BICIKLOM KROZ VOJVODINU: Žabalj
Dvojezična tabla na srpskom i rusinskom kaže nam da smo ušli u Žabalj, sedište istoimene opštine u Šajkaškoj.
Dečak i devojčica ispred kuće sa leve strane glavnog puta na ulazu u mesto drže ponija, zove se Đole. “Slikanje ponija 1.000 dinara!”, šali se klinac. Dao sam im nešto novca za slatkiše uz “pretnju” – “Nemoj cigarete da kupiš!” – “Neću, kupiću hranu za ponija!”
Podaci o naselju na području današnjeg Žablja datiraju iz praistorije. Žabalj se prvi put pominje 1514. kao tvrđava u kojoj je bio zarobljen Đerđ Doža, vođa seljačke bude sa početka 16 veka. Za vreme Otomanske imperije (u 16. i 17. veku) naseljen je Srbima. U 18. i 19. veku Žabalj je deo habsburške Vojne krajine (Šajkaški bataljon). Krajem 18. veka, posle velike poplave (1784), dislocirano je prvobitno naselje kraj obale Tise na današnje mesto (12 km od Tise). Novi Žabalj je od 1784. nosio ime “Jozefdorf” ili “Josifovo selo”. Broj Srba pravoslavnih 1783. iznosio je 1546, a 1835. – već 4.013 duša.
U Žablju je za vreme Revolucije 1848/49. godine stradala pravoslavna crkva i parohijski – protin dom. Tokom druge polovine 19. veka broj stanovnika u Žablju je rastao. Srbi pravoslavci su dominirali, ostalih nacija je mnogo manje. Tako je 1880. registrovano: 4.160 Srba, 527 Mađara, 512 Nemaca, 6 Slovaka, dok je “ostalih” 144. Ukupno je tada bilo 5.349 stanovnika. Deceniju potom, u Žablju je već 6.697 žitelja, a broj Mađara se duplirao. Iz popisa od 1890. vidi se da je Srba sada 4.960, Mađara 1.017, Nemaca 884, Rumuna 6, Rutena 17, Hrvata 2, Slovena 1 a “ostalih” – 80.
Prema poslednjem popisu iz 2011. u Žablju koji je opštinsko središte živi 9.161 stanovnik od čega su 90% Srbi. U mestu ima puno reprezentativnih kuća i zgrada sa lepo uređenim fasadama ali i onih koje su potpuno zapuštene.
Stižemo u centar, tu nas čeka Vule, naš današnji domaćin u Žablju. Vuletov koloritni karakter i žabaljske priče koje slušamo decenijama pripremili su nas na to da je ova varošica po mnogo čemu drugačija o ostalih srpskih mesta u Bačkoj.
Na karakter žitelja cele Šajkaške čiji je Žabalj neka vrsta prestonice – puno je uticala činjenica da su godinama uživali poseban status u odnosu na druge Bačvane.
Šajkašku oblast čine današnje opštine Žabalj i Titet, kao i sela Kać, Budisava i Kovilj koja se nalaze u sastavu Novog Sada te Nadalj i opštine Srbobran.
Šajkaški bataljon, kao deo Vojne granice formiran je 1763. U početku, stanovništvo regiona su u potpunosti sačinjavali Srbi koji su bili hrabri i vešti ratnici. Šajkaši su učestvovali u mnogim bitkama protiv Turaka a njihovo učešće je bilo od velike važnosti za odbranu Habsburške monarhije.
Tokom Revolucije 1848/1849. Šajkaška je bila u sastavu autonomne Srpske Vojvodine ali je 1849. godine ponovo došla pod nadležnost Vojne krajine.
1852. Šajkaški bataljon je transformisan u Titelski pešadijski bataljon. Ova vojna jedinica je ukinuta 1873. a ceo region je priključen Bačko-Bodoškoj županiji i dobio isti status kao ostatak Bačke.
