja grada sa Tvrđave 12. juna 1849. kada je skoro ceo centar sravnjen za zemljom i izgoreo.
Godine 1716. i odlaskom Turaka postaje centralna gradska ulica. Do 1879. nosila je naziv ulica Velikog mosta, zatim do 1919. Hunjadijeva. Od 1919. do 1941.- godine zvala se ulica Kralja Aleksandra, a za vreme Nemačke okupacije dobija ime Hermana Geringa.
Neke od zgrada, poput čuvene Šeherezade, imaju obnovljene fasade i sijaju punim sjajem dok nekadašnji objekta Robnih kuća Beograd stoji napušten i prazan.
Hram Uspenja presvete Bogorodice, “Uspenska” ili “Varoška crkva”, jedna je od najstarijijih, u celini sačuvanih građevina u Zrenjaninu. Podignuta je 1746. u Svetosavskoj ulici i bila je jedina crkva u Temišvarskoj eparhiji pokrivena crepom. Zahvaljujući toj činjenici, i što je bio izgrađen od cigala, hram je pošteđen velikog požara 1807. u kom su izgorele gotovo sve drvene kuće u gradu. Ikonostas crkve uradio je 1815. bečkerečki slikar Georgije Popović. Na ikonama su, u tri zone, predstavljene scene iz Starog i Novog zaveta. Pretpostavlja se da je Popović uradio i sedam celivajućih ikona uljanom tehnikom na drvenoj podlozi. Zidnu dekoraciju hrama izveo je 1924. akademski slikar i minhenski đak Aleksandar Sekulić.
Za razliku od Saborne crkve u Pančevu, Manastira u Kovilju i nekih drugih pravoslavnih bogomolja u Vojvodini, raskošni barokni ikonostas zrenjaninske Uspenske crkve na sreću nije sklonjen niti je na njemu “intervenisano” u “neovizantijskom duhu”.
Izbijamo na nekadašnji Vilsonov trg koji je nerazumnom urbanističkom intervencijom osamdesetih godina postao betonski plato koji nosi ime dr Zorana Đinđića a uokviruju ga ružne zgrade Poreske uprave i kineskog trgovačkog centra “Shopping Family”. Prelazimo pešački most koji se nalazi na mestu takođe bespotrebno srušene Bečkerečke ćuprije kojom su nekad išla u pesmi opevana “četr’ konja debela”. Šetamo uz obalu reke i sa naše leve strane nižu se zgrade nekadašnje zrenjaninske industrijske zone koja je dana potpuno napuštena i devastirana.
Prva fabrika je Pivara Lazara Dunđerskog je pоdignuta 1911. gоdinе duž lеvе оbаlе Bеgеја. Izvеdеna је prеmа prојеktu urаđеnоm u prаškоm mаšinskоm birоu Nоvаk i Јаn (Novak & Jahn) 1910. gоdinе. U prоstоrnоm smislu, objekti pivare sе nаdоvеzао nа pаlаtu Dunđеrski, izgrаđеnu 1906. gоdinе u stilu mаđаrskе sеcеsiје prеmа prојеktu grаđеvinskih mајstоrа iz Budimpеštе, Моčаnji Kаrоја i Sеkеi Маrcеlа. Muzej piva koji je u delu objekta otvoren – nije trenutno u funkciji. Na jednom zidu okreću se dva velika ventilatora. Naivno sam zapitao – dali to neki deo pogona radi? Domaćini me vratiše u stvarnost – to je, kažu, od vetra, promaje…
Prelazimo most i vraćamo se u “Malu Ameriku”, deo grada oko Palate pravde. Dok ručamo u “Bašti maloj”, pijemo sremačka vina, jer banatskih nemaju na listi. Punih stomaka na povratku za Novi Sad svratili smo do apokaliptičnog ambijenta stare fabrike “Šinvoza”, ušli u jedan od napuštenih šinobusa i fotografisali izgorelu parnu lokomotivu koja stoji na koloseku kao u pesmi Arsena Dedića. Dok smo prelazili most na Tisi, stigla nam je vest da je umro Đorđe Balašević, zrenjaninski zet. I dok su suze same tekle, pustio sam stihove: “Videh pendžer u Beckereku…I u njemu… Povrh lale…Tog trenutka procvetale… Zasja pramen riđi… Kao krilo tetreba…
Ni do čeg’ mi vise nije… Snevam zemlju iz saksije…
Meni, babo, od te zemlje više ne treba…”.
Rođen 27.7.1968. u Baču (Vojvodina, Srbija). Srednju školu završio u Bačkoj Palanci, Pravni fakultet studirao u Novom Sadu. Od 1990. radi kao novinar – u početku kao novosadski dopisnik beogradskih “Večernjih novosti”; zagrebačke “Arene”, sarajevskih “Naših dana”. Sarađuje i u magazinima “Vreme” i “Stav”.
1992. sa grupom studenata obnavlja izlaženje studentskog mesečnika “Index”. Posle dva broja sledi smena celokupne redakcije i pokretanje magazina “Nezavisi Index” koji će kasnije 1993. promeniti ime u “Svet” iz kojeg je nastala izdavačka kuća Color Press Grupa.
Danas na čelu Color Press Grupe najvećeg izdavača magazina u regionu sa kompanijama u svih 6 republika – 110 magazina, 25 internet portala i preko 80 konferencija i festivala godišnje.
U porfoliju kompanije pored domaćih (poput magazina “Lepota i zdravlje”, “Svet”, “Pošalji recept”, “Lekovito bilje” itd) nalaze se i brojni licencni brendovi: “The Economist”, “Hello!”, “Gloria”, “Story”, “Star”, “Lisa Moj stan”, “Hausbau”, “Brava Casa”, “Bravo”, “Alan Ford”, “Grazia”, “La Cucina Italiana”, “Auto Bild” i brojni drugi.
