Kada sam u aprilu 2020. u sred Vanrednog stanja krenuo u seriju tura “Biciklom kroz Vojvodinu”, među prvim selima kroz koja sam prošao bilo je Despotovo. Ušao sam u pravoslavnu crkvu, bio je Veliki petak: “Rumeni momak u ranim dvadesetim godinama sa ‘otežućim’ bačkim naglaskom kakav skoro nisam čuo, priča mi: ‘Jutros smo prota i ja služili Carske sate na Veliki petak. U Despotovu su Srbi starosedeoci, ima možda deset kuća izbeglica iz prošlog rata. U Savinom selu su sve Crnogorci. Ajd uzdravlje, srećan Uskrs ako ga već niste proslavili…’”, napisao sam tada.
Pre mesec dana javio mi se preko društvenih mreža “rumeni momak”, crkvenjak iz Despotova, zove se Gavra Trivunović – pronašao je tekst iz “Dnevnika” na internetu i ponudio se da mi pokaže “šta sve još ima interesantno u Despotovu”.
Dočekao me je na salašu njegove porodice sa leve strane puta na ulazu u Despotovo iz pravca Pivnica. Sipa mi dudovaču dok mi crta podzemni prolaz između Dvorca Kotekt u Futogu i Župnog ureda sa druge strane puta, koji je otkrio kao učenik Poljoprivredne škole smeštene u tom dvorcu. Dolaze Gavrini mama i tetka, nude me ručkom ali ja moram dalje. Gavra mi pokazuje malu sodaru koju je pre dve godine pokrenuo sa svojim dedom sa majčice strane Slavkom Žabaljcem, danas najstarijim žiteljom Despotova. U sodari se nalazi i nekoliko fotografija Gavrinih predaka. Na izlasku sa salaša pokazuje mi dva konja sa kojima učestvuje na trkama i najavljuje da ćemo nešto kasnije posetiti ovdašnji hipodrom koji je, kaže, bolji od beogradskog.
Nedaleko od Gavrine kuće nalazi se nekadašnja Železnička stanica u Despotovu koja je izgubila funkciju sredinom sedamdesetih kada je zatvorena pruga Gajdobra – Feketić. Pruga je izvađena, u zgradi stanice žive stanari, veliki magacin koji su nekada za skladištenje žita i kukuruza “po pola” koristila dva sela Despotovo i Pivnice – danas je potpuno napušten. U “bokternici” (kući u kojoj je nekada živeo šef stanice) stanuje baka Vida.
Baka Vida koja živi u “bokternici” pored nekadašnje Železničke stanice u Despotovu došla je u Srbiju na traktorskoj prikolici u Oluji 1995. “Živjeli smo u jednom selu pored Karlovca. Sin mi je poginuo zadnjeg dana prije nego što smo prešli u Bosnu. Došla sam ovdje sa drugim sinom, snajom i tri unuke”, priča mi preko ograda svoju priču baba Vida koja je prošle godine napunila 80. Drugi sin koji se povredio i bio nepokretan, umro je pre par meseci. Primeđujem dečiju trambolinu u dvorištu: “Snaja i unuke su Novom Sadu ali me obilaze redovno!” Dok odlazim ispraća me baka Vidin pas, ona ga kroz smeh doziva da se vrati. Razmišljam o tome šta sve živ čovek može da podnese i zadrži osmeh na licu. Veliko poštovanje i ljubav za divnu baka Vidu.
Na pravoslavnom groblju u Despotovu jedan grob je “zagrlilo” drvo, kaže Gavra da je isti završio na naslovnoj strani nekog magazina. Tu je i spomenik dvojici crvenoarmejaca koji su u okolini sela ostavili kosti 1944.
Odmah pored je i katoličko groblje, njegov nemački deo je potpuno obrastao u žbunje koje na jednom mestu prerasta u šumu. O izmešanosti ljudi, vera i nacija na ovim prostorima svedoče razni spomenici: jedan Srbin Paroški zove se Šandor; jedan Fabri je na nadgrobnom spomeniku “potpisan” ćirilicom; jedan Bošnjak Jusuf Čehić sahranjen je sa svojom suprugom Mađaricom Gizelom…
Pored Pravoslavnog groblja nalazi se ono na kojem se sahranjuju nazareni. Nadgrobni spomenici pripadnika ove verske zajednice karakteristični su po tome što nemaju krst niti bilo koja druga obeležja – samo ime i prezime na “uzglavlju” postavljenom u gornjem delu ploče. Nazareni su u Despotovu kao i drugim delovima Vojvodine, u najvećoj meri Srbi koji su krajem 19. veka napustili pravoslavlje i priključili se novoj religiji. 1925. u ovom selu je bilo čak 170 nazarena što se smatra jednom od većih zajednica.
