Problem više desetina napuštenih i devastiranih dvoraca u Vojvodini morao bi da se rešava jasnom odlukom Republike Srbije ili Pokrajine Vojvodine da se svim ovim zapuštenim lepoticama nakon restauracije da nova namena jer lokalne samouprave najčešće nemaju ni volje ni sredstava da rešavaju zamršena pravno-imovinska pitanja koja stoje gotovo iza svakog slučaja
Skela koja iz Futoga prevozi putnike u Beočin pristaje na sremsku stranu Dunava i pred nama je varoš koja vapi sa svojim Trumanom Kapoteom koji bi je opisao. Od devasitranih objekata u samoj luci za skelu put me vodi ka centru mesta. Sa desne strane ostaje cementara u sklopu koje se nalazi nekoliko objekata vredne istorijske baštine, takođe zapuštenih. Kroz visoko rastinje ulazim u nekadašnju zgradu Pošte, ruiniranu secesijku lepoticu koja danas stoji prazna sa po podu razbacanim dokumentima od pre nekoliko decenija kada su ovde još razvrstavani telegrami i pisma. Sa leve strane je tipsko radničko naselje, uz ono u Vrdniku podignuto za rudare – jedno od najvrednijih primera arhitekture organizovanog radničkog stanovanja sa početka 20. veka. Vlasnici vrdničkog rudnika i beočinske cementare pre 120 godina više su vodili računa o stilu stanovanja svojih radnika nego što u svojim vilama danas čine bogati preduzetnici i dobitnici tranzicije.
Cilj biciklističke ture do Beočina bio je čuveni dvorac Špicer podignut 1898. godine za porodicu bogatih nemačkih veleposednika koja je bila jedan od vlasnika Beočinske cementare. Projekat je u stilu eklektike napravio je arhitekta Imre Štajndl (čije je čuveno delo Zgrada Parlamenta Mađarske u Budimpešti), tako da su na dvorcu primetni elementi kako starih stilova (poput romanike, gotike, renesanse i baroka) kao i tada modernog pravca, secesije. Unutrašnjost dvorca urađena je u duhu varijante mađarske secesije i nastala je nešto kasnije. Najvredniji deo enterijera predstavlja centralni hol. U isto doba kada je napravljen dvorac, oko njega je podignut i veliki park.
Porodica Špicer je pred početak Drugog svetskog rata napustila Beočin, a tokom njega je dvorac korišćen kao zgrada nemačke vojne komande, da bi posle njegovog završetka nacionalizovan. U njemu su posle toga bili smešteni gradska biblioteka, Dom kulture, sedište rukometnog kluba, radio stanica, dom za vojne invalide i na kraju ekskluzivni restoran sa prenoćištem. Nakon privatizacije preduzeća Podunavlje u čijem je sklopu funkcionisao, objekat je napušten i od tada je započelo njegovo naglo propadanje. Naš poznati pesnik Mika Antić je koristio deo dvorca kao svoj slikarski atelje.
Danas su gotovo svi prozori na njemu polomljeni, a usled obilnih padavina tokom zime 2011. godine, deo ulaznog trema se urušio. Inače, objekat je 1997. godine proglašen za spomenik kulture.
“BAŠTINA BEZ ZAŠTITE” – U CELOJ ZEMLJI
Nemogućnost putovanja izvan zemlje u prolećnim mesecima ove godine nadoknadio sam serijom biciklističkih tura po Vojvodini. Najupečatljiviji utisak sa ovih kratkih putovanja bio je da se po nekom nepisanom pravilu – najlepše kuće, palate, letnjikovci i dvorci u svakom mestu – nalaze u najlošijem stanju. Gotovo je frapantan obim nemara prema nekih od najvrednijih objekata kulturne i industrijske baštine u našoj zemlji. Posete nekim drugim delovima Srbije uverile su me da je isti odnos prema baštini u celoj zemlji. Sredinom septembra pokrenuli smo Fejsbuk stranicu “Baština bez zaštite” sa pozivom građanima Srbije da šalju takve premiere i svojih sredina i do sada dobili više od 100 foto-albuma objekata iz cele zemlje koji se nalaze u stanju delimične ili potpune devastacije.
