BICIKLOM KROZ VOJVODINU: Šajkaš i Đurđevo
Iz pravca Mošorina, stižemo u Šajkaš, jedno od retkih sela u Vojvodini a da nije oslonjeno na Novi Sad (poput Veternika, Futoga ili Rumenke) koje je od 1948. udvostručilo broj stanovnika.
Tome je najviše doprinela činjenica da se nalazi svega tri kilometra od autoputa. Prema poslednjem popisu 2011. selo je imalo 4.374 stanovnika od čega su 96% bili Srbi.
Atar Šajkaša bio je naseljen od davnina što pokazuju brojni arheološki tragovi, posebno keltska nalazišta. U pisanim izvorima Šajkaš, tačnije: Sentivan (kako se tada zvao), prvi put se pominje 1254. i to kao naselje sa utvrđenjem u posedu izvesnog vlastelina Sentivanjija. Posle je posed prelazio iz ruke u ruku, ali je naziv Sentivan ostajao. Pedantni turski hroničari su 1554. Sentivan evidentirali kao “zaselak u titelskoj nahiji sa 8 kuća”, a potom gotova dva veka se o ovom naselju ne zna ništa. Tek 1731. pominje se Mali Sentivan i to povodom jednog spora sa koviljskim graničarima. Od 1768. do razvojačenja 1873. Sentivan je bio u okviru Šajkaškog bataljona. Tada mesto dobija izgled urbanog naselja sa dve crkve u centru, dve škole, opštinom, železničkom stanicom… U prvoj polovini 20 veka, Sentivan dobija i prve industrijske pogone – mlin i ciglanu, a istovremeno, dobija i ime koje i danas nosi.
U raciji 1942. ubijeno je 27 žitelja Šajkaša, među kojima nije bilo dece kao što je bio slučaj u znatno masovnijim ubistvima meštana Đurđeva i Mošorina.
U selu ima starih, autentičnih vojvođanskih ali i puno novih kuća, prodavnica, malih industrijskih pogona… Ispred jedne od novih kuća zasađen je drvored tuja koji je potpuno zakloni pogled na fasadu, kako kakav zid na Kosovu.Sve do kraja Drugog svetskog rata Šajkaš se izdaleka prepoznavao po svoja dva crkvena zvonika: pravoslavne crkve koja i danas postoji i evangelističke (nemačke) crkve koja je srušena, a nalazila se na mestu današnje Zdravstvene stanice.
Parohijska Crkva Sv. Dimitrija nalazi se na najlepšoj lokaciji u centru naselja, pored raskršća za Titel, Novi Sad i Mošorin, tako da je sa svih strana izložena pogledu prolaznika.
Prva poznata crkva nalazila se u dvorištu današnjeg parohijskog stana, ali je ona 1818. bila toliko dotrajala da je pretila opasnost da se sruši.
Današnja crkva građena je od 1818. do 1821. Stradala je za vreme vojnih operacija u Revoluciji 1848/9. pa je ponovo obnovljena. Toranj iznad satova završavao se piramidom pokrivenom običnim plehom obojenim crvenom bojom. Tokom Prvog svetskog rata zvonik je dobio današnji izgled sa pozlaćenim krstom na vrhu. Radovi na crkvi nastavljeni su i posle rata i konačno završeni 1924. Hram predstavlja karakterističan primer pravoslavnih crkava iz prve polovine 19. veka.
Unutrašnjost hrama posvećenog svetom Dimitriju nije tako reprezentativna kao spoljašnost. Prvi ikonostas imao je samo četiri ikone, rad čuvenog srpskog slikara Dimitrija Avramovića, rođenog u Šajkašu, a koji je oslikao i Sabornu crkvu u Beogradu. Prerana smrt sprečila ga je da oslika ikonostas u svom rodnom selu.
Novi ikonostas uradio je 1924. u srpsko-ruskom stilu Božidar Jeremić i bez većih je rezbarenih ukrasa. Ikone je iste godine oslikao Stefan Stefanović akademski slikar iz Sremskih Karlovaca po uzoru na Uroša Predića, a uz pomoć Žarka Milinova samoukog slikara iz Šajkaša. Zvona su kupljena u Novom Sadu od zvonolije D. Jovanovića, jer su stara zvona austrougarske vlasti u Prvom svetskom ratu pretopili u topove.