U svom radu “(Ne)vidljivi migranti: Migracije nazarena u Severnu Ameriku tokom komunizma u Jugoslaviji” Aleksandra Đurić Milovanović iz Balkanološkog instituta SANU bavila se ovom veoma zanimljivom temom. Nazareni su, naime, kao pacifisti odbijali da uzimaju oružije i da se uključuju u rad političkih organizacija (KPJ) što je dovelo do toga da su nakon 1949. mnogi bili hapšeni i zatvarani, neki i na Goli otok. Tada počinje proces njihovog iseljavanja u Severnu Ameriku koji traje do 1965. U Despotovu i danas ima nazarena ali ih se većina iselila u SAD i Kanadu.
Tokom obilaska sela Gavri je pukla guma na biciklu i on je došao do prve kuće, ostavio tu svoj i zamolio ih da uzme njihovog dvotočkaša. Prednost života na u maloj sredini gde se svi znaju, posebno te svi znaju kada si seoski sodar. Prolazimo pored zatvorenog mlina koji je, kaže Gavra, poslednji vodio neki Ferika iz Subotice i posle njega nije bilo zainteresovanih. Moj vodič kroz selo pokazuje mi drveni krst u centru sela sa “srcem” (gvozdeni veliki ekser u obliku srca) pored kojih su sve sahrane nekada ranije dok nije bilo kapele na groblju – morale da prođu, bez obzira na to u kom delu sela je stanovao pokojnik. Tu je i prodavnica “Mozer plus” koja je dobila ime po Mozeru, Nemcu koji je tu pre rata držao fabriku likera. Nedaleko je i Nazarenski hram kao i lokalni Fudbalski klub “Bačka” koji će za sedam godina proslaviti vek postojanja.
Tokom istorije Despotovo je često menjalo svoj naziv kao i broj žitelja.
Tokom istorije Despotovo je često menjalo svoj naziv kao i broj žitelja. U pisanim dokumentima naselje je prvi put pomenuto u 13. veku po nazivom „Sentivan“, verovatno po porodici čiji je posed bio Sentivanji. Tokom druge polovine 13. veka pominje se kao Senntivankesi (kesi — selo). Na samom početku 15. veka (1418) pojavljuje se kao Despot Sentivan, što znači da je bio posed nekog od srpskih despota. Kroz 15. vek naziv sela je Eđazašsentivan, ali i Kišsentivan 1559, te Sentivan u drugoj polovini 16. veka. I u 18. veku pominje se kao Despot Sentivan, a 1904. Mađari selu daju ime Ursentivan. Od kraja Prvog svetskog rata zove se Despot Sveti Ivan, a posle Drugog svetskog rata nosi ime Vasiljevo (po ruskom vojniku Vasilju, prvom oslobodiocu koji je ušao u selo). Posle toga dobija naziv Novo Vasiljevo, a svoje današnje ime Despotovo dobija u maju 1952.
Prvobitno naselje je imalo tri uzdužne ulice i tri poprečne, koje se, uz neznatna odstupanja, seku pod pravim uglom. Kasnije se selo širilo duž i oko ovih ulica, pa je do danas zadržalo približno isti (pravougaoni) oblik i izgled, a ima pet poprečnik i uzdužnih ulica. Starije kuće su građene uglavnom od čerpića, nove kuće uglavnom odstupaju i odudaraju od ranijeg izgleda, položaja i načina gradnje.
Despotovo je elektrificirano 1952. a 1973. je izvršena rekonstrukcija električne mreže kada je i dovedena trofazna struja. Godine 1970. je asfaltiran put Silbaš-Pivnice, a 1972. put prema Savinom Selu. Te godine ugrađena i telefonska centrala sa 40 brojeva. 20. decembra 1990. puštena je u rad analogna telefonska centrala sa preko 600 telefonskih priključaka, koja je 2004. goine zamenjena novom savremenom digitalnom centralom. Tokom 2004. i 2005. u selu je srušena stara i sazidana nova zgrada za potrebe mesne kancelarije i mesne zajednice. Prema popisu iz 2011. bilo je 1.853 stanovnika.
Selo je formalno u Opštini Bačka Palanka, ali postoje četiri opštinska centra kojim je bliže. Do Palanke ima tridesetak kilometara, a do Kule je samo 17, Vrbasa 19, Petrovca 21, a do Odžaka 25 kilometara. Iz Despotova vam treba manje od pola sata vožnje da se nađete u strogom centru jedne od ovih pet varoši! A opet, sve one popularne devize o seoskom miru, begu od buke, traženju iskonske veze sa prirodom – stoje i dalje. Dugačke, ušorene, široke ulice, komšije s kojima se znate u dušu, ritam života netaknut vremenom… A sve to na 40 minuta lagane vožnje od centra Novog Sada. Međutim, od 600 kuća u selu čak 140 je prazno a u oko 100 njih su staračka domaćinstva sa jednom ili dve osobe.
Osnovna škola „Braća Novakov“ iz Silbaša ima svoja isturena odelenja radi u Despotovu, Paragama i Silbašu. Ovde u Despotovu je 180 đaka, zajedno sa predškolcima. Njen direktor Đoka Milić svaki slobodan trenutak koristi za rad u voćnjaku i među pčelama, kažu meštani. Ovdašnji osnovci konačno dobili i salu za fizičko vaspitanje. Do sada su ga držali po učionicama, a zimi ga nisu ni imali. E sada će mali Despotovčani da uživaju u rekreaciji i zimi kao i sva varoška deca.
