KULTURNA BAŠTINA VOJVODINE: Građanska kuća Margita, Ribarska centrala i Muzej podunavskih Nemaca
Na zidu pored starog bakelitnog telefona u Građanskoj kući Margita u Apatinu okačen je telefonski imenik za koji moji domaćini tvrde da je sa početka tridesetih godina 20. veka. Dobio sam opkladu da je imenik sa kraja tridesetih ili početka četrdesetih (ispostavilo se iz 1940.) što sam otkrio na osnovu jednog detalja – Beč se nalazi na popisu gradova u Nemačkoj, dakle štampa je morala da bude nakon “anšlusa” 1938.
U kući na Prigrevičkom putu broj 16 sve podseća na vreme kada je u Apatinu dominiralo većinsko nemačko stanovništvo koje je od ovog gradića na obali Dunava učinilo jedan od privrednih centara celog regiona.
Prvi objekat na ovom mestu sazidala je 1875. porodica Flam koja je 1894. osnovala “Vrionicu sirćeta A. Flam“ pa su ih ovde zvali i “kraljevima sirćeta”. Nova kuća, građena od čuvene apatinske „klinker“ cigle o kojoj sam pisao u prošlom broju u delu o kući grofa Turskog.
Prvi deo sadašnje Građanske kuće Margita sazidan je 1895. godine, a kako se posao razvijao, tako je dograđivan deo po deo: 1915. do 1917. podignuta je štala i novi pogon male fabrike, da bi svoj današnji izgled dobila između 1927 do 1929.
Brigu oko kuće i biznisa preuzeo je Bela Nad sa suprugom Jelisavetom i ćerkama Anom i Margitom, nasledivši tasta. I porodica Nad je bila vrlo imućna. Još je njihova baka završila „Školu za dame“ u Beču, u kojoj je među predmetima bilo, uz obavezno kuvanje i vez – igranje tenisa, o čemu svedoči i sačuvana dokumentacija. Porodica je osim sirćetane imala 300 jutara zemlje i tri salaša koji su im posle Drugog svetskog rata oduzeti. Ostala im je samo kuća površine oko 300 kvadrata sa ograđenim dvorištem i pomoćnim zgradama u kojoj je ostala da živi Margita, jer su se ostali članovi porodice preselili u Nemačku. Sirćetana je radila sve do 1965. godine. Kuću danas vode naslednici porodice, iznajmljuju je za snimanje filmova ili različite kulturne manifestacije a otvorena je i za putnike koji žele da se uvere u visok nivo građanske kulture u Vojvodini u tom vremenu. Kada se pomene ta tema, uvek se setim priče Vesne Burojević, upravnice Galerije slika Sava Šumanović iz Šida koja je objavila knjižicu “Pisma iz Šida” Marije Demšar. Ova mlada Slovenka je sa još 70 svojih prognanih sunarodnika provela ratne godine u Šidu. Radila je kao sluškinja u kući Šumanovića i u svojim pismima porodici u Sloveniju – fascinirano opisivala visok nivo kulture i života u ovoj varošici u Vojvodini, znatno viši od onoga na tadašnjem slovenačkom selu. Pisma je sačuvala njena ćerka dr Marija Stanovnik a sedamdeset godina od njihovog nastanka objavljena je knjižica.
Dok u brodici plovimo mirnom vodom Dunava i degustiramo lokalno “Berber” zanatsko pivo, prolazimo pored Crkve Sabora Svetih Apostola, prve pravoslavne crkve na obali Dunava kada se se ide od izvora ka ušću. Hram je prema projektu arhitekte Peđe Ristića građen deset godina od 1998. do 2008.
Nešto dalje nizvodno, na levoj obali Dunava kroz gustu vegetaciju nazire se zgrada Ribarske centrale.
Osnovana 1911. kao privatna svojina austrijskog nadvojvode Fridriha Habzburškog u čijem se posedu nalazio veliki deo Baranje, kao i plavne površine pored leve dunavske obale. Tada se na dunavskoj obali podiže nekoliko drvenih objekata za potrebe Centrale: drvena upravna baraka sa prostorijama za činovnike, stambena zgrada za upravnika i drveni silos u kojem su tokom zimskog perioda skladištene velike količine prirodnog, dunavskog leda. U Ribarskoj centrali se koncentrisala ogromna količina ulovljene ribe, koju je sa 19 ribarskih stanica liferovalo oko 400 angažovanih ribara.
Nakon propasti Austrougarske i stvaranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, 1918, nadvojvodi Fridrihu se agrarnom reformom oduzimaju posedi u Baranji, kao i bogati ribolovni reviri na Dunavu. Formiranjem državnog dobra “Belje”, 1920. godine, u njegov sastav ulazi i ribolovno područje na Dunavu, koje se prostiralo od mađarske granice do ušća Drave, sa svim plavnim područjima. Početkom dvadesetih godina 20. veka, prodaja ribe na godišnjem nivou iznosila je čitavih 120 vagona, što je donosilo zaradu u vrednosti 20 miliona tadašnjih dinara. Za transport ribe korišćena je posebna ambalaža, velike korpe od pletenog pruća, sa poklopcem. U pojedinim godinama za ovu namenu korišćeno je i do 15.000 korpi. Riba je distribuirana u svežem stanju i najčešće se izvozila u Austriju, Čehoslovačku i Poljsku. Na osnovu statističkih podataka, koji se u Ribarskoj centrali vode od 1914, godišni ulovi ribe u periodu između dva Svetska rata, iznosili su i do 1.566.959 kg ribe (1924. godine).