Problematika ovih dvoraca morala bi da se rešava jasnom odlukom Republike Srbije ili Pokrajine Vojvodine da se svim ovim zapuštenim lepoticama nakon restauracije da nova namena jer lokalne samouprave najčešće nemaju ni volje ni sredstava da rešavaju zamršena pravno-imovinska pitanja koja stoje gotovo iza svakog slučaja.
Osim gore opisanog Špicerovog dvorca imao sam prilike da vidim iz Dvorac Karačonji u Novom Miloševu, najveći u Vojvodini, o kojem je pre nekoliko meseci u ovom nedeljniku pisao kolega Zlatko Crnogorac kome sam skrenuo pažnju na ovaj neiskorišteni resurs.
Još jedan ruinirani dvorac nalazi se u selu Jarkovac u Sremu. Ovaj letnjikovac sagrađen je u drugoj polovini 19. veka kada su rumskim vlastelinstvom upravljaoli grof Petar Pejačević i njegov sin Adolf. Vlastelinska zgrada je bila podignuta na uzvišenju sa koga se pogled prostirao na okolinu. Nakon posleratne nacionalizacije korišten je kao mesna osnovna škola i obdanište. Danas je gotovo potpuno devastiran.
Dvorac porodice Dunđerski u Čelarevu sagrađen 1837. bio je najveća znamenitost mesta do posle Drugog svetskog rata. Naslednici Dunđerskih po popisu oduzete imovine nisu tražili povraćaj ovog dvorca. Gedeon, sin Lazara Dunđerskog želeo je da dvorac pokloni narodu sa svim umetninama, da se ova arhitektonski značajna građevina pretvori u muzej, kada je to i postao 1968. godine i pripao muzeju Vojvodine. U međuvremenu, fasadu je uredila “Carlsberg” pivara sa sedištem u Čelarevu ali dovrac je i dalje prazan i napušten a zidovi su vrlo brzo išarani grafitima.
PINOVA VILA – “MUZEJ DESTRUKCIJE”
U samom centru Zrenjanina nalazi se nekada velelepna Pinova vila koju je u stilu romantizma 1894. arhitekta Laslo Đaluš za Leona Štegelvalda a dve godine potom kupio Ferenc Danijel u čijem je vlasništvu bila do 1919. godine. Paja Pin, geometar po struci, postao je 1928. godine njen novi vlasnik. Iako je vila od 1943. kada su Nemci iselili Pinove promenila još sijaset stanara, ostala je upamćena kao njihovo vlasništvo.
Vila je decenijama napuštena i nalazi se u kritičnom stanju. Zamišljena kao stambeni objekat sa jasnom podelom na veći, rezidencijalni deo, i prostor za poslugu, koji se jasno razaznaju kako u spoljašnjem izgledu tako i u unutrašnjosti. Enterijer koji je korištenim materijalima i načinom obrade detalja nekad govorio o visokom društvenom statusu svog prvog vlasnika, danas je potpuno uništen.
Raskošne drvene stepenice koje su iz prostranog ulaznog hola vodile na spratni deo vile više ne postoje. Parket je uništen kao i ostali detalji unutrašnjosti, među kojima su pojedini primerci predstavljali spomenike ondašnjem zanatstvu. Projekat obnove fasada Pinove vile urađen je u Zavodu za zaštitu spomenika kulture Zrenjanin još 2005. godine. Do današnjeg dana i pored više najava – ništa se nije dogodilo. Lokalni umetnici su u znak protesta u njemu postavili nešto što su nazvali “Muzej destrukcije”.
Nedaleko od obale Dunava u Sremskoj Kamenici nalazi se dvorac koji je bio u prvobitnom vlasništvu porodice Marcibanji. Sagrađen je krajem 18. i početkom 19. veka. Današnji oblik dobija dogradnjom i rekonstrukcijom zahvaljujući novim vlasnicima, porodici Karačonji, sredinom 19. veka.
Građevina je reprezentativna, izgrađena u klasicističkom stilu, sa kolonadama dorskih stubova i ornamentikom od kovanog gvožđa. Celo zdanje je formirano od četiri objekta, a okruženo je engleskim pejzažnim vrtom, prvobitno ukrašenim egzotičnim drvećem iz celog sveta i skulpturama sfingi i lavova. Park je imao pešačke staze, staze za jahanje i poribljeno jezero, a ostaci skulptura i nekadašnjeg vrta vidljivi su i danas.
