KULTURNA BAŠTINA VOJVODINE: Senta (2)
Prolazimo kroz pokretna vrata hotela “Royal” na senćanskom Glavnom trgu. Hotel je izgrađen je 1911. po planovima Edea Mađara i u to vreme zgrada se ubrajala među najmodernije obejkte u ovom delu zemlje. Nalazi se na mestu prethodnog restorana ,,Mađarski kralj“.
Pošto socijalistički sistem nakon nacionalizacije 1945. nije podnosio kraljeve, promenio je ime u Hotel Panonija.
Šezdesetih godina 20. veka u hotelu je boravio i Josip Broz Tito sa suprugom Jovankom. 1967. hotel je rekonstruisan, mnogi ukrasi su uklonjeni i on je izgubio raniji autentični izgled. 1985. država je proglasila objekat spomenikom kulture, dok je nekoliko godina kasnije izgorela cela krovna konstrukcija. Prilikom sanacije vatre usledile su nove promene. U burnim devedesetim godinama 20. veka, preduzeće Tisa, koje je koristilo objekat, je takođe propalo.
Pre 15 godina novi vlasnici su vratili prvobitan izgled hotela “Royal” i on je obnovljen prema intrukcijama Zavoda za zaštitu spomenika kulture iz Subotice.
11. septembra 2017, na dan grada Sente ovde su ručali predsednici Srbije i Mađarske – Aleksandar Vučić i Janoš Ader.
Od 2004. vlasnici hotela su Bertalan Piri i Robert Bicok. Salu za ručavanje hotela ukrašavaju dve zidne slike velikog formata, koje su zajedničko delo slikara Jožefa Ača i Jožefa Beneša iz 1967.
Izlog u holu hotela otkriva na desetine novinskih oglasa od njegovog otvaranja 1911. do nacionalizacije 1945. U njemu se odvijao kompletan društveni život Sente: projekcije novih holivudskih filmova, večeri ruskih balalajki, balovi, džez koncerti…
Oglasi su uglavnom na mađarskom (do 1918. i između 1941. i 1944.) i na srpskom, na ćirilici (između dva rata) i svedoče o novim trendovima u modi i muzici, filmskim hitovima, novim narodima koji su se ovde doseljavali (Beli Rusi)…
Ispred hotela smo sreli Roberta, jednog od vlasnika. Pokazuje nam fasadu koja se renovira i kaže da je zadovoljan popunjenošću soba.
Par koraka dalje nalazi se pravoslavna Crkva Sv. Arhanđela Mihaila, najstarija bogomolja u gradu. Prvobitno je sagrađena 1751. Tokom Revolucije 1848/49. je porušena kao i mnogi drugi pravoslavni hramovi u Vojvodini.
Na zapadnom pročelju crkve nalazi se visok barokni zvonik, koji dominira hramom. Fasadna dekoracija izvedena je u duhu klasicizma. Oltarsku pregradu izrezbario je Mihajlo Janić 1851, a oslikao Pavle Simić 1859–62, koji je angažovan i na izradi ikona na južnim i severnim pevnicama, Bogorodičinog i Vladičanskog trona, balustrade hora i velike uljane slike na svodu. Pretpostavlja da je Jovan Isailović autor prvobitnog ikonostasa. Srbi pravoslavci u Senti su starosedelačko stanovništvo i danas čine oko 13% populacije mesta.Tačno preko puta pravoslavne crkve nalazi se rodna kuća Stevana Sremca izgrađena osamdesetih godina 19. veka.Stevan Sremac, veliki srpski pisac i akademik, živeo je u ovoj kući 11 godina – od rođenja 1855, pa do smrti roditelja 1866. Na 150-godišnjicu njegovog rođenja, kuća je otkupljena, obnovljena i pretvorena u Zavičajnu fondaciju ovog književnika. Iako se Sremac nakon smrti roditelja nikada nije vratio u Sentu, nije zaboravio na nju i za života je namenio senćanskoj biblioteci knjige iz svoje lične biblioteke. U fondaciji se nalazi stotinak eksponata: knjiga, rukopisa, fotografija i ordenja koje je Sremac dobio kao vojnik na ratnom i za zasluge na književno-prosvetnom polju. Ovde se nalazi i serigrafija crteža Aleksandra Deroka “Stevan Sremac u kujni moje matere” kao i stalna postavka o životu i radu Stevana Sremca.