Pomalo “divlji” i “ratnički” raspoloženi u odnosu na “paore” iz recimo, Srbobrana ili Bečeja, Žabaljci su se uvek isticali po svojoj borbenosti.
Vule nam kaže da požurimo, kada sam mu ispričao da su me zadržala romska dečica sa ponijem bez preterano razumevanja odmahuje rukom, kaže – čeka nas sveštenik iz Titela koji u 15 časova drži misu u kapelici žabaljske katoličke crkve.
Rimokatolička crkva u Žablju, sagrađena je 1824. u slavu Snežne Gospe, iako se o potrebi gradnje ove crkve govori još 1808. u izveštaju nadvojvode Ludviga. Crkvu je osveštao kanonik Mihajlo Čupor 1826. U vreme Revolucije 1848/49. crkva je izgorela, ali je odmah posle obnovljena. Prvi sveštenik u njoj bio je Franc Šramko (1824-1841).
Misa u kapeli još nije počela pa nam sveštenik pokazuje ruiniranu unutrašnjost crkve. Kaže da je Vlada Mađarske obezbedila sredstva za kompletno renoviranje njene unutrašnjosti kao i fasade na kojoj su radovi već počeli.
Odmah pored katoličke, nalazi se i pravoslavna crkva, obe su okrenute u istu stranu što je u Vojvodini slučaj jedino još u Perlezu.
Prvi pravoslavni hram u Žablju se pominje 1720. ali je srušen prilikom preseljenja sela na današnju lokaciju. Nije poznato kada je stara crkva podignuta a još se i danas razaznaje mesto na kome je bila podignuta i obeležava se vencem.
Ni novopodignuta crkva nije zadovoljavala potrebe opštine, pa je 1832. odobrena gradnja sadašnje crkvene zgrade koja je dovršena 1835. i osveštao ju je bački vladika Georgije Hranislav u maju iste godine. Posvećena je prenosu moštiju Sv. Nikole.
Sadašnji Hram Svetog Nikole stradao je kao i mnogi drugi u Revoluciji 1848/49. Hram je zidan u baroknom stilu polukružne oltarske apside, a ikonostas je jedinstven u našim krajevima. Građen je od poliranog raznobojnog veštačkog kamena po nacrtu Svetozara Ivačkovića 1884. u stilu bidermajera, a ikone su radovi više majstora.
Na ploči pored čeonih crkvenih vrata upisana su imena 80 Žabaljčana – dobrovoljaca na strani Srbije u Prvom svetskom ratu.
Ako ste mislili da Ajfelova kula, Koloseum i Akropolj pored originalnih lokacija (Pariz, Rim i Atina) postoje samo u Skoplju – prevarili ste se. U centru Žablja napravljene su metalne konstrukcije koje asociraju na ova tri globalno poznata istorijska objekta. Osim “Koloseuma” koji okružuje igraonicu u pesku, nije jasno za koju vrstu dečije igre služe ostale dve “atrakcije”, čak bi moglo da se kaže i da nisu najbezbednije ali je očigledno neko procenio da će se lepo uklopiti u park ispred katoličke i pravoslavne crkve.
U centru Žablja je spomenik poginulim borcima NOB-a i žrtavama fašističkog terora iz ovog mesta. Na vrhu postamenta nalazi se skulptura narodnog heroja Sonje Marinković.
Najviše žrtava bilo je tokom Racije u januaru 1942. Spomenik žrtavama racije (tri ljudske figure visoke 9 metara) nalazi se na lokalitetu Crna ćuprija pored Žablja i delo je Jovana Soldatovića.
Pored Soldatovićevog spomenika otvoren je Golf Centar koji se prostire na površini od 38 hektara. Prisustvovao sam otvaranju ovog kompleksa 2001. godine. Iz današnje perspektive deluje potpuno nadrealno da je prvi vlasnik ovih terena bio kapetan Dragan Vasiljković, učesnik ratova devedesetih a da je otvaranju prisustvovao i Nenad Čanak koji je na lokaciju stigao – helikopterom.
