BICIKLOM KROZ VOJVODINU: Nakovo, Kikinda i Dvorac Mavrokordato
Ulazimo u Nakovo iz pravca Banatskog Velikog Sela i sa leve strane puta uočavamo jednu neobičnu fasadu i kapiju okićenu raznim tablama, gramofonskim pločama i starim grbovima SFRJ.
Stevan Jarić, penzionisani policajac iz Nakova, u svojoj kući u Ulici Zdravka Čelara napravio je dirljivi muzej jugonostalgije i detinjstva svoje četiri ćerke. Stevan je skupljao memorabilije vezane za Jugoslaviju, grbove Jugoslavije i pojedinačnih socijalističkih republika, Titove slike, novčanice… Onda je kako se koja republika odvajala skidao njihove grbove, ostavio je samo SR Srbiju i SR Crnu Goru. Danas mu je kaže žao. Veli da je sve te grbove našao na smetlištu Srednje milicijske škole u Zemunu. Stevan, od pre godinu dana udovac, živi sa jednom ćerkom, ostale tri ga sa unucima često posećuju. U njegovom “muzeju” omaž detinjstvu Stevanovih ćerki predstavljuju plišani medvedi koje su one kako bi porasle odbacivale a njemu je bilo žao da ih se reši… Popili smo po rakiju i na kraju sjajan miks soka od cvekle i maline. Dirljiva priča jedne divne porodice kakve je danas moguće sresti samo u malim mestima poput Nakova.
Nastavljamo dalje i izbijamo na biciklističku stazu koja od Kikinde preko Nakova vodi do same granice sa Rumunijom a koja je realizovana iz IPA projekta “Unapređenje povezanosti Banata”. Skrećemo desno kako bi stigli do graničnog prelaza. Usput prolazimo pored Osnovne škole Petar Kočić koja se nalazi u raskošnoj predratnoj vili. Na nekim kućama i dalje se nalaze natpisi sa imenima njihovih predratnih vlasnika – Nemaca.
Selo Nakovo nastalo je krajem 18. veka i jedno je od retkih čisto nemačkih sela koja nakon Drugog svetskog rata nisu promenila ime u zavičajne toponime kolonista (Bački Maglić, Bački Gračac) ili imena narodnih heroja (Kruščić, Mladenovo, Čelarevo, Radojevo…).
1782. ova oblast dolazi u posed braće Kristifora i Kirila Nako, trgovaca grčko-cincarskog porekla iz današnje Makedonije. Kako bi obezbedili radnu snagu na svom posedu podižu 50 kuća 1784. i naseljavaju ih stanovništvom mađarskog porekla. Kristifor Nako, u ugovoru sa naseljenim Mađarima, zahteva da se mesto preimenuje u Nakofalva.
1790. novi talas kolonista stiže u selo. Ovog puta, radi se o 176 nemačkih porodica sa ukupno 706 članova. Ukupna populacija Nakova 1793. bila je 1.054 stanovnika, većinom Nemaca sa neznatnim brojem Francuza. Tokom ovog razdoblja, Mađari nisu više naseljavali selo – napustili su ga zbog teških uslova života.
Nakon Prvog svetskog rata 1918. selo ulazi u sastav novobrazovane Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Drugi svetski rat (1941-1944) Nakovo provodi pod okupacijom Nemačke i lokalnom nemačkom upravom. Krajem rata 1944. najveći deo lokalnog nemačkog stanovništva se povlači sa nemačkom vojskom oni koje je oslobođenje dočekalo u selu, deportovani su u koncentracione kampove.
Svedoci su govorili da su oslobodioci u kućama zatekli preko 30 koncertnih klavira. Svi klaviri su, naravno – sa najboljim delovima nameštaja završili u generalskim vilama na Dedinju pre nego što su u oktobru 1945. nesrećni kolonisti iz Bosne stigli u prazne nemačke kuće.
Nakovo je sa Kikindom bilo spojeno prugom kojom su odvoženi poljoprivredni i zanatski proizvodi iz ovog bogatog sela. Pruga je posle rata izvađena i poslata na Kosovo.
