KULTURNA BAŠTINA VOJVODINE: Subotica
Stižemo u Suboticu par dana nakon što sam u “Dnevniku” pročitao vest da je intervencijom odbornika SVM u Skupštini grada sačuvano nekoliko ulica u užoj gradskoj jezgri koje su bile predviđene za rušenje. Sličan problem muči danas gotovo sve gradove u zemlji – vlasnici često nisu u stanju da održavaju svoje kuće u gradskoj jezgri od kojih neke imaju status kulturnog doba a neke i ne. Onda se pojavljuju investitori koji vlasnicima nude po dva-tri stana u zamenu za tu staru kuću, odnosno plac i ovi to jedva dočekaju. Potom pod različitim okolnostima dolazi do skidanja zaštite, rušenja i gradnje novih zgrada od pet i više spratova. Istorijski delovi grada bude svoj identitet, nove zgrade često ne odgovaraju urbanističkim standardima kada je reč o fasadama, kvadratnim metrima zelenog prostora ili mestima za parking. I tako naši gradovi preko noći potpuno gube svoj identitet i postaju skup bezličnih kvartova sa petospratnicama i malo pešačkih zona i prostora za odmor.
Sa tim razmišljanjima izlazimo ispred zgrade Sinagoge koju su nakon temeljne restauracije pre nešto više od dve godine svečano otvorili predsednici Srbije i Mađarske – Aleksandar Vučić i Viktor Orban. Dočekuju nas naš današnji vodič – Boris Tot i Hajnalka Ileš iz Fondacije Subotička sinagoga.
Ulazimo u hram i kao i svi koji ovde kroče – ostajemo nemi od lepote. Malo šta u Srbiji danas izgledao ovako lepo i reprezentativno!
Sinagoga iz 1902. koja je druga po veličini u Evropi (posle budimpeštanske) i peta u svetu izgrađena je po projektu budimpeštanskih arhitekata Marcela Komora (1868—1944) i Deže Jakaba (1864—1932), saradnika Edena Lehnera, tvorca mađarske varijante secesije. Korišćena je opeka i bojena Žolnai keramika sa kitnjastim ukrasima koji se zasnivaju na mađarskim narodnim motivima.
Enterijer sinagoge obnovljen je sredstvima Republike Mađarske (oko 3.000.000 eura). Tokom našeg boravka u sinagogi čuli smo da je Ljubiša Ristić tokom osamdesetih u sklopu svog KPGT-a ovde izvodio predstave i na neki način “oskrnavio” prostor – uvodeći u njega životinje i izvodeći “opscene” pozorišne predstave sa golotinjom i sličnim scenama neprimerenim za hram.
Hajnalka nam sa radošću govori da sinagoga danas služi kao prostor za koncerte klasične i džez-muzike i druga dešavanja a tokom velikih jevrejskih praznika ovde se obavljaju i verski obredi.
Od brojne i bogate jevrejske zajednice u Subotici koja je brojala 6.000 članova pre Holokausta, preživelo je samo njih 1.000, ostali su skončali u Aušvicu nakon su u martu 1944. odvedeni kad i ostali Jevreji pošto su Bačku od Hortija preuzeli Nemci. Većina preživelih iselila se u Izrael i današnja zajednica je mala (oko 200 članova) ali veoma aktivna.Boris nam priča o kostimiranoj istorijskoj turi koju vodi nekoliko puta mesečno – od Gradskog muzeja do Sinagoge u oldtajmeru sa pričom o staroj Subotici i njenim znamenitim ličnostima.
Izlazimo iz Sinagoge i put nas vodi u Gradski muzej čiji je prvi sprat trenutno zatvoren zbog rekonstrukcije pa smo u prizemlju pogledali izložbu o impresivnoj istoriji Jevreja u gradu i na drugom spratu malu ali lepo organizovanu prirodnjačku zbirku. Stalnu postavku u kojoj se nalazi slika carice Marije Terezije, delo slavnog Bečejca Tan Mora, nismo mogli da vidimo. Da stvar bude gora i na zvaničnom sajtu Gradskog muzeja rubrika “Stalna postavka” je prazna.