Okupacijom Kraljevine Jugoslavije, 1941. nakon što je Bačka pripala Hortijevoj Mađarskoj, svi nekadašnji posedi, zajedno sa Centralom, ponovo se dodeljuju porodici Habzburg i ostaju u njenom vlasništvu sve do oslobođenja ovog područja, 1944. Ribolovni centar, 1954. ulazi u sastav Uprave uzgajališta divljači “Jelen”, i dobija na upravljanje 67 km Dunava, zajedno sa svim izlivnim površinama. Godišnji ulov ribe u ovom periodu (1945-1957) bio je na nivou od pre Drugog svetskog rata (1.200.000 kg ribe 1956). Krajem pedesetih godina, Apatin, tj. ovdašnji Ribolovni centar učestvuje u celokupnom ulovu tadašnje NR Srbije (sa otvorenih slatkih voda) sa 51%, dok je na nivou Jugoslavije taj udeo iznosio 14%. Forsiranje uzgoja ribe u ribnjacima uslovilo je postepeno opadanje i gašenje ovog značajnog privrednog postrojenja.
Nekadašnja Ribarska centrala, danas u vlasništvu JP Vojvodinašume zjapi prazna a njeni vlagom nagriženi zidovi se setom se sećaju slavnih dana. Kako saznajem od čelnih ljudi Opštine Apatin postoje planovi da se objekat obnovi i da mu se da nova namena.
Iskrcavamo se sa brodića i u Brodogradilištu koje je prošle godine proslavilo vek postojanja, zatičemo vlasnika Vasilija Pecića, inače magistra brodomašinstva, kako zajedno sa zaposlenima radi na reparaciji jednog broda. Slika kakva se na poprištima tranzicije na ovim prostorima retko viđa.
Boris Mašić, po majci Nemac, decenijama se bavi očuvanjem kulturne baštine Podunavskih Švaba ali i drugih naroda na ovim prostorima. Sa njegovim radom prvi put sam se sreo pre nešto više od godinu dana kada je Muzej podunavskih Nemaca imao izložbu dela svojih eksponata u Muzeju Vojvodine u Novom Sadu. Muzej je smešten u prostoru Crkve Srca Isusovog preko puta Katoličkog groblja u Apatinu.
Ovaj hram izgrađen je u pseudoromaničkom stilu, u periodu 1931-1933. godina, i predstavljao je najveću katoličku crkvu izgrađenu na području Bačke između dva Svetska rata. Planovi za nju su urađeni od strane bečkog arhitekte Bruna Buhvizera, a izvođač građevinskih radova bio je apatinski građevinski preduzimač Nikola Šefer. Među brojnim eksponatima Boris Mašić pokazuje mi impresivno Sv. Trojstvo koje je uspeo da spase iz nemačke katoličke crkve u Prigrevici koju su 1991. opljačkali i zapalili pripadnici lokalnih ekstremista i paravojnih formacija iz Erduta. Mašić je kasnije otkupljivao brojne predmete iz crkava opljačkanih u Slavoniji, Baraniji i Bačkoj tih godina i svi se danas nalaze u ovom muzeju.
U istim prostorijama nalazi se i Nemačko udruženje “Adam Berenc” osnovano 2001. godine koje danas ima 96 članova a dobilo je ime po katoličkom svešteniku iz Apatina koji se još tridesetih godina usprotivio nacističkoj politici. Sveštenik Brenc je izdavao i list “Donau” (“Dunav”) u kojem je otvoreno agitovao protiv nacističkih stavova i Adolfa Hitlera. Berenc je uhapšen od strane Gestapoa prilikom ulaska nemačkih trupa u Bačku 16. marta 1944. Nakon intervencije nadbiskupa Jožefa Gresa, sveštenik antifašista je pušten iz logora i kraj rata je dočekao u Kaloči gde je i umro 1968.
Jedan drugi ovdašnji Nemac, rođeni Apatinac graditelj violina, Robert Kelč, odlučio je pre tri godine da, nakon više od četrdeset godina života i rada u Beču, svoju radionicu preseli u rodni grad.
Stotinak violina, viola i violončela nastalih u apatinskoj radionici Roberta Kelča, pored priča o Građanskoj kući Martica, Ribarskoj centrali i Nemačko-podunavskom crkvenom muzeju da viševekovna tradicija marljivog rada na ovim prostorima neće ostati samo kao muzejski eksponat i požutele slike nego ima i svoju budućnost.
Rođen 27.7.1968. u Baču (Vojvodina, Srbija). Srednju školu završio u Bačkoj Palanci, Pravni fakultet studirao u Novom Sadu. Od 1990. radi kao novinar – u početku kao novosadski dopisnik beogradskih “Večernjih novosti”; zagrebačke “Arene”, sarajevskih “Naših dana”. Sarađuje i u magazinima “Vreme” i “Stav”.
1992. sa grupom studenata obnavlja izlaženje studentskog mesečnika “Index”. Posle dva broja sledi smena celokupne redakcije i pokretanje magazina “Nezavisi Index” koji će kasnije 1993. promeniti ime u “Svet” iz kojeg je nastala izdavačka kuća Color Press Grupa.
Danas na čelu Color Press Grupe najvećeg izdavača magazina u regionu sa kompanijama u svih 6 republika – 110 magazina, 25 internet portala i preko 80 konferencija i festivala godišnje.
U porfoliju kompanije pored domaćih (poput magazina “Lepota i zdravlje”, “Svet”, “Pošalji recept”, “Lekovito bilje” itd) nalaze se i brojni licencni brendovi: “The Economist”, “Hello!”, “Gloria”, “Story”, “Star”, “Lisa Moj stan”, “Hausbau”, “Brava Casa”, “Bravo”, “Alan Ford”, “Grazia”, “La Cucina Italiana”, “Auto Bild” i brojni drugi.