Imućna porodica Karačonji je sve do 1918. godine održavala balove i prijeme u svom dvorcu. Međutim, posle rata, ovo velelepno zdanje je nacionalizovano i korišćeno za različite namene.
Danas se dvorac nalazi u vlasništvu Grada Novog Sada a u njemu se nalaze dve kancelarije JP Vode Vojvodine i, izuzev grafita i skulptura u parku koje su većinom porušene i polomljene, solidno je očuvan.
Sam Kamenički park je pre godinu dana uređen, postavljene su nove klupe, saletle, tereni za vežbanje, pešačke i biciklističke staze, dečije igraonice i svetiljke sa solarnim napajanjem.
LETNJIKOVAC RUSKOG KNEZA PORED KIKINDE
Udaljen svega dva kilometra od nadaleko čuvenog dvorca „Fantast”, blizu Topolskog puta, napušten i prepušten zubu vremena, usred plodne ravnice, nalazi se letnjikovac porodice Gomboš. Vlasnik imanja, Deže Gomboš, pravnik iz plemićke porodice koja datira još iz 13. veka, sa suprugom Žužanom Galamboš 1944. godine odlazi u Mađarsku.
Kuća u centru Bečeja, današnji prostor Auto-moto saveza Srbije, pomenuti letnjikovac, zemlja i bogata zbirka knjiga na pet jezika, koja većim delom nije sačuvana, dok se deo nalazi u Narodnoj biblioteci Bečej, ostali su iza bračnog para koji je svoje poslednje dane proveo u Budimpešti. Nakon smrti supruga 1950. godine, Žužana Galamboš izdržavala se od ručnog rada. Naslednike iza sebe nisu ostavili.
O Dežeu i Žužani Gomboš malo je toga poznato, ali se zna, jer o tome svedoče i fotografije, da su bili važni učesnici u javnom životu Bečeja. Interesantno da je plemić osnivač prvog teniskog kluba u Bečeju, jednog od najstarijih na ovim prostorima.
Velelepni objekat u srcu Vojvodine, za koji interesovanje Bečejaca raste, i to zahvaljujući entuzijastima koji su ukazali na ovaj zapostavljeni dragulj, od 1950. do 1960. godine poslužio je kao dom za stare.
Okružen bršljenom, u blizini je fontana u obliku biste mlade žene, ovaj zapostavljeni objekat mogao bi uz trud i određena ulaganja, na prvi pogled u fasadu, biti jedinstveni turistički potencijal opštine Bečej.
Inače, portret Dežea Gomboša nastao 30-ih godina 20. veka, nalazi se sada na zidu svečane sale u zgradi opštine. Autor nije poznat, ali se pretpostavlja da je u pitanju jedan dvorski slikar iz Holandije koji je nekoliko godina boravio u Bečeju i to na imanju Gomboševih, na Topolskom putu.
Dugačak je spisak dvoraca u Vojvodini koji se nalaze u ovakvom ili još lošijem stanju. Jedan od njih je Letnjikovac Mavrokordato pored Kikinde od koga je ostalo tek nekoliko stubova a sagradio ga je ruski knez grčkog porekla – Georgije Dimitrijevič Mavrokordato koji je rođen je u Odesi 1881. godine, u imućnoj i u svetu veoma raširenoj i poznatoj porodici Mavrokordato. Njegova kuća o kojoj sam u reportaži iz Odese pisao za “Vreme” u junu prošle godine poznata je kao zgrada sa najdužim balkonom na svetu.
Tu su još i Dvorac Gedeona Rohoncija na Bisernom ostrvu na Tisi; dvorac Bisinger u Vlajkovcu u Banatu; Dvorac Hristić-Fric u Bačkom Novom Selu, dve secesijske palate u Savinom Selu i na stotine dvoraca, palata, vetrenjača, starih fabrika, rodnih kuća poznatih ličnosti ali i običnih kuća od velike arhitektnoske vrednosti koje su na papiru pod zaštitom države ali u stvarnosti to nisu. Posebna tema su ruinirane protestantske i katoličke crkve u mestiima u kojima su do 1944. živeli Nemci. Osim u nekoliko slučajeva (Apatin, Odžaci…) to su avetinjske građevine koje stoje tako u centru mesta – niko ih niti obnavlja niti ruši.