Na ingternetu sam pronašao fotografiju nemačka crkva u Nakovu koja je srušena odmah posle rata a bila je po visini odmah iza “katedrale” u Novom Sadu i crkve u Bačkoj Topoli. Cigle su iskorištene za pravljenje novih zadružnih štala.
Jedan od potomaka kolonista u Nakovu pričao mi je kako su njegovi preci bili potpuno sluđeni izgledom sela čije ulice su se sekle pod pravim uglovima i sve kuće su bile gotovo identične. Zato su, kada bi iz svoje kuće išli u centra sela na neki narodni zbog, mnogi od njih ugarkom ili kredom ostavljali tragove na zidovima kuća pored kojih su prolazili kako bi posle lakše mogli da se vrate svojim kućama.
Na ulazu u Kikindu iz pravca Nakova kao da prolazimo vremeplov slavne prošlosti ovog grada od koje su danas ostale samo krhotine. Sa desne strane je Rusko groblje na kojem su sahranjeni Beli Rusi koji su između dva rata u većem broju živeli u Kikindi. Teretni depo Železničke stanice deluje kao kulisa za snimanje horor filmova sa hiljadama kvadrata napuštenog prostora.
Spektalularna zgrada Carine u kojoj se pored Uprave carina smestilo i nekoliko privatnih firmi kao i desetak stanara – zapuštena je preko svake mere. Pre tri godine lokalni mediji su izveštavali o lisici koja je prepadala stanare zgrade, jednostavno joj se učinilo da je to divljina kakva joj pripada.
U nešto boljem stanju je Kikindski mlin koji još uvek radi.
Velikokikindski parni mlin je osnovan 1862. a današnja zgrada “Damfila” je sagrađena 1869. Naziv predstavlja kovanicu nemačkih reči “dampf” (para) i “mühle” (mlin). Pokretna moć mu je bila 1.200 konjskih snaga, dok je imao veliki eksportni mlin, kapaciteta 12 vagona pšenice dnevno, krupacki mlin, kapaciteta 1/2 vagona, sušnicu kukuruza, kapaciteta do 15 vagona i mlin od 15 vagona dnevno koji melje na ujam. Velikokikindski parni mlin je tada proizvodio osam vrsta brašna, griz, krmno brašno, mekinje, kukuruzno brašno i prekrupu.
Velika Kikinda postaje značajan centar mlinarske industrije ondašnje Austrije. Mlinska industrija u Kikindi se sve više rekonstruiše i modernizuje, dok se mlinsko kamenje zamenjuje čelicnim valjcima. Time je i mleveno brašno dobijalo u kvalitetu.
Stizala su brojna priznanja koja su kikindskom “Damfilu” stvorila ugled širom Evrope. Najveće priznanje je došlo iz Pariza, 1878. gde je na svetskoj izložbi “Velikokikindski parni mlin” nagrađen zlatnom medaljom za svoje proizvode izvanrednog kvaliteta. Etikete iz 1885. tada već imaju unetih pet zlatnih medalja sa sajmova u Budimpešti, Beču, Minhenu, Parizu i Londonu.
Kikindski mlin je vremenom menjao svoj naziv da bi od 1920. radio kao “Banatski mlin”. Nakon drugog svetskog rata mlin nosi ime “Uglješa Terzin” i konačno 1992. godine dobija današnji naziv “Kikindski mlin”. U privatizaciji pripao je kompaniji “Agrokor” hrvatskog tajkuna Ante Todorića.
Nakon ručka u etno-restoranu u društvu Jasmine Milankov iz Turističke organizacije Kikinde i Lidije Milašinović, direktorke Narodnog muzeja u ovom gradu – odlazimo na poslednju stanicu naše današnje ture – Dvorac Mavrokordato ili ono što je od njega ostalo.
Kada skrenete sa puta Kikinda – Banatska Topola na makadamsku stazu od čijih “kockica” su danas ostali samo tragovi, stižete do poljane na kojoj se nalazi desetak košnica i tu se tek sakriven korovom i žbunjem nazire ono što je nekada bio Dvorac Mavrokordato.
