KULTURNA BAŠTINA VOJVODINE: Bački Petrovac (2) i Kulpin
Na ulazu u Gimnaziju u Bačkom Petrovcu dočekuje nas direktorka Jarmila Vrbovska, dugogodišnja nastavnica u ovoj školi koja je osnovana 1919. U svojoj jednovekovnoj istoriji ova gimnazija se susretala sa mnogim problemima i bila fenomen kao obrazovna ustanova nastala u seoskoj sredini u redovima malobrojne nacionalne zajednice i iz vlastitih snaga i sredstava i praktično je uz gimnaziju u Kovačici ostala jedina van Slovačke sa nastavom na slovačkom jeziku.
Gimnazija je počela da radi 1. oktobra 1919. kada petrovački evangelički sveštenik Samuel Štarke i Julijus Kubanji dovode prve predavače. Početkom 1922. je došlo obaveštenje da će gimnazija biti zatvorena ako ako ne bude imala svoju vlastitu zgradu ali da vlasti u Beogradu neće doprineti gradnji objekta. Do zatvaranja nije došlo jer je zgrada bila sagrađena 1923. dobrovoljnim prilozima i uz finansijsku pomoć Čehoslovačke i prekomorskih Slovaka kao i dobrovoljnim radovima Petrovčana.
U godinama okupacije (1941—1944) gimnazija je bila zatvorena i niži su razredi bili preimanovani na „ugarsko- kraljevske“ ali u tim godinama je delovala tako da su profesori iz Košica dolazili da ispituju. U to je doba gimnazija bila centar otpora protiv fašizma u čijim redovima je ratovalo 115 učenika gimnazije od kojih je 20 poginulo a 50 je bilo ranjeno.
U posleratnom periodu (1945 – 1959) dolazi do trostrukog povećanja broja đaka kada je bio osnovan srednjoškolski internat i otvorena učiteljska škola na slovačkom jeziku koju je završilo 216 slovačkih učitelja. Između 1959. i 1974. prešlo se na kabinetsku nastavu u gimnaziji. Tokom školske godine 1969/1970. bilo je otvoreno i prvo odeljenje na srpskom jeziku. Prilikom proslave 50. godišnjice rada gimnazije gimnazija je dobila ime prema slovačkom pesniku Janu Kolaru koji je već 1849. godine predlagao da se osnuje gimnazija u Petrovcu. Njegov spomenik nalazi se i na besprekorno podšišanom travnjaku u dvorištu škole.
Dok razgledamo maturske tabloe u hodnicima bez namere da laskam domaćinima konstatujem kako Gimnazija u Bačkom Petrovcu po čistoći i uređenju može da bude uzor gimnazijama u mnogo većim i bogatijim gradovima. U zgradi se nalazi muzeološka postavka posvećena istorijatu ove škole u sklopu koje mi je posebnu pažnju privukao grafit na slovačkom na jednom petrovačkom zidu iz vremena mađarske okupacije 1941-1944. kada su Hortijeve vlasti ukinule nastavu na slovačkom: “Slovaci, nedajmo našu gimnaziju!”
U gimnaziji se nalazi i umetnička galerija, orintološka zbirka (bogatija nego u mnogim prirodnjačkim muzejima) kao i spomen-soba posvećena NOB-u. Sve to savršeno organizovano, uređeno i čisto, bolje nego u mnogim muzejima po Srbiji.
Umetnička galerija u sklopu gimnazije čuva brojne slike i skulpture a među njima i nekoliko veoma vrednih dela Mire Brtke, međunarodno poznate umetnice, Slovakinje iz Novih Banovaca. Odlazimo i do Orintološke zbirke sa više desetina prepariranih ptica koja je svakako jedna od najbogatijih prirodnjačkih kolekcija u zemlji. Uglavnom se radi o poklonima bivših učenika i profestora ove škole.
“Volim te, Džastine” na slovačkom i još 25.000 knjiga na slovačkom i srpskom mogu da pozajme u svojoj biblioteci učenici gimnazije. Direktorica se žali kako deca kao i u ostalim školama, sve manje čitaju iako se oni trude da nabave brojne nove i popularne knjige poput ove biografije Džastina Timberlejka.
U posebnom objektu pored zgrade Gimnazije u Bačkom Petrovcu nalazi se se Spomen-soba posvećena NOB-u. Posebno je potresna scena vešanja petrovačkih rodoljuba u centru mesta 28. oktobra 1941.