Dve ljubazne žene koje ovde rade dočekale su nas radosno, činilo se da im prija da se nekim popričaju na srpskom. Prepričavamo razne anegdote iz skorije političke istorije Sente. Ovo je, inače, bila jedina opština u Srbiji u kojoj je na Predsedničkim izborima 2017. pobedio Saša Janković. To je veoma zanimljivo, obzirom na činjenicu da Mađari čine 80% populacije a stranka SVM je pozvala da se glasa za Aleksandra Vučića što su njihovi članovi poslušali u ostalim većinski mađarskim opštinama, ali očigledno ne i u Senti.
Drugi “zanimljivi” rezultati Predsedničkih izbora bili su oni 1990. kada je u Senti pobedio Vuk Drašković (čiji SPO nije imao ni odbor u ovom mestu) pošto su glasačima DZVM u crkvama dali pogrešan broj za koji treba da glasaju.
Na Youtube-u može da se nađe snimak “Govor Nenada Čanka na antiratnom mitingu u Senti 05.11.1991.” Zanimljivo je da su u Senti tada bile najmasovnije antiratne demostracije građana koji su se protivili slanju rezervista na Vukovarsko ratište. Pre izlaska Nenada Čanka na balkon Gradske kuće masa je izvikivala: “Hoćemo Čanaka!”
Tu u blizini je i najstarija kuća u Senti, ona u kojoj je rođen Jovan Joca Vujić (Senta,1863 — Beograd, 1934) čuveni kolekcionar umetnina, bibliofil, veliki dobrotvor srpskog naroda, veleposednik i vlasnik prvog privatnog muzeja kod Srba. Njegova zaostavština nalazi se u Gradskom muzeju Sente, Matici srpskoj u Novom Sadu, Univerzitetskoj biblioteci „Svetozar Marković” i Udruženju za kulturu, umetnost i međunarodnu saradnju „Adligat” u Beogradu.
Lokalna samouprava pokušavala je da se sa naslednicima Joce Vujića dogovori oko restauracije ove kuće, ali do sada bez uspeha.
Pored Stevana Sremca i Joce Vujića u Senti su rođene ili su u njoj neki period živele mnoge slavne ličnosti srpske i mađarske kulture. Mnogi od njih imaju biste na senćanskim ulicama i trgovima: Jovan Đorđević, čuveni pisac i osnivač Srpskog narodnog pozorišta u Novom Sadu ali i Narodnog pozorišta u Beogradu (rođen u Senti 1826); Jovan Muškatirović (rođen u Senti 1743) advokat i čuveni prosvetitelj, senator u Gradskoj skupštini Pešte; Lajoš Turzo (rođen u Senti 1915.), poznati pisac i novinar; Stevan Raičković, slavni srpski književnik koji je jedno vreme živeo u Senti; Gabor Gomboš (1851-1894) bio je gradonačelnik Sente u 19. veku, veliki dobrotvor i vizionar.
Tokom njegovog života i radnog veka izgrađen je veliki broj značajnih gradskih objekata. Bista Gabora Gomboša podignuta je 2011. godine a delo je proslavljenog majstora, vajara Šandora Dudaša; Ištvan Tot, (Senta, 1912 – Los Anđeles, 2002), stekao je likovno obrazovanje u Mađarskoj 1937-1943, gde je sa posebnim uspehom završio likovne škole, usavršavajući se i dalje u ovoj zemlji do 1947, kada se upućuje u svet, posebno istražujući apstraktne forme. Od 1962. predaje po pozivu u Isabelle Buckley školi u Los Anđelesu, od 1968. u Brandstall Art Centru-u, a počinje i sa izlaganjima. Do kraja života radio je u svom holivudskom ateljeu usavršavajući svoje apstraktne, katkad i monumentalne forme, najčešće u bronzi, kamenu i drvetu. Često je sarađivao sa holivudskim produkcijama pa su neke od najznačajnijih “maski” i “lutaka” u filmovima upravo njegovo delo, “maketa” ajkule u filmu “Ralje”, na primer… U Senti se nalazi i skulptura Svetog Ivana Nepomuka, zaštitnika reka, ribara i mornara.
