Hotel Vrbak Na Reci Raski

Hotel Vrbak Na Reci Raski

Spread the love

Nakon jednosatne vožnje od Kopaonika do Novog Pazara – uranjate u jednu potpuno drugačiju civilizaciju: na ulicama hiljade mladih ljudi, scena kakvu neće videti u drugim provincijskim gradovima u Srbiji, u restoranima se čeka 18.01 da odjekne top sa Novopazarske tvrđave i označi početak Iftara, večere kojom se prekida ramazanski dnevni post

Dok se naš automobil probija kroz gužvu na prilazima centru Novog Pazara provlačeći se između automobila, pešaka i dece koja se igraju na kolovozu, postaje jasno zašto je ova varoš, jedina u Srbiji uz Beograd i Novi Sad – imala porast broja stanovnika između dva popisa.
Prema podacima Popisa iz 2022. u Novom Pazaru živi 121.113 osoba što je više od 20.000 u poređenju sa popisom iz 2011. kada je imao 100.410 žitelja. Novi Pazar je danas sedmi po veličini grad u Srbiji pretekavši u poslednjoj dekadi Kruševac, Pančevo, Kraljevo, Zrenjanin, Šabac, Čačak i Smederevo a ako se ovakvi demografski trendovi nastave već za godinu-dve biće veći i od Subotice (koja je u Kraljevinu SHS ušla kao drugi po veličini grad u zemlji, odmah iza  Beograda).

Parkirali smo se pored hotela “Vrbak”, remek-dela arhitekture koje se nadvija nad rekom Raškom. Hotel je 1976. sagradio arhitekta Tomo Milovanović, rođen u ovom gradu. Na obali reke okružene vrbacima, po kojima je hotel dobio ime, dočekuje nas Salahudin i krećemo na večeru. Treći je dan Ramazana i stanovnici islamske veroispovesti kojih je u ovom gradu preko 90% strogo se pridržavaju posta. Gornji sprat resotrana “Doha Sky” mesto je sa kojeg se pruža pogled na grad u kojem su očigledno nikle brojne nove zgrade, čak i od moje poslednje prosete pre dve i po godine. Večera počinje u 18.01 kada se sa zidina Novopazarske tvrđave začuo pucanj iz topa, tradicija koja je nakon 70 godina pauze vraćena 2018.

Tokom Ramazana restorani su puni za iftar pa smo jela odabrali unapred. Večera počinje sa (h)urmama, jer se veruje da je to “sunet”, odnosno da je tako radio Prorok Muhamed. Nakon što su nas urme svojim koncentrisanim šećerom povratile od celodnevnog posta, nastavljamo sa čorbom i jagnjećim pečenjem sa đuvečom. Za desert je poslužena baklava. Piju se isključivo voda i limunada. Salahudin nam priča kako veliki broj Pazaraca radi u inostranstvu, pre svega u Zapadnoj Evropi a smatra se da u Turskoj živi preko dva miliona ljudi poreklom iz ovih krajeva koji su se tamo odselili početkom i sredinom 20. veka.

U tekstu “Iz FNRJ u Tursku” na sajtu Peščanika Vladan Jovanović 2013. objašnjava razlog masovnog iseljavanja muslimana iz Sandžaka u Tursku nakon 1945: “Pasivan odnos muslimana različitog etničkog porekla prema antifašističkom pokretu tokom Drugog svetskog rata izazvao je nepoverenje novog režima prema njima u Sandžaku, na Kosovu i u Makedoniji, zbog čega su tretirani kao „nepoželjna“ i „nelojalna“ manjina. Zato je već 1945. Sandžak izgubio teritorijalnu autonomiju, predviđenu dve godine ranije u Pljevljima, kada je osnovan ZAVNO Sandžaka. Kao i posle balkanskih ratova, teritorija Sandžaka je opet podeljena i pripojena federalnim državama Srbiji i Crnoj Gori. Mere kolektivizacije na selu (1945-1953), eksproprijacija i druga imovinska ograničenja direktno su pogađale preostale turske zemljoposednike u Jugoslaviji. Zakoni o reviziji agrarne reforme (1945) i ograničenje zemljišnog maksimuma na 10 hektara (1953) naročito su podstakli neodlučne da se masovnije iseljavaju u Tursku. Iseljavanje je podsticano i ostalim merama kojima su se socijalističke vlasti razračunavale sa „verskom zatucanošću“ i patrijarhalnom tradicijom muslimana: ukidanjem šerijatskih sudova, donošenjem zakona protiv nošenja feredže, zabranom kupoprodaje žena, ukidanjem verskih škola i muslimanske štamparije u Sarajevu, uvođenjem obaveznog školovanja, donošenjem zakona o braku, uvođenjem seoskih zadruga, donošenjem propisa o obrezivanju lekarskom intervencijom i slično”.