U aprilu 2016. pisamo sam za “Vreme” o slučaju trščara na novosadskoj Rotkvariji koje su svesno zapuštane da bi na kraju sa njih bila skinuta zaštita, srušene su i na tom mestu kontroverzna investitorska kompanija “Galens” sagradila je naselje “Kraljev park”. Primera ima mnogo i u “centralnoj Srbiji” poput Čavića kuće u centru Novog Pazara ili Gradske kuće u Valjevu a njima nekom drugom prilikom.
BABA PUSTA – “VOJVOĐANSKI ANGOR VAT”
Za kraj priča o jednom od najživopisnijih dvoraca u našoj zemlji – letnjikovcu Baba Pusta (Baba Puszta), nekada vlasništvo plemića Karolja Fernbaha. Dvorac se nalazi 9 kilometara od sela Aleksa Šantić (Šari), u Bačkoj, nedaleko od granice sa Mađarskom, i od svih vojvođanskih letnjikovaca i palata možda najviše podseća na dvorce u Transilvaniji. Zidan je 1907. godine, a projektovao ga je mađarski arhitekta Reže Hikiš (Rezső Hikisch).Bio je, posle Fantasta, najimpresivniji dvorac Vojvodine, ali je posle Drugog svetskog rata bio sedište PIK Aleksa Šantić, te je služio drugim svrhama, ali je i dalje bio moćan.
Tokom 90-ih, PIK je propao i zdanje je pušteno propasti. Postalo je stecište narkomana, zaraslo je u šiblje. Još 2009. i 2011. reportaže pokazuju dvorac koji nema krov, ali se jasno vidi. Danas se uopšte ne vidi od šiblja, kapela sa freskama je uništena, freske igrebane, a oltar od mermera su huligani polomili na dva dela jer im je rečeno da je ispod zlato. Zlata naravno nije bilo.
Naš novinar Žikica Milošević pripremajući izdanje “Hello! Travel: Sombor i Apatin” posetio je Baba Pustu i preneo mi utiske: Dvorac danas izgleda kao iz nekog filma Indijane Džounsa. Za svega 10-ak godina je bilje progutalo zamak, tako da nije čudo što nikad nisu pronašli izgubljene gradove Latinske Amerike, kao Eldorado. Prizor više podseća na Angkor Vat ili Palenke.
Oko njega živi nekoliko ljudi. Šandor, nekada zaposlen u dvorcu, kaže sa nostalgijom: “Bio je nekad lep život u Vojvodini”.
Autori fotografija: Mladen Sekulić i Robert Čoban
(Tekst je objavljen u nedeljniku “Vreme” 5. novembra 2020.)
Rođen 27.7.1968. u Baču (Vojvodina, Srbija). Srednju školu završio u Bačkoj Palanci, Pravni fakultet studirao u Novom Sadu. Od 1990. radi kao novinar – u početku kao novosadski dopisnik beogradskih “Večernjih novosti”; zagrebačke “Arene”, sarajevskih “Naših dana”. Sarađuje i u magazinima “Vreme” i “Stav”.
1992. sa grupom studenata obnavlja izlaženje studentskog mesečnika “Index”. Posle dva broja sledi smena celokupne redakcije i pokretanje magazina “Nezavisi Index” koji će kasnije 1993. promeniti ime u “Svet” iz kojeg je nastala izdavačka kuća Color Press Grupa.
Danas na čelu Color Press Grupe najvećeg izdavača magazina u regionu sa kompanijama u svih 6 republika – 110 magazina, 25 internet portala i preko 80 konferencija i festivala godišnje.
U porfoliju kompanije pored domaćih (poput magazina “Lepota i zdravlje”, “Svet”, “Pošalji recept”, “Lekovito bilje” itd) nalaze se i brojni licencni brendovi: “The Economist”, “Hello!”, “Gloria”, “Story”, “Star”, “Lisa Moj stan”, “Hausbau”, “Brava Casa”, “Bravo”, “Alan Ford”, “Grazia”, “La Cucina Italiana”, “Auto Bild” i brojni drugi.