Tu odmah, u Topardskoj ulici, nekadašnjoj Ive Lole Ribara, pre Drugog svetskog rata nalazila se jevrejska četvrt. Tu je i danas veliki broj prilično dobro očuvanih nekadašnjih jevrejskih kuća i palata od kojih neke imaju i status spomenika kulture poput one koju je za porodicu Homolja 1894. projektovao arhitekta Jakab Merc.
Šetamo dalje ka obali Tise gde nailazimo na Spomenik nevinim žrtvama iz 1944. godine. Iako u Senti nije bilo zloglasne Racije 1942. (najseverniji grad koji je Racija obuhvatila bio je Bečej), bilo je nekoliko zločina mađarskih okupatora nad srpskim civilima. Po oslobođenju 1944. kao i u velikom broju drugih mesta širom Jugoslavije došlo je do “osvetničkog talasa” u kojem su stradali i mnogi nevini ljudi samo zato što su bili “pogrešne” nacionalnosti ili klasne pripadnosti. Žrtve su prvo skupljene u obližnjem hotelu “Amerika” i odatle odvođene na obalu reke i ubijane. Njima je podignut spomenik pored mosta na Tisi. Tu se nalazi i gradska plaža na kojoj Senćani leti traže spas od vrućina.
Odmah pored je statua koja nosi ime “Skeledžija” (delo Šandora Dudaša) nalazi se na keju na obali Tise a otkrili su je 2006. predsednici Republike Srbije i Mađarske. Pored statue zaljubljeni parovi kače katance i ključeve bacaju u Tisu u nadi da će tako njihova veza biti večna.
U Gradskom muzeju u Senti video sam fotografije skele koja se nekada nalazila ovom mestu kao i starog mosta sa elegantnim lukovima iz 1908. koji je šezdesetih godina prošlog veka zamenjen nešto manje elegantnim.
Železnička stanica u Senti je u tek nešto boljem stanju nego njene “sestre” po ostalim vojvođanskim varošicama. Odavde do Subotice šinobusi polaze četiri puta dnevno a dva putnička voza idu preko Tise i ka Kikindi u Banatu.
Pruga Subotica–Senta izgrađena je 1889. Poslednji put je obnovljena dvadesetih prošlog veka i od tada do pre dve godine, gotovo punih sto godina, u nju više nije ulagano, tako da je po železničkim merilima ona četiri puta nadživela svoj funkcionalni vek koji traje od 25 do 30 godina. Pre nešto više od godinu dana završena je obnova ove pruge pa sada vozovi idu i do 80 kilomenara na čas, umesto 20 kao što je to bio slučaj do rekonstrukcije.
U Senti sam primetio nešto što nisam video u drugim mestima u Srbiji: tu gde je došlo do promene, svuda su ostavljene table sa starim imenima trgova samo što su one prekrižene crvenom trakom. Pored njih se nalaze table sa novim imenima. 2002. i 2004. došlo je do promene velikog broja naziva ulica i trgova u Senti što inače nije bio slučaj u drugim manjinskim sredinama u Vojvodini u kojima su i dalje aktuelni Josip Broz Tito, Bratstvo i jedinstvo, JNA ali i Lenjin i Marks.
U Senti je posle 2002. Ulica Narodne revolucije postala Glavna, Lenjinova – Ađanska; Pionirska – Narodne bašte; Generala Petra Drapšina – Poštanska a Trg Maršala Tita – Glavni trg. Beogradska ulica se sada zove Arpadova; Kej Borisa Kidrića – Kej Tiski cvet; Trg 1. maja – Sečenjijev trg; Jovana Sterije Popovića – Ulica Marijina; Vlada Tomanovića – Deže Kostolanija… Čak su i Lajoš Čaki i Đerđ Lukač izgubili svoje ulice, one se sada zovu Ulica Davidova i Ulica Eleka Bendeka.
