Astronomska opservatorija na Zvezdari
Dok u Srbiji 134 godine od osnivanja prve opservatorije i bezmalo četiri veka od čuvene Galijejove rečenice mnogi, čak i pojedine javne ličnosti, veruju kako je Zemlja ravna ploča – kompleks Astronomske opservatorije na Zvezdari, remek delo moderne – vapi za detaljnom sanacijom
Veliko platno pod nazivom “Korona 61” nalazi se iza radnog stola Gojka Đuraševića, direktora Astronomske opservatorije u Beogradu. Korona je u astronomiji – spoljni omotač Sunca i ostalih zvezda. Slika iz 1998. delo je Petra Kubičele, srpskog slikara i astronoma-amatera koji je sa svojim bratom Aleksandrom izumeo nekoliko teleskopa.
Gojko je rođen na Cetinju ali govori sa jakim mađarskim akcentom. Pitam ga – kako to, kaže da je akcenat usvojio od svog starijeg kolege Ištvana Vincea, Mađara iz Bogojeva koji je vodio Astronomsku opservatoriju na Zvezdari od 1990. do 1993. Ištvan je danas u penziji a njegov sin Oliver vodi opservatoriju na Vidojevici kod Prokuplja.
U društvu Nikole Božića, programskog direktora Petnice obilazim objekte opservatorije na Zvezdari. Oko nogu nam se mota mali šnaucer, čuvar poseda. Natpis “Omnia in numero et mensura“ (“Sve je u broju i merenju”) stoji na ulazu u upravnu zgradu i jasno vas upozorava da ćete ovde imati posla sa specifičnim sojem ljudi.
Počinjemo od velike biblioteke nalik onoj iz “Hari Potera”, sa 5.000 knjiga, 100.000 primeraka stručnih periodičnih časopisa i brojnim astronomskim časovnicima i drugim instrumentima. Gledaoci TV-serije “Senke nad Balkanom” prepoznaće ambijent u kojem je hrvatski glumac Goran Bogdan u ulozi Mustafe Golubića obavljao svoje ilegalne aktivnosti između dva rata.
Novcem dobijenim od filmadžija na ime korišćenja lokacije kao i sredsvima Gradskog zavoda za zaštitu spomenika kulture Beograda, urađena je delimična obnova nekoliko objekata u okviru kompleksa iako cela opservatorija, remek-delo moderne sa vrednim raritetnim astronomskim instrumetnima – vapi za detaljnom sanacijom.
OD SORBONE DO KRFA
Među upravnicima opservatorije u proteklih vek i po čija imena se nalaze na ploči u hodniku izdvaja se ime osnivača astronomije, metereologije i seizmografije u Srba – Milana Nedeljkovića. O njemu Gojko Đurašević govori sa gotovo religioznim poštovanjem i posvećenošću. Po njegovim rečima, Nedeljković je jedan u dugom nizu znametnitih Srba o koje su se njegovi sunarodnici i njegova država ogrešili.
Ako vas neko pita – ko su “stari Beograđani” – ovo su “stari Beograđani”. Milan Nedeljković se rodio 1857. u Ulici Kraljice Natalije, tada Abadžijskoj, kao prvo od osmoro dece (Milan, Đorđe, Nikola, Emilijan, Vojislav, Ljubomir, Kosara i Spasenija) imućnog abadžije Gligorija Nedeljkovića i majke Aleksandre. Prvu mušku gimnaziju završio je kao učenik generacije.
Na Velikoj školi, na Prirodno-matematičkom odseku, diplomirao je sa odličnim uspehom i nagradom za rad iz fizike. Na Velikoj školi odmah je primljen za pripravnika predavača za fiziku i matamatiku. Međutim, na predlog Josifa Pančića dobija stipendiju za nastavak školovanja u Parizu. Na Sorboni se upisuje na matematiku, a na Koležu de Frans vanredno studira fiziku. Posle pet godina studija u Parizu, vraća se u Beograd sa diplomama matematike, fizike, astronomije, meteorologoje, precizne mehanike i seizmologije. Na Velikoj školi on tada otvara katedru za astronomiju i meteorologiju i odmah moli Vladu Kraljevine Srbije da mu omogući izgradnju opservatorije koja bi bila i centralna meteorološka stanica.