Ovi podaci se moraju imati u vidu da bi se sa više razumevanja sagledali trenutni odnosi i situacija u ovom delu zemlje. Pored odlazaka u Tursku i Zapadnu Evropu, veliki broj sandžačkih Bošnjaka otišao je proteklih decenija i u Bosnu i Hercegovinu, posebno u Sarajevo gde su postali jedna od najuticaijih zajednica. Međutim, i pored svih tih iseljavanja u proteklih sto godina Novi Pazar beleži ovako impresivne rezultate Popisa stanovništva.

“U mojoj generaciji gotovo svi imaju troje, četvoro ili petoro dece. Ja ih imam četvoro!”, priča nam Salahudin dok nakon večere koja je kratko trajala (bez alkholola, nema razloga da večera traje duže od sat vremena, složili smo se uz osmeh) odlazimo u šetnju gradom. Vreme je toplo, početak je proleća i na ulicama je sada još više ljudi nego kada smo došli u grad. Pored tradicionalnih orijentalnih radnji – buregdžinica, poslastičanica i spicara, poslednjih godina otvoreno je mnogo nargila-barova u kojima sede isključivo muškarci. Većina devojaka na ulicama obučena je u tracicionalnu muslimansku odeću, gotovo svi muškarci, čak i tinejdžeri, nose bradu. Većina butika sa ženskom garderobom u izlozima ima tradicionalne suknje, haljine, šalove i hidžabe dizajnirane ipak u modernom duhu. Na jednom štandu u pešačkoj zoni stoji natpis “Udjeli Iftar – nahrani postača” (“postač” je čovek koji posti), reč je o humanitarnoj organizaciji koja prikuplja novac za siromašne sugrađane kako bi i oni mogli sebi da priušte dostojanstven obrok na kraju dnevnog posta. Iznad, na rubu “pagode” stoji citat Proroka Muhameda: “Ko vjeruje u Alaha i u Sudnji dan – neka govori dobro ili neka šuti!”

Kada sam prošli put bio u Novom Pazaru, u septembru 2020.-  obišao sam Čavića kuću, prvi savremeni objekat koji je sazidan u gradu 1911. još u vreme “turskog zemana”, godinu dana pred Prvi balkanski rat u kojem je Otomanska imperija izgubila Sandžak. Čavići su jedna je od najčuvenijih gradskih porodica u Novom Pazaru a svoje poreklo vodi od Čavića iz Sjenice. U istoriji Sandžaka među prvim Čavićima pominje se Mustaj-beg Čavić koji je bio komandant sjeničke tvrđave krajem 18. i početkom 19. veka. Sjenički Čavići bili su veoma bogati i imali su svoje posede od Sjenice preko Štavlja, Brnjice sve do Ivanjice. I danas u selu Brnjici, nedaleko od Sjenice postoji kamena kula Čavića koja odoleva zubu vremena. Ovo selo je 20-ih godina prošlog veka bilo muslimansko, da bi u Kraljevini Jugoslaviji, u vreme terora zloglasnog Koste Pećanca bilo proterano i raseljeno.  Danas tamo nema muslimana i jedini dokaz da su tamo živjeli je mezarje o kome niko ne brine. Mustaj-beg je imao jednog sina Ešrefa koji je iz Sjenice prešao da živi u Novi Pazar. A Ešref je imao dvojicu sinova: Amir-bega i Osman-bega . Amir- beg je umro mlad, ali je, u braku sa Turkinjom Pembe-hanumom, iza sebe ostavio jednog sina – Mustaj-bega koji je u braku sa Emom Ćilerdžić dobio sina Amir-bega. Amir-beg (1904-1978) se ženio dva puta. U braku sa Hatidžom Dazdarević imao je 4 sina: Nusreta, Ismeta, Mustafu i Omera i dve ćerke: Azizu i Nazimu. U braku sa drugom suprugom Azizom-Zikom, imao je ćerku Semihu. Osman-beg Čavić je imao dva sina: Šahsuvar-bega (1878-1935) i mlađega Šemsi-bega (1892-1973). Šahsuvar-beg je bio biran u Glavni odbor Novopazarske opštine u vremenu od završetka Balkanskih ratova 1913. pa sve do 1920. kada na političku scenu stupa njegov mlađi brat Šemsi-beg.

Njih dvojica su ostali upamćeni po prvoj modernoj kući koju su napravili 1911. u centru Novog Pazara. Bila je to prva kuća u gradu koja je bila sazidana od cigle i pokrivena crepom.  Ostala je priča da su braća Čavić identičnu kuću vidjeli u Solunu (na turskom Seljanik) koji je do 1912. bio u sastavu Osmalijskog carstva. Bili su oduševljeni njenim izgledom, pa su rešili da istu naprave u Novom Pazaru. Nisu žalili novac da ostvare svoju želju. Iz Soluna su doveli arhitektu koji im je uradio plan solunske bliznakinje. Iz ovog grada donijeli su tepihe i mnoge komade namještaja, a u Sjenici su naručili poznate ćilime da zastru prostrane sobe nove kuće. Ova kuća je izgrađena po planu, na mestu gdje im je ranije bila stara porodična kuća, na početku Ejup-begovog sokaka (današnja ulica 8. marta).