Hram je potom više puta obnavljan, a tokom 1994. kompletno je okrečen spolja i iznutra. Nedavno je i reflektorima spolja osvetljen pa posebno lepo izgleda noću. Na bočnom zidu crkve nalazi se ploča sa fotografijom na kojoj piše:
Slavko D. Zelenika
vazd. poručnik
rođen 11.09.1916. u Prijedoru (Bosna)
poginuo sa dva svoja druga u borbama iznad sela Šajkaš 6. aprila 1941.
Na kraju mesta, prema Železničkoj stanici nalazi se lepo uređen teren FK “Borac”. Sa Železničke stanice u Šajkašu proteklih nekoliko godina ne polaze putnički vozovi a je protekle tri godine od kako se pravi pruga Beograd – Novi Sad, ove neobično živo. Naime, sav teretni železnički saobraćaj na relaciji Beograd – Budimpešta sada prolazi ovuda rutom Beorad – Pančevo – Orlovat – Titel – Šajkaš – Novi Sad – Subotica…Šef stanice i skretničar kažu da ostanemo još koji minut jer će “uskoro voz iz Vilova” pa da ga slikamo. Žurili smo na ručak u Žabalj i nismo ga sačekali.
Na tablama na oba ulaza u Šajkaš – stoje neoštećena sva tri naziva sela – ćirilični, latinični i mađarski.
Od izlaza iz Šajkaša do ulaza u Đurđevo deli nas samo četiri kilometra. Na ulazu u selo dočekuje nas dvojezična tabla – na srpskom i rusinskom.
Prva crkva na koju nailazimo je rusinski grkokatolički hram posvećen Rođenju Presvete Bogorodice čija je gradnja započela je u proleće 1900. a već krajem iste godine na praznik Sv. Arhangela Mihaila, tadašnji Križevacki vladika Julij Drogobeckij je obavio čin osvećenja nove „Malogospojinske“ crkve. Ikonostas je postavljen par godina nakon završetka izgradnje crkve, međutim nije poznato ko je autor ikona. U parohijskoj Hronici postoji samo podatak, da su ikone rađene u Slovačkoj. Oslikavanje enterijera hrama obavljeno je 1914. rukom novosadskog dekorativnog slikara A. Hodovanjija, a obnavljano je 1970. od strane Vasilija Ujfalušija, po rođenju Ðurdevčana. Grkokatolički hram krase i 16 novih postavljenih ikoničnih vitraža, rad sveštenika Mihaila Hološnjaja, čija je tehnička realizacija obavljena u poznatom somborskom ateljeu „Stanišić“.
Crkva je bila otključana što je prava retkost danas u Vojvodini pa smo mogli opušteno da razgledamo njenu unutrašnjost, čak sam se popeo i na kor. Kada sam posle na ulici rekao jednoj ženi da je baš lepo što je crkva otključana, odgovorila mi je: “Mi se ovde ne plašimo lopova, narod je u Đurđevu pošten!”
Ispred Rusinskog muzeja u Đurđevu od pre godinu dana stoji bista Jasona Jaše Bakova (1906—1974) na kojoj se nalaze i olimpijski krugovi. Pitam istu mladu ženu o kome je reč: “To je olimpijac rodom iz Đurđeva! I mi Rusini do nedavno nismo mnogo znali o njemu!”
Bakov je bivši jugoslovenski atletski reprezentativac u periodu od 1934. do 1948. Takmičio se u skoku motkom. Pre rata je bio član AK Jugoslavije iz Beograda, a posle rata AK Ruski Krstur.
Jaša Bakov je rođen 9. decembra 1906. u Đurđevu u rusinskoj porodici. Otac mu je 1914. poginuo u ratu. Osnovnu školu je završio u rodnom mestu. Gimnaziju je pohađao u Zrenjaninu (tadašnjem Velikom Bečkereku) i Novom Sadu. Kao odličan učenik bio je oslobođen usmenog ispita prilikom polaganja mature.
Po nagovoru svoje majke i dede, koji je bio pojac, odlazi u Rim i upisuje se na Teološki fakultet. Međutim, uskoro napušta Rim i upisuje se na Filozofski fakultet u Beogradu, grupa jugoslovenska književnost, srpskohrvatski jezik i francuski jezik, gde je diplomirao 1934. Bio je tri puta prvak Jugoslavije u skoku motkom 1934. (3,30 m), 1937. (3,50 m), 1947 (3,70 m).