U blizini Soldatovićevog spomenika nalazi se i spomenik u vidu cveta lokvanja, rad vajara Vladislava Rajčetića. Oko stilizovanog cveta lokvanja nalazi se pet mermernih ploča sa spiskom žrtava fašizma iz Žablja. Ploče i cvet bili su bronzani ali su 2009. ukradeni od strane “bronzane mafije”.
Spomenik je bio dugačak tri metra, širok 1,2, a visok 80 centimetara i simbolizuje lokvanj sa šest listova, sa imenima ubijenih. Ploče posle toga nadomeštene mermernima.
Od 3.500 žrtava Žabaljske racije (prema napisu „Slobodne Vojvodine“ iz 1944. godine) identifikovane su samo 762 osobe. To znači da nije identifikovana ni polovina žrtava hortijevskog genocida u tom mestu. Identifikovana je 141 osoba do 18 godina starosti (među kojima je 50 dece do 10 godina od kojih su dvoje nerođene bebe).
Hortijevci su pobili i pod led Tise bacili 224 zemljoradnika, 158 domaćica, četvoro studenata (od kojih je dvoje studiralo medicinu, a jedan prava), crkvenog pojca, 10 gostioničara, 5 pekara, 6 trgovačkih pomoćnika, čuvara dolme, 15 krojača, veterinara, pravnika, 6 radnika, mehaničara, fotografa, drogeristu, 3 pastira, šofera, krupara, 5 mesara, mesarskog pomoćnika, vunovlačara, crkvenjaka, 4 opančara, 2 tesara, fabričkog radnika, 3 zidara, 8 obućara, knjigovesca, nadzornika puteva, četvoro učitelja, 13 berbera, 2 opštinska beležnika, mlinara, 25 trgovaca, 3 stolara, čuvara sudskog zatvora, žandarmerijskog narednika, 2 pitomca podoficirske škole, 3 kolara, 5 advokata, putara, dvojicu kafedžija, ćurčiju, 4 papučara, 6 nadničara, 2 bravara, kovačkog pomoćnika, 4 kovača, 3 lekara, štampara, 10 činovnika, radnika na pruzi, konjičkog kapetana Kraljevine Jugoslavije, 3 molera, 2 mašinbravara, apotekara, 3 sveštenika (od kojih je jedan protojerej), najimućnijeg zemljoposednika u Žablju i okolini, 2 konobara, penzionisanog policajca, penzionisanog opštinskog beležnika, mašinskog inženjera, nadzornika dolme, četvoricu slugu, ugostitelja, jednog penzionera, jednog pitomca jugoslovenske vojske i jednog učenika podoficirske škole.
Do Drugog svetskog rata Žablje je imao malu ali uticajnu jevrejsku zajednicu. Smatra se da je 1940. u mestu živelo oko 100 Jevreja koji su se okupljali u zgradi sinagoge. Većina je ubijena u Raciji 1942. zajedno sa Temerinskim Jevrejima koji su takođe dovedeni u Žabalj i stereljani na obali Tise. Oni koji su preživeli Raciju odvedeni su 1944. kada su Nemci okupirali Bačku a malobrojni koji su dočekali kraj rata iselili su se 1948. u Izrael. Zgrada sinagoge u Žablju srušena je tako i većina ostalih jevejskih bogomolja u Vojvodini – nakon Drugog svetskog rata – 1950. U knjizi “Sinagoge u Vojvodini” Goran Levi navodi da se poslednji jevrejski kantor u Žablju zvao Nihtburg.
Sumrak se polako spušta nad Šajkašku, dani su kraći i mi odlučujemo da odlazak u Čurug ostavimo za proleće i današnju vožnju biciklom koja je započela u Mošorinu – završimo ovde u Žablju i to u restoranu “Naša lovačka priča”.