Tokom šetnje subotičkim ulicama prolazimo kraj spomenika mađarskom kralju Matiji Korvinu ispred picerije “Boss”, spomen-table Tibora Sekelja, slavnog književnika i svetskog putnika; raskošne secesijske plastike na fasadama brojnih palata sa kraja 19. i početka 20. veka; velikog Uskršnjeg jajeta ispred Franjevačke crkve; Svetog Trojstva koje je vraćeno u park ispred Gradske kuće… Obilazimo i Kapelu Sv. Roka koja se otvara jednom godišnje 16. avgusta ali kako je taj svetac zaštitnik od epidemija – proteklih godinu dana je kapela otvorena svaki dan kako bi vernici mogli da se mole za spas od ove pošasti.
Na subotičkom Korzou koji su, kao i većinu centralnih ulica u našim gradovima okupirala kladionice i banke – iz daljine čujem tamburaše kako sviraju i pevaju. Prilazim bliže i srećem stare znance iz novosadskog “Lazinog salaša”. Tih dana sve kafane su zbog pandemije bile zatvorene pa su svirci iz orkestra Lepog Koleta sreću potražili na ulicama Subotice, slično kao i njihov kolega u Vrbasu o kojem sam pisao pre dve nedelje.
Stižemo pred rimokatoličku Katedrala Svete Tereze Avilske koja je podignuta u periodu od 1773. do 1797.
Kada stanete ispred, odmah u oči pada velika pukotina nastala još početkom 19. veka kao posledica sleganja peskovitog tla. Pukotina je sada već toliko velika da u nju mogu da uđu golubovi.
Crkva svojim monumentalnim razmerama dominira Trgom žrtava fašizma. Sagrađena je u duhu prelaznog barokno-klasicističkog stilskog perioda kao jednobrodna građevina sa polukružnom oltarskom apsidom i bočnim sakristijama. Dva visoka dvospratna zvonika dominiraju zapadnom fasadom sa poljem između njih koje je završeno timpanonom. Oslikavanje centralnog oltara povereno je Jožefu Šaftu iz Pešte od 1802. do 1820. Zidne slike, nastale u poslednjim decenijama 19. veka, rad su Kaspera Šlajbnera i Klauzena Janoša.
Kada smo je posetili bio je katolički Veliki četvrtak i na ulazu u nju bio je raspored svetih misa ali i sveštenika koji na mađarskom i hrvatskom ispovedaju vernike uoči Uskrsa. Katedralni župnik je Stjepan Beretić koji je osamdesetih bio sveštenik u Baču. Pomislio sam kako je trebalo da uđem u ispovedaonicu i kažem: “Ispovediću svoje grehe od prošle ispovedi koja je bila 1986. Imate li nedelju dana da me saslušate?”.
Na ovom trgu nalazi se i monumenatalni Spomenik žrtavama fašizma, remek-delo vajara Tome Rosandića iz 1952. godine.
Prelazimo sa druge strane puta i ulazimo u sedište Saveza vojvođanskih Mađara gde nas na kafi čeka Ištvan Pastor, lider mađarske zajednice u Srbiji ali i arhitekta odličnih odnosa koje dve zemlje imaju u proteklih desetak godina.
Pričamo o bojnim primerima kulturnog blaga u Vojvodini koje je sačuvano velikim delom njegovim zalaganjem – od pomenute subotičke Sinagoge, do Sinagoge u Senti koja se upravo obnavlja, Kuće Tan Mora u Bečeju, Luteranske crkve u Vrbasu i brojnih drugih zgrada, crkava, orgulja i druge kulturne baštine širom pokrajine.
Srpska pravoslavna crkva Svetog Vaznesenja Gospodnjeg, jedna od najstarijih u Bačkoj, građena je od 1723. do 1726. a nalazi se su delu grada koji je jako postrado prilikom savezničkog bombardovanja 1944. a tom prilikom stradali su i vitraži na osam prozora koje je radila firma iz Insbruka. Stari ikonostas, oslikan 1766. koji je za vreme velike obnove 1909. godine poklonjen manjoj crkvi posvećenoj Svetom Dimitriju u subotičkom naselju Aleksandovo, zamenjen je sadašnjim koji je izrađen 1910. Ikonostas predstavlja rad Johanesa Lukeša a pod nadzorom slavnog Paje Jovanovića. Radovi su finansirani iz priloga Marijete, ud. Aleksandra Manojlovića, bogate subotičke građanke koja je za izradu istoga dala 10.000 kruna, o čemu postoji zapis ispod ikone Isusa Hrista. Nosač ikonostasa i pozlaćene rezbarske radove su radili majstori iz radionice „Ratai i Benedek” iz Pešte.