Učestvovao je na Letnjim olimpijskim igrama 1936. u Berlinu, gde se skokom od 3,70 m. postavio državni rekord, ali se nije uspeo kvalifikovati u finale. Podelio je 26. mesto. Lični rekord 3,75 m postigao je 1937. Jaša Bakov je jedan od pionira atletike u Ruskom Krsturu, gde je po završetku takmičarske karijere, kao trener svoja iskustva prenosio na mlade generacije. Posle Jašine smrti tradicionalne sportske igre Rusina nose njegovo ime.
Stižemo i do pravoslavne Crkve Svetog Vaznesenja u Đurđevu o čijoj godini gradnje postoje različiti podaci. Prema izveštaju prote Jovana Rajića iz 1803. Đurđevo još nije imalo izgrađenu crkvu pa su bogosluženja služena u stražarnici. Sa druge strane, u Letopisu srpske pravoslavne crkve u Đurđevu kao godina njene izgradnje navodi se 1802.
Nije poznato kada je tačno gradnja đurđevačke pravoslavne crkve završena, ali se može pretpostaviti da je ona već 1806. godine bila osvećena zajedno sa vilovskom crkvom, koja je takođe počela da se gradi 1805. a osvetio je 1806. prota žabaljski Jovan Rajić.
Što se tiče eksterijera novopodignute crkve u Đurđevu zna se da je ona bila dužine 28m, širine 8,5 m, a toranj je bio visok 22,7 m. Crkva je građena od dobrog materijala, u baroknom je stilu, sa vitkim i elegantnim zvonikom na zapadu. Jedno zvono na crkvi je iz 1821, drugo iz 1837, a treće iz 1822. Po svojoj arhitekturi, kako po eksterijeru tako i po enterijeru, to je bila najlepša pravoslavna crkva ne samo na području Šajkaškog bataljona, već i jedna od najlepših seoskih crkava u celom slavonskom graničarskom području.
Nema dovoljno podataka o enterijeru ove crkve i o njenom prvobitnom ikonostasu, ali je on verovatno postojao i do Revolucije 1848-1849. kada je uništen. Nakon revolucije počela je obnova crkvenog enterijera. Tada je crkvena opština sklopila ugovor sa duborescem Jovanom Popovićem, kome je poverena izrada ikonostasa.
Pored mnogih umetničkih vrednosti u đurđevačkoj crkvi se nalazi i gravira kneza Lazara, koju je radio Zaharije Orfelin 1746, zatim ikona Bogorodica Arapska vizantijske izrade na zlatnoj pozadini, stare crkvene knjige i drugo.
Za razliku od rusinske, pravoslavna crkva u Đurđevu je u nedelju oko dva sata popodne – bila zaključana.
Prvo naselje na mestu današnjeg Đurđeva pominje se 1513. kao posed sremskog vladike. U turskom periodu ovo naselje je pripadalo titelskoj nahiji posle čega je potpuno opustelo. Naseljavanje današnjeg Đurđeva je otpočelo 1800. kada su se 203 srpske porodice doselile iz Temerina. Srbi Temerinci, njih 1.610 duša su otišli iz tog mesta jer ga je kao posed kupio spahija, grof Šandor Sečenji 1796. Tada je i pravoslavna parohija osnovana, a prvi parosi (1803) bili su pop Jovan Popović i pop Miša Kostić, koji su crkvene matice sa sobom doneli. Dozvolu za gradnju crkve dobili su 1805. godine od Dvorskog ratnog saveta u Beču. Temelji hramovni su osvećeni 4. avgusta/23. jula 1805. Već 1806. podignuta ja pravoslavna crkva Sv. Vaznesenja Gospodnjeg. U drugoj polovini 19. veka počinje doseljavanje Rusina – tzv. “Rutena” iz Ruskog Krstura i Kucure.
Broj stanovnika u Đurđevu u drugoj polovini 19. veka je rastao. Bilo je to srpsko mesto, a drugih nacija je bilo znatno manje. Tako je 1880. godine u Đurđevu zapisano: 2.716 Srba, 29 Mađara, 67 Nemaca, 2 Rumuna, 326 Rutena, i “ostalih” – 163. U Đurđevu je 1885. godine bilo sedište nazarenskog pokreta u Šajkaškoj, tu je živeo i njihov vođa.