Gazde kafane nas na kraju večere časti princes-krofnama. U društvu Vuleta je i njegov drug Zoran Tešin, bivši bokserski šampion koji se interesuje za istoriju svog mesta pa je nabavio knjigu Petera Reha (1920), Nemca iz Žablja koji je 1944. sa većinom svojih sunarodnika napustio stari kraj. “Knjiga o zavičaru: Jozefsdorf – Josifovo selo – Žabalj, u Bačkoj” obiluje zanimljivostima iz predratne istorije ovog mesta ali i značajnim podacima i ličnim ispovestima iz Drugog svetskog rata.
Izdvajam opis odlaska Nemaca iz Žablja u oktobru 1944. jedan od retkih dokumenata sa tom tematikom koji su prevedeni na srpski jezik. U poglavlju pod naslovom “Bekstvo iz Žablja” Roza Šuster rođena Telpl piše: “Ujutro 3. oktobra 1944. došla je komšinica Uterajner Leni pod naš prozor u 4 sata ujutro. Kucala je i pozvala mog oca da ustanemo i natovarimo zaprežna kola sa najvažnijim stvarima kao što su: odeća, veš, dušeci, slike, ugovore za njive i kuću i najvažnije – novac. Pored toga natovarili smo brašna, slanine i masti, nešto posuđa za kuvanje i jelo a za konje nekoliko džakova sena i zobi. Negde oko podneva moji roditelji, moja sestra i ja plačući smo se oprostili od naše bake i deke. Tog dana smo krenuli prema Temerinu i tamo smo prenoćili. Ujutro smo nastavili dalje prema Vrbasu gde smo se zadržali negde oko 8 sadana. Na daljem putovanju sam zapisala skoro sva mesta kroz koja smo prolazili ali ću sada spomenuti samo neka od njih i to Kulu, Krnjaju i Bezdan. Danju smo se vozili a noću smo najčešće noćili pored puta a tu i tamo u štalama ambarima ili školama…”. Roza Šuster dalje opisuje put kroz Mađarsku, pored Balatona, kroz Čehoslovačku i na kraju dolazak u Nemačku: “25. marta 1945. primio nas je jedan seljak u Ajhau i uskoro nakon toga u selo su umarširali Amerikanci.”
Tek 2. septembra 1951. njena porodica se trajno naselila u Forhajmu u Bavarskoj.
Elizabet Sajpl, rođena Fajs koja je 1944. imala 19 godina o istom događaju svedoči: “Ljudi koji su sa sobom vodili krava, morali su da ih ostave jer su se kretali suviše sporo. Kada smo kasnije prolazili pored Sombora, videli smo pored puta i mrtve kako leže. Pogled na prve mrtve bio je za nas zastrašujuć…”. Elizabet piše da je njen 79-godišnji deda koji je ostao i partizani su ga zatekli u kući, umro par meseci kasnije od gladi u logoru za nemačke civile Bački Jarak.
Dok čitam ova potresna svedočanstva nemogu da se otmem utisku kako su patnje nevinih civila na ovom prostorima u 20. veku na svim stranama bile gotovo identične, svuda je bilo zlikovaca, u svakom narodu dobrih pojedinaca spremnih da žrtvuju svoj život da spasu komšiju i svuda su najviše stradali oni koji su bili najmanje krivi.
Kratak život i herojska smrt Đorđa Zličića
Kada idete za Žabalj iz Đurđeva, nešto pre raskrsnice, sa desne strane videćete zapušten spomenik koji podseća na jedan događaj iz oktobra 1941. koji je vezan za Đorđa Zličića (1920-1942), narodnog heroja po kome nosi ime jedna ulica na novosadskoj Salajki.