“Kaži Ani Benkovoj da sam je voleo i u duši sam mislio, ako se nekad budem ženio da bih tražio nju jer smo bili jednako obrazovani, podjednako siromašni, To je bila žena koja mi ne bi prebacivala što radim za narod, a nikad joj to nisam pomenuo!”, poruka je jednog od rodoljuba pre nego što je obešen.
Tu su i note pesem “Horela lipka, horela” (“Gorela lipa, gorela”) koju su ovdašnji partizani usvojili kao svoju koračnicu. “Mi smo ovde veliki levičari!”, zaključila je Anka Seč-Pinćir, direktorka Muzeja vojvođanskih Slovaka pa je otpevala jedan takt koračnice.
U dvorištu Gimnazije nalazi se spomenik streljanim partizanima iz 14. Vojvođanske udarne brigade. Tu je i Dom učenika u kojem su smešteni srednjoškolci iz drugih mesta u Vojvodini koji pohađaju Gimnaziju u Bačkom Petrovcu. Upravnik doma Pavel Turan priča nam kako su njegovi učenici ponosni na pobede na brojnim “domijadama”. U domu je atmosfera opuštena, na zidovima umetničke slike, muzički instrumenti poslagani u jednom uglu, ali kaže upravnik, red mora da se zna.
U Bačkom Petrovcu kao i u većini mesta u Vojvodini u kojima nacionalne manjine imaju značajno učešće u populaciji – u proteklih 30 godina nisu menjani nazivi ulica. Tako ovde i danas imamo ulice: Karla Marksa, Lenjinova, Narodne revolucije, Jugoslovenske narodne armije, Oktobarske revolucije, Borisa Kidriča i druge…
Veliko evangelističko groblje u Bačkom Petrovcu uređeno je i gotovo na svakoj grobnici nalazi se sveže cveće (iako nije bio nijedan praznik). Zanimljiv je deo groblja koji naoko liči na vojničko zbog identičnih kamenih krstova, međutim reč je o grobovima ljudi sahranjenih između dva rata kada su siromašniji građani dobijali jedoobrazne nadgrobne spomenike.
Odlazimo do susednog Kulpina gde mi je u reportaži “Biciklom kroz Vojvodinu” pre dve godine izmakla poseta Dvorcu Dunđerski i Poljoprivrednom muzeju koji su zbog pandemije bili zatvoreni.
U nekadašnjim ekonomskim zgradama Dvorca Dunđerskih u Kulpinu nalazi se Poljoprivredni muzej koji deluje u sklopu Muzeja Vojvodine. Zaslugu za njegovo otvaranje ime akademik Jan Kišgeci, nekadašnji ministar poljoprivrede i svakako jedan od najvećih poznavalaca i entuzijasta kada je reč o agrarnoj baštini ovih krajeva.
Između velikog broja mašina i alata koji su nekada korišteni za poljoprivredu nalazi se i prvi jugoslovenski traktor iz 1949. “Traktor Zadrugar T-08 (benzinac)”. Kustos Filip Forkapić, vredni domačin ovog muzeja kojeg sam sreo i prilikom moje prve posete 2007. – priča nam kako škole više ne dovode decu redovno u muzej, čak ni one poljoprivredne. Dogovaramo se da dovedemo finaliste izbora za Najbolje poljoprivredno gazdinstvo u Srbiji koji će svakako umeti da cene ono što se u ovom muzeju nalazi.
Među eksponatima naišao sam i “vejalicu” kakvu smo još osamdesetih koristili u Baču. Ova koja je izložena nekada je pripadala Fridrihu Glasu iz sela Bulkes, današnjeg Maglića. Bulkes je do 1944. bio čisto nemačko selo, 1945. Tito je u njega naselio 4.000 grčkih partizana koji su bili tamo do 1948. kada je većina njih stala na stranu Staljina pa su proterani u jedno selo u Mađarskoj.