Stigli smo pred najveću senćansku crkvu. Obnova spoljne fasade župne crkve Srce Isusovo u Senti dogodila se ove godine u kojoj hram obeležava 125. godišnjicu od osnivanja. Po završetku radova, župa koja ima gotovo 2.500 vernika, će dobiti jednu savremenu crkvu. Prva faza obnove odvijala se u sklopu IPA projekta, na koji su konkurisali zajedno sa Reformatskom crkvom u Temišvaru. Bila je to investicija vredna 178.000 evra i odrađeno je nekoliko unutrašnjih radova.
Trenutne radove na obnovi, odnosno drugu fazu investicija, podržavaju mađarska vlada i Mađarski nacionalni savet. Vrednost radova je 39 miliona dinara.
“Ova faza uključuje spoljnu obnovu crkve, kao i zamenu prozora i obnovu ograde, kao i jedna značajna stvar koja se ne vidi na prvi pogled jer se događa pod zemljom, a to je kanalisanje kišnice, što će rešiti vrlo veliki problem za nas” – rekao je letos Ištvan Rac Sabo, koordinator župne Crkve Srce Isusovo u Senti.
Kada smo je mi posetili crkva je bila zaključana pa smo iz druge ulice otišli do Župnog ureda gde je mladi đakon prekinuo čas veronauka za decu kako bi nam pokazao unutrašnjost hrama.
Jevreji su se u Senti naselili oko 1700. ali se veruje da ih je bilo već i ranije. Na karti od 1797. nacrtana je parcela sa naznakom “sinaaoga”. 1806. sagrađena je sinagoga, a u kartama od 1857. upisane su dve oznake za sinagogu. One se odnose na dve odvojene jevrejske opštine. Naime, 1855. deo članstva se izdvojio i oformio nezvaničnu sefardsku opštinu, koja je imala svoju sinagogu. mikve i stan za rabina. Tada je u Senti bilo nešto preko petsto Jevreja. Do formalnog rascepa opštine došlo je tek 1915. dok je 1928. sagrađena je i nova sefardska (ortodoksna) sinagoga.
Novi hram neološke opštine sagrađen je godine 1873/74. kada je u Senti bilo preko hiljadu Jevreja. Zgrada je bila jednospratna, sa zasvođenim prozorima na prizemlju i pravougaonim na spratu nad kojim su profilisani arhitravni frontoni. Pored sinagoge se nalazila škola, osnovana 1845. sa četiri učitelja. U mestu je 1925. sagrađena tzv. “Kulturna palata”, u kojoj se odvijao kulturni život Jevreja u Senti. Školu je pohađalo oko 40 učenika , a pored škole je bila aktivna verska škola “Talmud Tora”, sa iskusnim nastavnim kadrom: Filip Stern, Albraham Rooz, Salamon Hofman, Israel Silberštajn i dr. Poslednii rabin u velikoj sinagogi bio je dr A. Erenfeld, u ortodoksnoj Mozes Lebovič. Posle 1957. Velika sinagoga je porušena, a Mala (sefardska) pretvorena u fiskulturnu salu.
Na mestu gde je nekada stajala Velika sinagoga danas se nalazi spomen-obeležje.
Od Ištvana Pastora, predsednika Skupštine Vojvodine saznao sam par meseci ranije da se u Senti privodi kraju rekonstrukcija tzv. Male sinagoge, jedine sefardske sinagoge u Vojvodini i jedne od 5 preživelih (od ukupno 76 koliko ih je bilo pre Drugog svetskog rata), uz novosadsku, subotičku, somborsku (koja je pretvorena u upravnu zgradu) i apatinsku (koju je otkupila Baptistička crkva).
Za realizaciju ovog projekta, Vlada Mađarske obezbedila je gotovo 620 hiljada evra, a opštinska uprava, nekoliko miliona dinara.
Sinagoga izgrađena 1928. i dokaz je da je u Senti do Holokausta živela velika jevrejska zajednica od gotovo 2.000 članova, koja je koristila i drugu “Veliku sinagogu” (aškenazi obreda) koja je, na žalost posle rata srušena.
Ištvan Vatai, arhitekta zadužen za rekonstrukciju ovog verskog objekta površine 400 metara kvadratnih, kaže da će fasada, krov, kao i njegova unutrašnjost biti potpuno obnovljeni.