Gradska kuća, centar i simbol Subotice, sagrađena je u periodu između 1908. i 1912. godine. Visoka je 76 metara i zauzima površinu od 5.838 m². Projektovali su je Marcel Komor i Deže Jakab, poznati budimpeštanski arhitekti.
Dekorativnost secesije, ovde je obogaćena romantičarskom notom mađarskog folklora, kroz šare stilizovanih cvetova, cvetnog nakita od keramike i kovanog gvožđa. Srce Gradske kuće čini Velika većnica sa raskošnim vitražima. Ona se koristi za zasedanja Skupštine, koncerte, venčanja i važne skupove. Danas, kao i u prošlosti, u Gradskoj kući se nalaze Gradska uprava, Istorijski arhiv, butici i banke.
Pre tri godine ovde smo imali promociju prvog izdanja knjige “Izgubljeni u ravnici”. Svečana sala sa raskošnim vitražima i ukrasima bila je mesto snimanja mnogih filmova, poslednji je bio “Ime naroda” kada je “glumila” sudnicu u Budimpešti u kojoj je procesuiran Svetozar Miletić. Vitraži Marije Terezije i Franje Josifa su tu i nakon što se posle Habsburške monarhije ovde promenilo nekoliko država (Kraljevina SHS, Kraljevina Jugoslavija, Hortijeva Mađarska, Nemačka uprava nad Mađarskom, DFJ, FNRJ, SFRJ, SRJ, Državna zajednica SCG i najzad Republika Srbija…).
U Svečanoj sali pored zastave Republike Srbije, AP Vojvodine i Grada Subotice nalaze se i zastave nacionalnih zajednica koje žive u gradu – Mađara, Hrvata i Bunjevaca.
Dočekuje nas Sava, ljubazni šef kabineta gradonačelnika, telefon mu zvoni sa melodijom – “Himne Svetozaru Miletiću” i javljaju mu da možemo da se popnemo na vidikovac na Tornju Gradske kuće. Čekaonica za šalter salu izgleda kao iz filmova. Za razliku od Gradskog muzeja, nakon što sam obišao većinu gradskih kuća po Vojvodini – ova u Subotici je bez sumnje najreprezentativnija i u najboljem stanju, čak je i stepenište do vrha Tornja – najočuvanije i sa najmanje prašine i golubljeg perija i ostalih “tragova” njihovog boravka.
Za sedam dana o tome šta smo videli i čuli sa vrha Tornja Gradske kuće; kako danas izgleda najlepša subotička zgrada – Rajhlova palata; šta “u vrijeme otkazanih letova” (i zatvorenih kafana) radi Ištvan Čakanj, jedan od najuspešnijih ali i najskromnijih privrednika u Vojvodini; koga smo još sreli na Splitskog aleiji na Paliću; zašto su nas u dvorištu Titove vile pomešali sa migrantima; i – za kraj – šta smo radili na “Majmun placu” pre odlaska iz grada.
Rođen 27.7.1968. u Baču (Vojvodina, Srbija). Srednju školu završio u Bačkoj Palanci, Pravni fakultet studirao u Novom Sadu. Od 1990. radi kao novinar – u početku kao novosadski dopisnik beogradskih “Večernjih novosti”; zagrebačke “Arene”, sarajevskih “Naših dana”. Sarađuje i u magazinima “Vreme” i “Stav”.
1992. sa grupom studenata obnavlja izlaženje studentskog mesečnika “Index”. Posle dva broja sledi smena celokupne redakcije i pokretanje magazina “Nezavisi Index” koji će kasnije 1993. promeniti ime u “Svet” iz kojeg je nastala izdavačka kuća Color Press Grupa.
Danas na čelu Color Press Grupe najvećeg izdavača magazina u regionu sa kompanijama u svih 6 republika – 110 magazina, 25 internet portala i preko 80 konferencija i festivala godišnje.
U porfoliju kompanije pored domaćih (poput magazina “Lepota i zdravlje”, “Svet”, “Pošalji recept”, “Lekovito bilje” itd) nalaze se i brojni licencni brendovi: “The Economist”, “Hello!”, “Gloria”, “Story”, “Star”, “Lisa Moj stan”, “Hausbau”, “Brava Casa”, “Bravo”, “Alan Ford”, “Grazia”, “La Cucina Italiana”, “Auto Bild” i brojni drugi.