U muzeju koji je osnovan 1993. izložene su alatke, oruđe i mašine različitih tehničkih rešenja, konstrukcija i proizvođača. Najviše predmeta potiče iz perioda između dva svetska rata, ali ima i onih sa kraja 19. i početka 20. veka i iz perioda nakon Drugog svetskog rata. Predstavljene su sledeće grupe poljoprivredne mehanizacije: oruđa za osnovnu i dopunsku obradu zemljišta (plugovi, zagrtači, špartači, valjak, brana i drljača); sejalice (za strna žita i okopavine, tzv. secer); mašine za čišćenje i sortiranje semena (vejalica, spiralni i cilindrični trijer); alatke i mašine za pripremu stočne hrane (krunjači i prekrupači za kukuruz, sečke, mlin čekićar i noževi za seno i slamu); alatke i mašine za žetvu i berbu (vadilica za krompir, vile za vađenje šećerne repe i grablje za sakupljanje sena i klasja po strnjici); pogonske mašine (parne lokomobile i traktori); transportna sredstva (zaprežna kola). Ovi predmeti su uglavnom zanatske izrade – kovačke i kolarske, a manji deo je fabričke proizvodnje i oni su izrađeni u Evropi (Nemačkoj, Mađarskoj, Češkoj, Engleskoj, Srbiji i Hrvatskoj) i SAD.
U muzeju se nalazi i postavka posvećena kukuruzu. Biljka koja je nakon Kolumbovog otkrića Novog sveta stigla u Evropu vekovima je jedna od najznačajnijih ratarskih kultura. Izložba pored istorijata ove biljke i njegovog gajenja na ovim prostorima donosi i zanimljive postavke posvećene kukuruzu u umetnosti: slikarstvu (Milan Konjović i Sava Stojkov), vajarstvu i poeziji: “Kukuruzi već se beru, haj haj, kukuruzi već se beru, šta mi radiš moj dilberu? Šta čekaš, šta misliš, što se ne ženiš?” (novosadski tamburaš i kompozitor Marko Nešić, 1872-1938).
Još dve biljke obeležile su vojvođansku poljoprivredu u 19. i 20. veku dok ih danas ima tek u tragovima: duvan i sirak. Poljoprivredni muzej u sklopu izložbe o duvanu ima i kolekciju lula. Kada je o sirku reč, ovaj prirodni materijal uspeo je da pobedi sintetiku koja se pojavila u drugoj polovini 20. veka pa je proizvodnja najrazličitijih metli od sirka i dalje prisutna posebno u slovačkim mestima u Vojvodini. Poljoprivredni muzej nevestama daje certifikate da nisu veštice ako zajedno sa metlom ne teže više od 53.95 kg.
Posebno mesto u muzeju obuhvata istorijat prerade kudelje, tačnije industrijske konoplje. Proizvodnja ove biljke u Srbiji danas je na simboličnih 300 hektara dok je nakon Drugog svetskog rata tadašnja Jugoslavija bila u proizvodnji konoplje među vodećima u svetu, a 1965. čak na zavidnoj trećoj poziciji na planeti, odmah iza Rusije i Kine pa je devizni priliv od njenog izvoza bio ogroman. Vozeći bicikl po Vojvodini shvatio sam da je naša ravnica zapravo groblje napuštenih i uništenih kudeljara (njih čak 76) od kojih su uglavnom ostali samo fabrički dimnjaci koji štrče iz njiva kao spomenici industrijalizacije 19. i 20. veka.
Proizvodnja industrijske konoplje je kod nas nekoliko decenija bila zabranjena, a i sada se može uzgajati samo uz posebno odobrenje i nadzor, zbog “zloglasne” joj opojne rođake indijske konoplje – marihuane… Međutim, istaknuti domaći i inostrani stručnjaci koji se konopljom naučno bave, sada je prepoznaju kao sirovinu budućnosti.
Stručnjaci tvrde da je konoplja najstarija biljka koju je čovek gajio, te da je njeno kultivisanje otpočelo još 10.000 godina pre nove ere.
Na Balkan konoplja je stigla u 5. veku, najverovatnije sa Bliskog Istoka ili Rusije, u doba Nemanjića u Srbiji se uzgajala uz reke, a dok nije proterana sa naših polja dobro je bila ukorenjena u Vojvodini.
Prva fabrika za preradu podignuta u Futogu 1865. godine, a da je u to vreme u Odžacima bila organizovana berza na kojoj se nedeljno prodavalo 150 do 250 tona konoplje. Glavni kupci su bili Englezi, najviše za potrebe ratne flote za brodsku užad, a prerađevine od konoplje izvozile su se za Grčku, Siriju, Afriku, Nemačku, Dansku, Švedsku i Holandiju. O predratnom lancu kudeljara porodice Hertl iz Odžaka pisao sam u leto prošle godine.
Neposredno pred Drugi svetski rat u Dunavskoj banovini bilo je preko 200 kudeljara i kudeljarskih preduzeća. Nakon Drugog svetskog rata rekordna proizvodnja zabeležena je 1949. kada je pod konopljom u Jugoslaviji zasejano 108.210 hektara, a izvezeno 21.855 tona. Ova konoplja je korišćena najviše u tekstilnoj industriji i druge svrhe, pre svega u brodogradilištima.