Letnjikovac Mavrokordato sagradio je ruski Knez Georgije Dimitrijevič Mavrokordato, a danas je ovo imanje poznato u Kikindi kao „Jovanovićev salaš “.
Knez Georgije Dimitrijevič Mavrokordato rođen je u Odesi 1881. godine, u imućnoj i u svetu veoma raširenoj i poznatoj porodici Mavrokordato. Za njega sam čuo kada smo pre dve godine u Odesi iznajmili stan, ispostavilo se baš u zgradi koja je 1907. građena za njega i koja je u Ginisovu knjigu rekorda ušla kao “zgrada sa najdužim balkonom na svetu”.
Kako navodi Ana Živić, inženjerka hortikulture iz Kikinde,
Porodica Mavrokordato imala je veliku političku ulogu u Grčkoj, Turskoj, Moldavskoj i Vlaškoj kneževini kao i velike zasluge za Carevinu Rusiju. Kneževa majka pripadala je čuvenoj grčkoj porodici Baltaci. Georgije je imao dve sestre i brata, brat i otac su mu poginuli u Oktobarskoj revoluciji. Georgije je po završetku studija na Petrovgradskom univerzitetu bio postavljen za sekretara carskog generalnog konzulata u Budimpešti. Na ovoj delikatnoj i teškoj dužnosti ostao je do početka Prvog svetskog rata, vodeći često poslove generalnog konzulata uz veliku političku odgovornost. Za vreme svog boravka u Budimpešti oženio se sa Katarinom Jovanović, kćerkom senatora Stevana Jovanovića iz Hajdučice. Njena majka Olga Jovanović, bila je kćerka Lazara Dunđerskog i vlasnica danas poznatog dvorca u Hajdučici. Olgina rođena sestra bila je Lenka Dunđerski kojoj je Laza Kostić napisao pesmu. Katarina je imala tri sestre. Jedna od njih, koja je takođe nosila ime Olga bila je udata za Vladu Ilića, predratnog gradonačelnika Beograda i kuma nj.k.v. Kralja Aleksandra I Karađorđevića.
U vreme rata knez je dodeljen carskoj ambasadi u Parizu, gde je vršio odgovornu dužnost u teškim prilikama ratnog doba.
Georgije Dimitrijevič Mavrokordato dvadesetih godina dvadesetog veka podigao je na svom imanju „Duboko“ letnjikovac koji se svojom lepotom merio sa najlepšim dvorcima iz tog doba. Imanje se nalazilo na teritorije Velike Kikinde. Danas postoji još uvek, sa desne strane puta prema Banatskoj Topoli. Knez i kneginja dolaze posle Oktobarske revolucije i borave u njemu, pomažući ruskoj emigraciji. Dvorac je bio podignut u neoklasicističkom stilu i po izgledu je podsećao najviše na dvorac Dunđerskih u Čelarevu. Imao je elemente baroka i predstavljao fantastični sklop stilova. Letnjikovac je imao ulaz sa jonskim stubovima. Iznad arhitrava-glavne grede je tampon-trouglasti prostor ukrašen reljefom, kao karakteristika grčkih hramova. Na njemu se nalazio lični grb kneza. Na vrhu centralnog dela nalazila se kupola, arhitektonski element baroka, koji se može videti i na dvorcu Mavrokordato u Odesi. Delovi dvorca koji su se nalazili levo i desno od centralnog, imali su krov sa terasom po kojoj se moglo šetati. Fasada je imala ornamente koji su urađeni po uzoru na dom Mavrokordato u Odesi u kome je knez živeo. Unutrašnjost centralne odaje činio je pod od belih i crnih pločica u obliku šaha. Građani toga doba se sećaju ruske zastave koja se prostirala od poda do plafona i portreta Ruskog Cara iste veličine. Letnjikovac je imao struju, vodovod, kanalizaciju i centralno grejanje sa toplom vodom. Bio je okružen vrtom sa mnogim egzotičnim biljnim vrstama. Za tadašnje građane Kikinde, bio je dvorac iz bajke, nesvakidašnja građevina koja je ostavljala one, koji su je prvi put videli, bez daha.