Na osnovu Nedeljkovićevog pisma-molbe, ministar prosvete Milan Kujundžić Aberdar (ako ste se pitali po kome je ulica, po njemu je) doneo je 26. marta 1887. rešenje o osnivanju Provizorne (Privremene) opservatorije u privatnoj iznajmljenoj kući preduzimača i trgovca Ernesta Gajzlera, na Malom Vračaru. Nova zgrada opservatorije izgrađena je, takođe Nedeljkovićevim zalaganjem 1891. po projektu arhitekte Dimitrija T. Leka.
Pred pad Beograda u Velikom ratu Milan Nedeljković je 25. septembra 1915. napustio Opservatoriju i sa suprugom Tomanijom stigao je na Krf početkom 1916. Beogradsku opservatoriju koristila je okupatorska vojska za meteorološke potrebe na čelu sa Viktorom Konradom. Nakon proboja Solunskog fronta, okupatorska vojska je oktobra 1918. prilikom povlačenja poharala njen instrumentarijum. Profesor Nedeljković je došao u svoju Opservatoriju 24. februara 1919.
RATNE REPARACIJE
Posle Prvog svetskog rata Milan je ličnim vezama uspeo da završi nabavku astronomskih, meteoroloških i drugih geofizičkih instrumenata i pribora od kojih je deceniju kasnije napravljena Astronomska opservatorija na Velikom Vračaru, današnjoj Zvezdari, koja je počela sa radom 1932. godine. Teleskopi vredni 660.000 tadašnjih dolara (2.990.000 zlatnih maraka) su nabavljeni 1922. godine i dopremljeni iz Jene u Beograd na račun ratne odštete od Nemačke u Prvom svetskom ratu.
Revoltiran zbog nepravednog preranog penzionisanja – Nedeljković nikada nije kročio u opservatoriju na Zvezdari.
Inače, sve vreme u naučnom radu Milanu Nedeljkoviću je od velike pomoći bila imućna i obrazovana supruga Tomanija Radaković (1866-1959), u to vreme jedna od najbogatijih žena Beograda. Celog života su izdvajali lična sredstva za nauku.
Milan Nedeljković je umro 1950. u svojoj 93. godini, punih 26 godina nakon penzionisanja.
Gojko Đurašević komentariše kako bi Park Milutina Milankovića koji se nalazi ispred nekadašnje zgrade Opservatorije na Vračaru, danas Metereološlog zavoda, trebalo da nosi Nedeljkovićevo ime jer ta lokacija sa Milankovićem nema nikakve veze.
Na Nedeljkovićevo mesto dolazi Vojislav V. Mišković koji sa instumenatima koje je njegov predhodnik dobio ratnom reparacijom od Nemačke – kreće u podizanje opservatorije na Velikom Vračaru, golom brdu koje će kasnije upravo zbog nje dobiti naziv Zvezdara.
Projekat radi češki arhitekta Jan Dubovi koji je diplomirao arhitekturu u Pragu, a u Beograd je dolazi posle Velikog rata. Dubovi je nošen idejama panslavizma a razlog dolaska je i poziv njegovog kolege i zemljaka Mateja Blehe, koji je u Beogradu osnovao arhitektonski biro. Njegovo životno delo je kompleks opservatorije na Zvezdarskom brdu a učestovao je i u projektovanju Profesorske kolonije. Da bude imenovan za projektanta opservatorijskog kompeksa Jana Dubovija je preporučio dosledni modernizam pošto je među beogradskim modernistima bio najradikalniji. A, možda je uticaja imalo i to što je bio i najaktivniji – bio je šef Odseka za generalni plan Opštine beogradske, redovno je pisao u Beogradskim novinama o arhitektonskim temama. Projekat Beogradske opservatorije predstavljen je na izložbama u Pragu i Sofiji, a Dubovi je u Pragu odbranio doktorat na temu svoje Opservatorije.
Slavni Milutin Milanković nalazio se na čelu opservatorije dva puta od 1925. do 1926. i posle rata – od 1948. do 1951.
Za vreme Drugog svetskog rata – Nemci koriste objekte u vojne svrhe, kao artiljerijsko uporište a biblioteku pretvaraju u oficirsku kantinu. Deo instumenata odnet je u Nemačku a preostale je na kraju rata spasao upravnik Mišković ubedivši nemačkog komandanta kako “nema smisla da ovaj deo Trećeg rajha ostane bez opservatorije”, jer će, se, naravno, ratna sreća ponovo osmehnuti nacistima pa nema potrebe da odnose opreme.