Pored sela, 220 hektara pod ribnjakom u vlasništvu su Zemljoradničke zadruge „Despotovo“. Postoje od 1971. godine, a po sezoni proizvedu oko 200 tona ribe. Da bi šaran, od mlađi koju ovde zapate, stigao na slavsku trpezu, treba mu tri godine. Velika pogodnost je to što se ribnjak naslanja na Mali bački kanal.
U Despotovu živi i Nikola Salaćanin Bata koji nosi jedno od najstarijih porodičnih prezimena u Zemunu. I naravno, rođeni je Zemunac. Širom države poznat je kao graditelj muzičkih instrumenata. Pre svega gitara i tambura. Kao vrstan pevač, bio je horista u „Krsmancu“, „Loli“, „Beogradskim madrigalistima”… Bata i supruga mu napustili su Zemun i doselili se ovde, u srce ravnice. Dosadila im gužva i prestonička nervoza.
U Despotovu se svake godine polažu venci ispred Spomenika palim borcima Narodno oslobodilačke vojske i Partizanskog odreda Vojvodine u Drugom svetskom ratu kao i borcima učesnicima Batinske bitke iz 1945. koja je bila presudna i odlučujuća za oslobođenje zemlje kao i ostalih okupiranih država.
Gavra me vodi u Konjički klub “Despotovo” za koji sa ponosom kaže da je jedan od pet najboljih u državi.
Tu se, kaže, i njegovi konji takmiče. Svake godine ovde se organizuje “Memorijal Prof. dr. Nikola Pejić”, trka posvećena autoru nekoliko knjiga o konjima i kasačkom sportu koja se održava neprekidno od 2002.
Konjički klub osnovan je još 1953, a nakon pauze rad mu je obnovljen 1994. godine. Na čelu mu je Borislav Popin (uzgred, Popine ćete ovde naći u bar 60 kuća). Kada bi ga sada iz početka podizali, ne bi koštao manje od 2.000.000 evra. Godišnje imaju dva trkačka dana. Ovde se skupi preko 100 takmičara sa najboljim konjima. Bora Popin drži njih pet.
Hipodrom je zaista savršeno održavan, bolje od beogradskog. Trenutno se kopa “bazen za konje” koji nije namenjen kupanju nego – pivanju, naime u njemu će oni da plivaju u mestu i tako jačaju mišiće.
Vredan ikonostas Jovana Isailovića iz 1794.
Pravoslavna crkva u Despotovu posvećena Svetom Jovanu Preteči, podignuta je 1786. Ikonostas je podeljen u tri zone, bogato ukrašen izrezbarenim biljnim motivima. Slikanu dekoraciju na ikonostasu izveo je, 1794. Jovan Isailović Stariji, ostavivši potpis na ikoni Bogorodice. Ovaj ikonostas predstavlja značajno ostvarenje prelaznog perioda od baroka ka klasicizmu, na kome je Isailović pokazao znanje stečeno na Akademiji u Beču i kod Teodora Kračuna. Naročitu veštinu je ispoljio u komponovanju masa i tretiranju draperije. Živopis je rad anonimnog autora i najverovatnije pripada istom vremenu kao i ikonostas.
Ispred crkve nalazi se krst podignut 1881. a preko puta hrama – Lovačko društvo “Podmladak” osnovano 1983. – sa zecom kao zaštitnim znakom.
Rođen 27.7.1968. u Baču (Vojvodina, Srbija). Srednju školu završio u Bačkoj Palanci, Pravni fakultet studirao u Novom Sadu. Od 1990. radi kao novinar – u početku kao novosadski dopisnik beogradskih “Večernjih novosti”; zagrebačke “Arene”, sarajevskih “Naših dana”. Sarađuje i u magazinima “Vreme” i “Stav”.
1992. sa grupom studenata obnavlja izlaženje studentskog mesečnika “Index”. Posle dva broja sledi smena celokupne redakcije i pokretanje magazina “Nezavisi Index” koji će kasnije 1993. promeniti ime u “Svet” iz kojeg je nastala izdavačka kuća Color Press Grupa.
Danas na čelu Color Press Grupe najvećeg izdavača magazina u regionu sa kompanijama u svih 6 republika – 110 magazina, 25 internet portala i preko 80 konferencija i festivala godišnje.
U porfoliju kompanije pored domaćih (poput magazina “Lepota i zdravlje”, “Svet”, “Pošalji recept”, “Lekovito bilje” itd) nalaze se i brojni licencni brendovi: “The Economist”, “Hello!”, “Gloria”, “Story”, “Star”, “Lisa Moj stan”, “Hausbau”, “Brava Casa”, “Bravo”, “Alan Ford”, “Grazia”, “La Cucina Italiana”, “Auto Bild” i brojni drugi.