“U saradnji sa Zavodom za zaštitu spomenika Subotice, spoljašnjost objekta u celini vraćamo u prvobitno stanje, u svim elementima, a unutrašnjost rekao bih delimično. Ona će dobiti jednu novu funkciju i iz te funkcije proizlazi da ćemo tamo formirati jednu galeriju unutra kako bismo mogli da postavimo više slika, odnosno umetničkih dela”, kaže Ištvan Vatai, projektant rekonstrukcije Sinagoge u Senti.
Planirano je da u delu buduće galerije, u ovoj sefardskoj Sinagogi bude formiran Muzej. U njemu će se čuvati uspomene na Jevreje koji su nekada živeli u Senti. Ovde treba reći da je i velika Sinagoga u Subotici takođe obnovljena sredstvima Vlade Mađarske.
Domaćini obećavaju da će nas pozvati na svečano otvaranje obnovljene Male sinagoge koje očekuju uskoro pa će se ispod njenih svodova ponovo čuti veselo pojanje “Šalom alehem” (“Mir sa tobom”).
Najlepši Vatrogasni dom u Vojvodini
Vatrogasna kasarna u Senti sagrađena je 1904. Kao spomenik kulture, svrstana je u kategoriju spomenika od velikog značaja.
Širom Vojvodine video sam mnoge vatrogasne domove ali ovaj je bez svake sumnje najlepši. Predložio sam prijateljima iz Muzeja Vojvodine da urade izložbu o dobrovoljnim vatrogasnim društvima u Vojvodini koja su uspela da se sačuvaju u gotovo svim mestima u kojima su postala i predstavljaju redak, vitalan oblik društvenog organizovanja od velkih gradova do malih sela poput Pločice. Očekujemo da ova značajna izložba bude organizovana 2023.
Zgradu vatrogasne kasarne u Senti projektovao je mađarski arhitekta, Bela Lajta jedan od najboljih sledbenika čuvenog mađarskog arhitekte Eden Lehnera.
Izgrađena je u secesionističkom stilu, sa elementima mađarske narodne umetnosti i smatra se remek delom kombinovanja mađarske secesije i narodnog građevinarstva. Celinu čine tri paviljona – dva su na uličnoj regulacionoj liniji, a treći u dvorištu. Na uličnom frontu, između dva identična osovinski postavljena paviljona, nalazi se kapija. Ova dva paviljona namenjena su za kancelariju predsednika, salu za sednice, salu za zabavu, biblioteku i čitaonicu. U dvorištu je strože koncipirana zgrada. U njoj se nalaze kabineti, spavaone, spremište mašina, osmatračnica i trpezarija. Magacin je sasvim pozadi, iza ovih zgrada.
Sve aplikacije na zgradi, poput oluka, izrađene su po projektu i unikatno zanatski izvedene. Zgrada je dekorisana u malteru i skladno okrečena ali je fasada zrela za temeljnu obnovu.
Rođen 27.7.1968. u Baču (Vojvodina, Srbija). Srednju školu završio u Bačkoj Palanci, Pravni fakultet studirao u Novom Sadu. Od 1990. radi kao novinar – u početku kao novosadski dopisnik beogradskih “Večernjih novosti”; zagrebačke “Arene”, sarajevskih “Naših dana”. Sarađuje i u magazinima “Vreme” i “Stav”.
1992. sa grupom studenata obnavlja izlaženje studentskog mesečnika “Index”. Posle dva broja sledi smena celokupne redakcije i pokretanje magazina “Nezavisi Index” koji će kasnije 1993. promeniti ime u “Svet” iz kojeg je nastala izdavačka kuća Color Press Grupa.
Danas na čelu Color Press Grupe najvećeg izdavača magazina u regionu sa kompanijama u svih 6 republika – 110 magazina, 25 internet portala i preko 80 konferencija i festivala godišnje.
U porfoliju kompanije pored domaćih (poput magazina “Lepota i zdravlje”, “Svet”, “Pošalji recept”, “Lekovito bilje” itd) nalaze se i brojni licencni brendovi: “The Economist”, “Hello!”, “Gloria”, “Story”, “Star”, “Lisa Moj stan”, “Hausbau”, “Brava Casa”, “Bravo”, “Alan Ford”, “Grazia”, “La Cucina Italiana”, “Auto Bild” i brojni drugi.