Knez Mavrokordato je voleo modernu tehnologiju. U kupoli, na centralnom delu se nalazio teleskop, a u letnjikovcu moderni aparati koje su mnogi tada prvi put videli. Knez je organizovao svakog petka skupove, koncerte i balove na koje su dolazili ugledni Kikinđani. Mnogi ga se sećaju po belom odelu i velikom belom šeširu. Pri ulasku u dvorac, privlačio je pažnju lični knežev grb. Imao je pet ordena koji se mogu videti u donjem delu grba: Orden svetog Stanislava trećeg reda, persijski Orden lava i sunca trećeg reda, bugarski Orden zlatna zvezda trećeg reda, japanski Orden sveto blago četvrtog reda i Orden Svetog Save četvrtog reda. Orden Svetog Save bio je državni orden u Kraljevini Jugoslaviji, a danas predstavlja najviše odlikovanje koje dodeljuje Srpska pravoslavna crkva.
Ispred ulaza u letnjikovac nalazio se veliki ružičnjak, a iza njega pravougaoni bazen. Oko ulaza bilo je posađeno ukrasno žbunje i četinari. Postojala je sličnost uređenja ulaza između dvorca „Bezeredi“ u Čelarevu i letnjikovca Mavrokordato. Mogu se uočiti i druge sličnosti. U dvorcu u Čelarevu, u centralnom delu prednjeg platoa u blizini glavnog ulaza u zgradu, nalazi se pravougaoni bazen sa vodom. Ovim se ukazuje na povezanost ruskog kneza sa porodicom Dunđerski, njihov uticaj na stil gradnje i pejzažno uređenje. Dvorac u Čelarevu bio je u vlasništvu Katarininog dede, Lazara Dunđerskog, a u njemu je često obitavala svima poznata Lenka Dunđerski.
Vrt se nalazio sa prednje strane i bio je uređen drvoredima sa širokim razmakom sadnje. Letnjikovac se mogao nazirati kroz drveće prilikom prilaženja sa glavnog puta. Staze za komunikaciju bile su oivičine živom ogradom. U vrtu su se mogle naći za to vreme mnogobrojne autohtone kao i egzotične biljne vrste. Na imanju osim bazena nisu postojale druge vodene površine. Kanal koji tamo danas postoji je prokopan dosta kasnije. Zajedno sa suprugom Katarinom podigao je kapelu na groblju u Kikindi . Knez je preminuo 1939. godine u Beogradu. Nije imao naslednike. Ruska emigracija tada je izgubila velikog dobrotvora i osvedočenog prijatelja, koji je sve svoje snage žrtvovao dobrotvornoj delatnosti. Na kneževoj sahrani prisustvovali su brojni izaslanici kralja i ministri. Kneginja Katarina umrla je u Beogradu 1968. Nakon kneževe smrti, u toku i za vreme drugog svetskog rata, imanje, vrt i letnjikovac su oduzeti i agrarnom reformom nakon Drugog svetskog rata pripali poljoprivrednom preduezeću „Galad“. Do 1970. u letnjikovcu je bila upravna zgrada, pa je on delimično i održavan. Vrt oko letnjikovca je počeo da gubi na svojoj lepoti. Nakon što je upravna zgrada iseljena, dvorac su počeli da ruše građani i koriste njegovu građu za svoje potrebe. Devedesetih godina dvadesetog veka bio je prisutan centralni deo dvorca. 1989. u letnjikovcu je snimljen film u kome igra Žarko Laušević pod nazivom „ Atoski vrtovi“. Krajem dvadesetog veka, dvorac je potpuno srušen. Danas postoje samo četiri stuba, zabat i deo temelja, koji su potpuno zarasli u korov.
Nekadašnji park izuzetne lepote postao je gusta i neprohodna šuma ali je pre nekoliko godina – posečen. iako je prestavljao vrlo bitnu zelenu površinu za opštinu Kikinda, kao jednu od najmannje pošumljenih oblasti u regionu.