Ispred nje je bila Ejup-begova džamija koju su komunisti srušili 1959. Međutim, sudbina je htela da, nakon završetka ove trospratne kuće 1911. nikada niko od braće Čavića nije uselio u nju! U narodu se pričalo da je begove Čaviće stigla kletva, jer su komšije govorile da su „Čavići podigli „zvonaru“ kako bi gledali tuđe žene po avlijama“. Žene su ga klele na razne načine, pa priča kaže da niko od potomaka Šahsuvar-bega i Šemsi-bega nije do danas uselio u tu kuću. Po završetku Prvog balkanskog rata srpska vojska ulazi u Novi Pazar i u kuću Čavića smešta Štab Ibarske divizijske oblasti. Godinu dana nakon izbijanja Prvog svetskog rata (1915.) Austrougarska vojska ovu kuću uzima za Komandu sve do 1918. kada u grad ponovo ulazi srpska vojska. Tada se u nju useljava Oblasni štab srpske vojske, da bi u Kraljevini Jugoslaviji bila pretvorena u prvu gimnaziju. Na krovu kuće bilo je zvono koje je zvonjavom pozivalo đake da pođu na nastavu. Nakon Drugog svetskog rata u ovoj zgradi je bila osnovna škola, i na kraju uprava Trgovinskog preduzeća „Sloboda“ i „Uniprom“. Kuća je pre neku godinu prevedena na dosta naslednika i uknjižena u katastar. Ostaje nepoznato kakva će biti njena dalja sudbina pošto kako čujemo, naslednici nikako ne mogu da se dogovore oko toga.

Pijemo kafu u bašti ispred Sportske dvorane “Pendik” u kojoj je u toku “Ramazanski turnir u malom fudbalu”, na dečijem igralištu pored na desetine dečaka šutaju loptu. “Čini mi se da mjesec Ramazana počinje”, odjekuju iz zvučnika stihove pesme “Jer kad ostariš” koje je “Bijelo dugme” snimilo još 1984. Nedaleko su Gradski bazeni sa sa visokom ogradom koja ih okružuje čiji je cilj da zaštiti žene od nepriličnih pogleda. Od pre nekoliko godina smene na bazenima su odvojene – muške i ženske. Isto je i sa fintes-centrima u gradu – podeljeni su na muške i ženske.

Prolazimo kroz park i stižemo do Gazi Sinan-begove džamije. Izgrađena je sredinom 16. veka a u svom Putopisu Evlija Čelebija je naziva Veznedar-agina džamija, što ukazuje na to da je pomenuti Veznedar-aga bio obnovitelj džamije. Kao i druge novopazarske džamije i ona je mnogo puta rušena i paljena. U ratu, koji se vodio između Austrije i njenih saveznika sa jedne strane i Turske sa druge od 1683. do 1699. Novi Pazar je stradao i bio sravnjen sa zemljom. U tom pustošenju spaljena je i Sinan-begova džamija. 1728. džamiju je obnovio niški paša Osman Topal, pa je u narodu bila poznata kao Osman-pašina ili Nova džamija. Već 1809. ona je znatno oštećena, pa je obnovljena u drugoj polovini 19. veka.

Nakon završetka Drugog svjetskog rata komunističke vlasti su ovu džamiju koristile kao skladište za žito i ostale namirnice. “U nju su i konje sa tovarom uvodili i po džamiji ostavljali nečist i prljavštinu. Iz ovog teškog perioda džamija je opstala kao veoma ruinirana građevina, koja se usljed pojave velike vlage i buđi, a nakon skladištenja žita, dobro oštetila. Njeni zidovi su vidno propali usljed djelovanja vlage i glodara koji su se hranili uskladištenim žitom u njoj!”, navodi “Glas islama”.

Nakon njene obnove i proširenja, koje je trajalo nekoliko godina, ponovo je otvorena uoči Ramazana 2016. u svom novom monumentalnom izdanju. Džamija nije okružena modernim zgradama zahvaljujući zelenim površinama oko nje koje su sačuvane u vidu Gradskog parka i Rekreacionog centra, pa je njena monumentalnost vidno sačuvana. U sklopu džamije nalazi se Omladinski centar “Gazi Sinan-beg” i prostorije Muslimanskog omladinskog kluba. Dok smo prolazili pored nje, počinjala je molitva i desetine, uglavnom mlađih muškaraca ulazilo je džamiju.