Naime, tokom leta 1941. godine, kao sekretar PK SKOJ-a, Zličić je organizovao omladinske diverzantske i sabotažne akcije u kojima je i sam aktivno učestvovao. Sa grupom skojevaca je organizovao i 30. avgusta u Novom Sadu zajedno sa svojim nerazdvojnim drugom Kostom Šokicom (koji takođe ima ulicu na Salajki, odmah do Zličićeve) likvidirao predratnog policijskog agenta Lasla Kelča Laciku koji je i sam bio član URS-ovih sindikata u predratno vreme, ali se stavio u službu okupatora i obilato koristio svoje poznavanje radničkog pokreta čime je naneo veliku štetu skojevcima u Novom Sadu. Od tada, novosadska policija je uporno tragala za Đorđem. Istovremeno je za njim tragala i policija iz Velikog Bečkereka, zbog nekoliko akcija paljenja žita koje je bio organizovao.
Početkom septembra, po partijskom zadatku je iz Banata prešao u Bačku, sa zadatkom da u Šajkaškoj pomogne organizaciju i stvaranje vojnih desetina i partizanskog odreda.
Zličić je zajedno sa Kostom Šokicom 16. oktobra 1941. uspeo nadomak Žablja, na mestu na kojem je sada spomenik, da razoruža dvojicu mađarskih policajaca i da umakne poteri. Kada ih je sustigla druga patrola, ubili su dvojicu policajaca.
Novembra 1941. Đorđe je prešao u Novi Sad i tu je sa Tozom Markovićem i Brankom Bajićem radio na obnovi partijskih i skojevskih organizacija.
Mađarska policija je uspela da 1. februrara 1942. otkrije kuću Ancike Vol u Novom Sadu u kojoj se nalazio Đorđe zajedno sa svojom devojkom Dušicom Dejanović, Vidom Kaćanski Lučić (1923—1942), kurirom PK KPJ za Vojvodinu i Ancikom Vol. Žandarmi su opkolili kuću i pozvali četvorku na predaju, ali je Đorđe zajedno sa drugaricama odbio da se predaju. Pružili su otpor policiji, koji je potrajao čitava tri sata. Kada mu je ponestalo metaka, Đorđe je goloruk jurnuo napolje u nadi da će uspeti nekako da pobegne, ali je bio izrešetan rafalima. Teško ranjen je bio prenet u zloglasnu zagradu „Armije“, gde je uprkos ozbiljnim ranama bio podvrgnut mučenjima. Islednicima nije ništa rekao, a zbog rana i mučenja ubrzo je i 7. februrara i umro. Imao je 22 godine.
Rođen 27.7.1968. u Baču (Vojvodina, Srbija). Srednju školu završio u Bačkoj Palanci, Pravni fakultet studirao u Novom Sadu. Od 1990. radi kao novinar – u početku kao novosadski dopisnik beogradskih “Večernjih novosti”; zagrebačke “Arene”, sarajevskih “Naših dana”. Sarađuje i u magazinima “Vreme” i “Stav”.
1992. sa grupom studenata obnavlja izlaženje studentskog mesečnika “Index”. Posle dva broja sledi smena celokupne redakcije i pokretanje magazina “Nezavisi Index” koji će kasnije 1993. promeniti ime u “Svet” iz kojeg je nastala izdavačka kuća Color Press Grupa.
Danas na čelu Color Press Grupe najvećeg izdavača magazina u regionu sa kompanijama u svih 6 republika – 110 magazina, 25 internet portala i preko 80 konferencija i festivala godišnje.
U porfoliju kompanije pored domaćih (poput magazina “Lepota i zdravlje”, “Svet”, “Pošalji recept”, “Lekovito bilje” itd) nalaze se i brojni licencni brendovi: “The Economist”, “Hello!”, “Gloria”, “Story”, “Star”, “Lisa Moj stan”, “Hausbau”, “Brava Casa”, “Bravo”, “Alan Ford”, “Grazia”, “La Cucina Italiana”, “Auto Bild” i brojni drugi.