U šumi su se mogli naći hrastovi starosti oko 90 godina ali ni njih na žalost, više nema. Mnogi Kikinđani ne znaju da je tamo nekad postojala građevina izuzetne lepote. Ukoliko slučajno naiđu na četiri stuba, zapitaju se šta je tu nekad bilo. U Kikindi sve manji broj ljudi može da ispriča tačne podatke o ruskom knezu i njegovom letnjikovcu i vrtu. Kolega Aleksandar Timofejev, rođeni Kikinđanin, rekao mi je da se kao srednjoškolac osamdesetih godina 20. veka tamo igrao i da je u to vreme objekat još bio očuvan. Dakle, bilo je potrebno manje od 40 godina da od Dvorca Mavrokordato ostanu samo ruševine.
Probili smo se kroz gusti krov, na mojim čarapama i patikama završilo je više stotina sitnih “kuglica” čičkova, uradili smo par fotografija i jedan snimak iz drona i krenuli nazad za Kikindu.
Vraćajući se iz Dvorca Mavrokordato došli smo do źenskog Manastira Sv. Trojice u Kikindi.
Manastir je podignut 1887. za vreme vladavine cara Franje Josifa kao zadužbina Melanije Nikolić, rođene Gačić (prema nekim izvorima Gajčić ili Gaičić) koja je sa rodbinom i sahranjena u crkvi. Melanija Nikolić rođ. Gačić (1829 – 1912), poznata po nadimku Lepa Mela, jedna je od najpoznatijih, najznačajnijih i najzanimljivijih Kikinđanki druge polovine 19. i početka 20. veka. Ktitorka je Manastira Svete Trojice u Kikindi, u kojem je pored 300 zemlje zaveštala i salaš i kuću. Njeno zaveštanje je posle Drugog svetskog rata, kao i većina sličnih objekata, nacionalizovano.
Dug i kontroverzan život Melanije Nikolić – Gjačić (savremenici vele da je bila prilično slobodnog ponašanja za ondašnje norme) opisala je i dokumentovala Aleksandra Beloš u Biografiji Melanije Nikolić – Gačić, u izdanju Narodnog muzeja Kikinda.
Monahinja koja nam je otvorila crkvu ispričala nam je da je mladić sahranjen u grobu bio vozač vladike i spremao se za monaštvo kada je poginuo u saobraćajnoj nesreći.
Pored monahinja u manastiru je od nedavno i umirovljeni Mileševski vladika Filaret, prijatelj sa studija aktuelnog Banatskog vladike Nikanora koji mu je dopusto da penzionerske dane provodi ovde.
Rođen 27.7.1968. u Baču (Vojvodina, Srbija). Srednju školu završio u Bačkoj Palanci, Pravni fakultet studirao u Novom Sadu. Od 1990. radi kao novinar – u početku kao novosadski dopisnik beogradskih “Večernjih novosti”; zagrebačke “Arene”, sarajevskih “Naših dana”. Sarađuje i u magazinima “Vreme” i “Stav”.
1992. sa grupom studenata obnavlja izlaženje studentskog mesečnika “Index”. Posle dva broja sledi smena celokupne redakcije i pokretanje magazina “Nezavisi Index” koji će kasnije 1993. promeniti ime u “Svet” iz kojeg je nastala izdavačka kuća Color Press Grupa.
Danas na čelu Color Press Grupe najvećeg izdavača magazina u regionu sa kompanijama u svih 6 republika – 110 magazina, 25 internet portala i preko 80 konferencija i festivala godišnje.
U porfoliju kompanije pored domaćih (poput magazina “Lepota i zdravlje”, “Svet”, “Pošalji recept”, “Lekovito bilje” itd) nalaze se i brojni licencni brendovi: “The Economist”, “Hello!”, “Gloria”, “Story”, “Star”, “Lisa Moj stan”, “Hausbau”, “Brava Casa”, “Bravo”, “Alan Ford”, “Grazia”, “La Cucina Italiana”, “Auto Bild” i brojni drugi.