Ulazimo u Prvomajsku ulicu koja je zapravo stara čaršija, nekadašnja kaldrma je, na žalost presvučena asfaltom koji gaze točkovi automobila. Salahudin nam priča kako postoje planovi da se afalt skine, kaldrma sanira i ulica pretvori u pešačku što bi bio i jedino logično rešenje. Na samom ulazu u ulicu pažnju mi privlači natpis “Spicara Titov vrh” (Titov vrh je, inače, najviši vrh Šar Planine u Severnoj Makedoniji). Preko puta nje nalazi se butik sa ženskom garderobom po imenu “Mekka”, pored mesara sa ramazanskim suhomesnatim specijalitetima – naravno isključvo je u pitanju ovčetina, jagnjetina i govedina.

U Prvomajskoj ulici na broju 79. nalazi se čuvena Al-altun džamija koju je početkom 16. veka izgradio Muslihudin Abdulgani poznat pod imenom Mujezin hodža al-Medini. Ona predstavlja retko remek-delo islamske arhitekture i pod zaštitom je države od 1979. U njenom dvorištu nalazi se mezar (grob) muftije Muamera Zukorlića koji je ovde sahranjen nakon ekshumacije koju su zahtevali članovi porodice.

Mujezin hodža al-Medini je izgradio mnoge građevine na Balkanu. U Skoplju je podigao Kuršumli han, džamiju, obnovio je jedan hamam i posedovao je nekoliko kuća i dućana. Izgradio je džamiju i karavansaraj u Mažićima kod Zvečana. U Vakufnami iz 1550. mogu se naći svi njegovi projekti na teritoriji Novog Pazara: Altun-alem džamija, mekteb na tlu džamijskog kompleksa, tri kuće za boravk imama, han, šest dućana pored hamama, šest kožarskih dućana u Tabačkoj čaršiji na obali Raške, sedam mlinova pored mosta (jedan od njih je bio sa pet vitlova). Sasvim je sigurno da je graditelj Altun-alem džamije bio bogat čim je izgradio toliko objekata, ne samo sakralnih. Međutim, on je bio i vrlo obrazovan i ucen. To potvrđuje njegovo zvanje – Mevlana (Mevlana Muslihudin Efendija), to je počasno zvanje koje su mogli nositi samo istaknuti islamski učenjaci i filozofi.
U skopskim rukopisima se navodi da je to izuzetno građevinsko delo i da se slične građevine mogu naći samo u Istanbulu, Jedrenu i Bursi, te da je na nju podsećao Taš han (Kameni han) u Skoplju. Prvomajska ulica se ranije zvala Stambolski drum, a celo naselje je bilo poznato kao Jeleč mahala, po Jeleču, srednjovekovnom gradu koji se nalazi na Rogozni, u čijem pravcu je vodila današnja Prvomajska ulica. Ime Jeleč mahala se izgubilo u 17. veku i umesto njega pominju se džemati Altun-alem i Ahmed vojvoda. Turski putopisac Evlija Čelebija, koji je kroz ove krajeve proputovao šezdesetih godina XVII veka, zapisao je: “Džamija koja se zove Altun (alem) džamija stara je bogomolja, nalazi se u Jeleč mahali na Carigradskom drumu”.

Osmanlijski putopisac Evlija Čelebija i austrijski diplomata Teodor Ipen opisuju je kao najzanimljiviju džamiju Novog Pazara, stavljajući je tako i ispred zadužbine Isa bega Isakovića. Analizirajući arhitekturu do danas sačuvanih džamija, jasno je uočljiv njen jak uticaj na oblikovanje pojedinih elemenata kao što su tremovi, minareti, obrada otvora, dekorativna plastika.

Kao u onoj Balaševićevoj pesmi – pred put nazad na Kopaonik navratili smo u buregdžinicu “Sve pod sač” na čuvene novopazarske mantije, kiselo mleko, pite i burek. Kažu da je tajna dobrih mantija je u autentičnom receptu starom nekoliko decenija, u veštim rukama i kvalitetu namirnica od kojih se pravi tvrdi Jasmin Dervišnurović (35), vlasnik radnje. Izradom pita i mantija njegova porodica bavi se preko 20 godina, a on je posao nasledio od oca Sulejmana Dervišnurovića- Ćura, nekada uspešnog novopazarskog boksera. Tokom dve smene oko 20 žena u kuhinji dnevno pravi oko 2.000 do 3.000 hiljade komada mantija.

Dopisujem se sa ambasadorom Turske u Beogradu koji mi kaže da su najbolji iftari u Srbiji u Novom Pazaru. On i njegove kolege iz drugih islamskih zemalja često dolaze na iftar u Novi Pazar. Salahudin mi priča kako konzuli Turske i Bosne i Hercegovine u Novom Pazaru često priređuju iftare. “Konzulska vremena”, rekao bi Andrić.