SVETLOSNA ZAGAĐENJA NAD BEOGRADOM
Đurašević mi priča kako su krajem 20. veka naučna posmatranja počela da otežavaju svetlosna „zagađenja“ kao posledica širenja gradskih naselja. Zbog toga je izgrađena nova Astronomska stanica na vrhu Beli kamen na 1155 metara nadmorske visine, na planini Vidojevici kod Prokuplja koja je “tamna oblast” kada je reč o svetlosnim zagađanjenjima. Tamo kada padne mrak – zaista je mrak.
Teleskop „Milanković“ prečnika glavnog ogledala 1.40 m, koji je proizvela firma ASA iz Austrije, montiran je 29. aprila 2016, u privremenom paviljonu na posmatračkoj stanici „Vidojevica“. Teleskop je nabavljen sredstvima Evropske komisije i Ministarstva prosvete, nauke i tehnološkog ravoja Republike Srbije.
U isto vreme, kompleks opservatorije na Zvezdari postepeno je počeo da se pretvara u muzej a 2001. odlukom Vlade Srbije proglašen je za spomenik kulture.
Kompleks sadrži osam objekata: Upravnu zgradu sa kancelarijskim prostorom, bibliotekom i 8 metara dubokim podrumom; Paviljon Veliki refraktor sa pokretnim krovom i aparatom za posmatranje zvezda marke “Cajs” (“Zeiss”); Paviljon Mali refraktor Cajs; Paviljon sa malim Cajs astrofrafom; Paviljon sa dva mala pasažna instrumenta; glavni ulaz sa dva stana za radnike; paviljon sa stanovima za astronome i zgradu sa mehaničarskom i stolarskom radionicom.
Reljefe u stilu ar dekoa na ulazima u paviljone uradio je slikar i skulptor Branko Krstić.
Upravnik opservatorije Vojislav Mišković započinje sa izdavanjem biltena 1936. na francuskom pod nazivom “Bulletin de l’Observatorie astronomique de Belgrade”, a koji je preimenovan 1992. u “Bulletin astronomique de Belgrade”. Od 1998. izlazi pod sadašnjim imenom „Serbian Astronomical Journal”. Astronomska opservatorija danas radi u sklopu Ministarstva prosvete i nauke i ima 58 zaposlenih, od toga 43 astronoma istraživača (20 doktora nauka i 23 magistra).
Kada mi je Đurašević ispričao kako današnji teleskopi “dobacuju” do galaksija udaljenih 100 milijardi svetlosnih godina od Zemlje (primera radi, svetlost Sunca stiže do nas za 7 minuta), logično mi se nametnulo moje poslednje pitanje. Zanimalo me kako on i njegove kolege komentarišu da danas u Srbiji postoje ljudi, čak i neke javne ličnosti, koji 134 godine od Nedeljkovićevog osnivanja prve opservatorije u Beogradu i bezmalo četiri veka od Galilejovog “E pur si muove” (1633.) tvrde da je Zemlja ravna ploča.
Mali šnaucer je zarežao a Gojko je samo odmahnuo rukom, zastao par sekundi kao da bira reči i procedio: “Budale!”.
Rođen 27.7.1968. u Baču (Vojvodina, Srbija). Srednju školu završio u Bačkoj Palanci, Pravni fakultet studirao u Novom Sadu. Od 1990. radi kao novinar – u početku kao novosadski dopisnik beogradskih “Večernjih novosti”; zagrebačke “Arene”, sarajevskih “Naših dana”. Sarađuje i u magazinima “Vreme” i “Stav”.
1992. sa grupom studenata obnavlja izlaženje studentskog mesečnika “Index”. Posle dva broja sledi smena celokupne redakcije i pokretanje magazina “Nezavisi Index” koji će kasnije 1993. promeniti ime u “Svet” iz kojeg je nastala izdavačka kuća Color Press Grupa.
Danas na čelu Color Press Grupe najvećeg izdavača magazina u regionu sa kompanijama u svih 6 republika – 110 magazina, 25 internet portala i preko 80 konferencija i festivala godišnje.
U porfoliju kompanije pored domaćih (poput magazina “Lepota i zdravlje”, “Svet”, “Pošalji recept”, “Lekovito bilje” itd) nalaze se i brojni licencni brendovi: “The Economist”, “Hello!”, “Gloria”, “Story”, “Star”, “Lisa Moj stan”, “Hausbau”, “Brava Casa”, “Bravo”, “Alan Ford”, “Grazia”, “La Cucina Italiana”, “Auto Bild” i brojni drugi.