Deo Poljoprivrednog muzeja posvećen stočarstvu krije razne zanimljivosti pa i bizarne detalje: butnu kost bebe mamuta, fotografiju na kojoj veterinar pomaže prilikom parenja bika i krave, postupak “odsecanja prekobrojnih sisa” kod krava kao i tradicionalne načine uklanjanja dlačica prilikom svinjokolja putem “lomače od slame”…
Bilo je teorija kako su dvorci u Vojvodine namerno zapuštani jer simbolizuju Austrougarsku i njeno plemstvo, uglavnom mađarskog ili nemačkog porekla. Međutim, činjenica da su svi dvorci koji su pripadali članovima srpske porodice Dunđerski podjednako zapušteni: ovaj u Kulpinu, onaj u Čelarevu, Fantast pored Bečeja i Sokolac kraj Novog Bečeja? Da li se to i dalje svetimo njima kao “klasnim neprijateljima”?
U Dvorcu Dunđerski u Kulpinu bio sam prvi put 2007. kada je bio u mnogo boljem stanju. U međuvremenu je tu snimljeno na desetine serija i filmova, filmadžije su dograđivale kamine, farbale samo one delove ograde koji su im trebali za kadar i ostavljali iza sebe sve zapušteniju palatu nekadašnje veleposedničke porodice.
Sve je počelo u 18. veku sa Stratimirovićima koji su Veliki i Mali dvorac u Kulpinu sagradili na obodu prostrane poljane – zvane Dolina. Prvo su to bile male privremene, a zatim veće, gospodske. Jedna od njih nalazila se na mestu gde je danas Slovačka evangelička crkva. Iz tog vremena je sačuvan tzv. Mali dvorac (druga polovina 18. veka) i Veliki dvorac ili „kaštel“, izgrađen 1826.
Dvorac i veći deo imanja je u drugoj polovini 19. veka od Stratimirovića otkupio Matej Semzo od Kamjanike. Ova mađarska porodica kratko je gazdovala u Kulpinu. Posed su 1889. prodali Lazaru Dunđerskom. Porodica Dunđerski upravljala je imanjem do kraja Drugog svetskog rata. Veliki dvorac su, prema projektu novosadskog arhitekte Momčila Tapavice, rekonstruisali i dogradili 1912.Imanje
im je, na osnovu Zakona o agrarnoj reformi i kolonizaciji, oduzeto 1945. Na imanju Dunđerskih u Kulpinu je nakon nacionalizacije osnovana poljoprivredna zadruga, koja je sve do 1991, odnosno do ustupanja kompleksa Muzeju Vojvodine koristila dvorac i pomoćne objekte.
Dvorac je kao što sam rekao trenutno zatvoren za posetioce i u lošem je stanju, dok je nameštaj poslat na restauraciju. Prema informacijama koje smo dobili uskoro se očekuje sanacija krova koja bi bar delimično rešila probleme. Takođe, vodi se postupak po zahtevu za restituciju od strane Nilkole Tanurdžića i njegove rođake koji su direktni naslednici Dunđerskih.
Dvorska bašta Dunđerskih podjednako je zapuštena kao i sama palata. Na kraju parka, blicu susedne ulice primećujem živinu koja je ovde došla u potrazi za zrnevljem. U parku se nalazi veliki broj različitih drveća i biljki koje su Stratimirovići i Dunđerski donosili iz celog sveta.
Jedna pesma iz antologije jugoslovenskog roka mi pada na pamet pri pogledu na zapuštenu dvorsku – “Da li je dozvoljeno razgledanje vašeg vrta” pulskog “Atomskog skloništa”: “Usred te puste i nepotrebne raskoši, primećujem da gajite svinje i kokoši…”
Kada već ne možete da uživate u najstarijem novosadskom resotranu “Lipa” koji je već godinama zatvoren, a u nekadašnjem slovačkom restoranu “Marina” na Matičarskom trgu sada se služe bavarske kobasice, za svaku preporuku je restoran “Lipa” u Kulpinu koji služi slovačka i vojvođanska jela, ja sam odabrao ljute slovačke kobasice.