Na kraju Velikog rata 1918. meštanin, vlasnik apoteke Branko Dragić je osnovao u Đurđevu “Narodnu gardu”. Ista formacija je trebalo da štiti građanstvo od pljačke, razbojništva i otimačina. Taj srpski dobrovoljac iz balkanskih ratova i logoš za vreme Prvog svetskog rata je uz pomoć nekoliko gardista razoružao grupu nemačkih vojnika, koji su se preko Titela povlačili. Dragić i njegov prijatelj Lazar Mušicki bili su odgovorni za ubistvo meštanina Mađara, Andrije Arve i njegove majke, koje se dogodilo tokom noći dok su oslobađali jednog ruskog zarobljenika, a slugu Arvinog.
Prema popisu iz 2011. Đurđevo koje se nalazi u opštini Žabalj ima 5.092 stanovnika od toga 68% Srba i 23% Rusina i 2% Roma. Sve ulice u selu kao i table na ulazu i izlazu iz mesta imaju dvojezične srpske i ruskinske table.
Na samo izlasku iz mesta prema Žablju sa leve strane nalazi se groblje. Grkokatolička kapela izgleda kao da su je Rusini nekom mašinom za teleportovanje preneli iz svoje postojbine u Đurđevo. Žena koja se tu zatekla pokazala mi je grobove svojih predaka i “objasnila” da Rusini slave Božić prema “zapadnom” greogorijanom kalendaru iako im crkve i obredi više liče na pravoslavne a Uskrs takođe slave kada i Srbi – po julijanskom kalendaru.
Tabla kojom Opština Žabalj označava ulazak na svoju teritoriju i prikazuje turističke poticencijale gotovo se potpuno raspala pa bi opštinari mogli da je poprave ili zamene novom.
U Raciji u Đurđevu ubijena i jednogodišnja beba
U centru Đurđeva ispred lepo okrečene zgrade škole, nalazi se spomenik žrtvama racije 1942. godine, rad Jovana Soldatovića. Na spomeniku se nalaze imena više stotina žrtava ovog jezivog zločina mađarskih fašista koji je tog januara 1942. odneo gotovo 10% stanovništva sela – 340 žrtava, uglavnom Srba i Jevreja. Među njima i zastrašujuće mnogo dece, čak i malih beba. Najmlađa žrtva bila je jednogodišnja beba, Svetozar Šovljanski. Njegov brat Dušan imao je 5 a sestra Mira 9 godina. U jevrejskoj porodici Šlezinger ubijena je 14-godišnja Mira, u porodici Uvalić – Velimir star 2 godine, u porodici Ćurčić – troje dece Katica (18), Ankica (10) i Mile (8). U familiji Srdanov ubijeni su 2-godišnji Tima i 5-godišnja Ilinka; kod Popića – Radenko (4) i Kamenko (2). Nepregledan spisak ubijene dece među 340 žrtava đurđevačke racije steže grlo i ledi krv u žilama.
Na zgradi škole nalazi se tabla na kojoj piše: “Srećna mladost koja danas u ovoj zgradi čuva uspomenu na svetle likove rodoljuba odvođenih odavde zimskih dana 9-25. januara 1942. na ledeno gubilište Tise”.
Rođen 27.7.1968. u Baču (Vojvodina, Srbija). Srednju školu završio u Bačkoj Palanci, Pravni fakultet studirao u Novom Sadu. Od 1990. radi kao novinar – u početku kao novosadski dopisnik beogradskih “Večernjih novosti”; zagrebačke “Arene”, sarajevskih “Naših dana”. Sarađuje i u magazinima “Vreme” i “Stav”.
1992. sa grupom studenata obnavlja izlaženje studentskog mesečnika “Index”. Posle dva broja sledi smena celokupne redakcije i pokretanje magazina “Nezavisi Index” koji će kasnije 1993. promeniti ime u “Svet” iz kojeg je nastala izdavačka kuća Color Press Grupa.
Danas na čelu Color Press Grupe najvećeg izdavača magazina u regionu sa kompanijama u svih 6 republika – 110 magazina, 25 internet portala i preko 80 konferencija i festivala godišnje.
U porfoliju kompanije pored domaćih (poput magazina “Lepota i zdravlje”, “Svet”, “Pošalji recept”, “Lekovito bilje” itd) nalaze se i brojni licencni brendovi: “The Economist”, “Hello!”, “Gloria”, “Story”, “Star”, “Lisa Moj stan”, “Hausbau”, “Brava Casa”, “Bravo”, “Alan Ford”, “Grazia”, “La Cucina Italiana”, “Auto Bild” i brojni drugi.