Krstareći Vojvodinom proteklih par godina shvatili smo da je jedan od problema lokalne turističke ponude upravo nedostatak restorana sa autentičnom lokalnom hranom: svuda se ponuda kreće od pljeskavica i ćevapa do piletine na žaru kao u bilo kom restoranu na svetu. U Ruskom Krsturu morali smo da jedemo po kućama da bi probali “kapušćenke” ili neki sličan rusinski specijalitet; u Kikindi niko ne služi kolače od bundeve izvan Dana ludaje, iako je upravo bundeva zaštitni znak grada, nakon zatvaranja “Piroš Čizme” u celom Novom Sadu ima samo dva mađarska restorana – “Domino” i “Forum”… Gastronomska kultura deo je kulturne baštine neke destinacije i u slučaju Vojvodine tu ima jako puno toga da se popravi i uradi.
“Zabranjeni” hmelj sa imanja grofa Hoteka
Izložba u Poljoprivrednom muzeju u Kulpinu uvodi nas i u priču o hmelju. U Bačkoj je prve hmeljarnike postavio grof Andraš Hadik 1770. na svom imanju kod Futoga. U 19. veku hmelj je gajen na imanjima grofa Hoteka u Futogu, Stratimirovića u Kulpinu i Dunđerskih u Čibu (Čelarevu). Pritom se dobro vodilo računa da sadnice ne dospeju u ruke seljaka.
Slovački učitelj Albert Marćiš iz Padine uspeo je 1885. da dobije sadnice od češkog hmeljara na Hotekovom imanju. Marćiš je sam gajio hmelj i svima ga preporučivao, što je uticalo da okolina Bačkog Petrovca za kratko vreme postane centar ugarskog i kasnije jugoslovenskog hmeljarstva. Takođe je u časopisu “Dolnozemský Slovák” objavljivao članke o gajenju ove biljke.
Uspesi prvih hmeljara iz Bačkog Petrovca podstakli su i ratare iz susednih sela: Kisača, Gložana, Čiba, Kulpina i drugih mesta na gajenje hmelja. U periodu od 1906. do 1914. hmelj se gajio po celoj Bačkoj, uglavnom kod slovačkog stanovništva. U Somboru je 1905. osnovano Udruženje bačkih hmeljara, koje je izdavalo i svoj časopis “Bački hmeljni baštovan” na čak četiri jezika: srpskom, mađarskom, nemačkom i slovačkom. 1907. u Petrovcu je sagrađen veliki magacin koji je mogao da primi 800 bala hmelja. Podizani su i brojni manji magacini. Trgovina hmeljom je takođe bila u usponu. Površine pod hmeljom su se povećavale sve do početka Prvog svetskog rata.
Fotografije prikazuju berače hmelja na štulama tu je i “pečat” za označavanje velikih bala “Bačkog hmelja” kao i fascinantna mapa Kraljevine SHS iz 1927. na kojoj se vidi da je najveća proizvodnja hmelja bila u Bačkoj (Bački Petrovac i okolina) i posle toga u Sloveniji. Proteklih nekoliko decenija zasadi hmelja su gotovo potpuno nestali iz bačkih krajolika i tek od skora, male zanatske pivare ponovo su počele da koriste hmelj pa je proizvodnja delimično obnovljena.
Rođen 27.7.1968. u Baču (Vojvodina, Srbija). Srednju školu završio u Bačkoj Palanci, Pravni fakultet studirao u Novom Sadu. Od 1990. radi kao novinar – u početku kao novosadski dopisnik beogradskih “Večernjih novosti”; zagrebačke “Arene”, sarajevskih “Naših dana”. Sarađuje i u magazinima “Vreme” i “Stav”.
1992. sa grupom studenata obnavlja izlaženje studentskog mesečnika “Index”. Posle dva broja sledi smena celokupne redakcije i pokretanje magazina “Nezavisi Index” koji će kasnije 1993. promeniti ime u “Svet” iz kojeg je nastala izdavačka kuća Color Press Grupa.
Danas na čelu Color Press Grupe najvećeg izdavača magazina u regionu sa kompanijama u svih 6 republika – 110 magazina, 25 internet portala i preko 80 konferencija i festivala godišnje.
U porfoliju kompanije pored domaćih (poput magazina “Lepota i zdravlje”, “Svet”, “Pošalji recept”, “Lekovito bilje” itd) nalaze se i brojni licencni brendovi: “The Economist”, “Hello!”, “Gloria”, “Story”, “Star”, “Lisa Moj stan”, “Hausbau”, “Brava Casa”, “Bravo”, “Alan Ford”, “Grazia”, “La Cucina Italiana”, “Auto Bild” i brojni drugi.
