KULTURNA BAŠTINA VOJVODINE: Sremska Mitrovica (2)
Hotel „Sirmijum“, nekada ponos Sremske Mitrovice, sagrađen je još šezdesetih godina prošlog veka a par godina unazad, ovaj objekat sa 55 soba na pet spratova, sa ukupno stotinu kreveta, restoranom sa 80 mesta, velikom salom za 300 i banket-salom za 40 gostiju stoji ruiniran.
Staklo na ulaznim vratima je razbijeno pa smo mogli da uđemo unutra i zatekli distopijske scene koje najbolje mogu da oslikaju užase naših neuspelih privatizacija. Poslednji kalendari na zidovima i fakture na podovima su iz 2016. godine.
Novinska vest sa lokalnog sajta iz septembra 2020. glasi: “Konzorcijum tri fizička lica, a reč je o Mirjani Miražić iz Mačvanske Mitrovice, Savi Stevanoviću iz Velikih Radinaca i Zoranu Laketiću iz Sremske Mitrovice, dostavio je ponudu u iznosu od 458.000 evra za kupovinu ovog hotela.
Reč je o široj javnosti nepoznatim licima, a koliko smo uspeli da saznamo, njihovi prihodi su sasvim prosečni (čak i ispod toga), te je nejasno odakle im novac za kupovinu i kasniju rekonstrukciju ovog petospratnog objekta koja bi, po njihovim obećanjima, bila veća od 5 miliona evra. U svakom slučaju, osnovano se može pretpostaviti da iza njih stoji neko ko je pravi kupac, a ko želi da ostane anoniman pri ovoj kupoprodaji.”
Očigledno od kupovine nije bilo ništa jer stanje koje smo u hotelu zatekli svedoči da je on napušten već više od pet godina. Na 1. spratu napuštenog hotela nalazi se konferencijska sala sa isprevrtanim stolicama i stvarima razbacanim po podu. Tu su i kancelarije, poslednje fakture i vaučeri su iz 2016. Na nekim od stolovima ostale su dopola popijene flaše pelinkovca. Tu je telefon sa podignutom slušalicom kao da je razgovor završen pre nekoliko minuta, čak i jedna ženska cipela sa štiklom.
Na preostalim spratovima hotela nalazi se 55 soba, u nekima su ostali televizori, u većini nameštaj, kako se penjemo na više spratove sve je više tragova prisustva golubova.
Kolega Dragan ispravno primećuje da sve izgleda kao da su svi zaposleni i gosti napustili hotel u jednom minutu, bežeći od neke velike nevolje, vojske ili elementarne nepogode. Kao u Pripjatu kod Černobila ili Famagusti na Kipru.
Odmah pored nalazi se Gradski park i na njegovom rubu impresivno zdanje zgrade u kojoj je smešten Muzej Srema.
Posle niza pokušaja, tokom druge polovine 19. i većeg dela prve polovine 20. veka, neposredno nakon završetka Drugog svetskog rata, 1946. osnovana je muzejska ustanova pod nazivom: Gradski muzej Sremska Mitrovica.
Muzej smešten u dve zgrade iz 18. veka, zdanje „Sudbenog stola“ (ranije zgrada vojne uprave, Sedište brigade) i kuća porodice Bajić.
Ovo su neka od kulturnih dobara pohranjenih u Muzeju Srema koja nam je pokazao Andrija Popovic agilni direktor muzeja: Lobanja džinovskog jelena iz gornjeg pleistocena vrste; Sunčani sat sa predstavama Atlasa, Herkulesa i Ifikla; Olearum; Sitna rimska plastika (statue Merkura, Lara, Apolona); Rimski hirurški instrumenti; Fragment freske sa likom Harpokrata; Raritetni solidi Konstantina Velikog; Zlatni relikvijar; Zlatna avarska pojasna garnitura, datirana u 7. vek; Zbirka ikona i građanskih portreta od 18. do 20. veka; Zbirka rukopisnih knjiga iz fruškogorskih manastira kao i grb italijanske plemićke porodice Odeskalki koja je dobila na upravljanje Srem nakon osobođenja od Turaka; oleografija “Seobe Srba” Paje Jovanovića…
U Muzeju Srema nalazim zanimljiv dokument koji se tiče promene naziva ulica i trgova po uspostavljanju NDH 1941. Prvo je promenjen i sam naziv mesta u – Hrvatska Mitrovica. Tako je Njegoševa ulica postala Runjaninova (Josif Runjanin, Srbina, autor hrvatske himne “Ljepa naša”); Princa Pavla u Zagrebačku; Masarikovu u Ulicu Matije Gubca; Zmaj Jovina u Ulicu Andrije Kačić-Miošića; Trg Sv. Stevana i Ćire Miletića u – dr Ante Pavelića; Svetog Save u Ulicu Kralja Zvonimira; Svetozara Miletića u Eugena Kvaternika; Vojvode Putnika u Ivana Mažuranića… A da se dodvore moćnom menotoru – Cersku ulicu promenili su u Gebelsovu; Stevana Sremca u Geteovu; Cara Dušana u Adama Milera Gutenbruna; Nikola Pašića u Horst Veselovu…
Na kraju se navode imena ulica koje zadržavaju svoje ime i među njima je i Trg Adolfa Hitlera što znači da je još Kraljevina Jugoslavija kao ustupak nemačkoj manjini u Sremskoj Mitrovici jednom trgu dala ime lidera Trećeg Rajha.
Zanimljivo je da je u oba rata Sremska Mitrovica oslobođenja 1. novembra (1918. i 1944). Prilikom drugog oslobođenja da bi se sprečili zločini nad hrvatskim civilima kao znak odmazde za ustaška zlodela u ratu, Tito je u Srem poslao Dalmatinske brigade sačinjene od Srba i Hrvata.
Jedna od najpotresnijih fotografija u delu Muzeja Srema koji se bavi životom u Sremskoj Mitrovici za vreme NDH je ona na kojoj je prikazana jevrejska devojčica koja osim što ima Davidovu zvezdu i slovo “Ž” (Židov) na kaputiću – ista obeležja ima i na dečijim kolicima u kojima je roditelji guraju.
DALEKO OD SVIH OSTALIH: Detalj sa Jevrejskog groblja
U Baroknoj sali Muzeja Srema krajem prošle godine otvorena je izložba „Jovan Udicki i mitrovački Soko“. Autor izložbe je Stevo Lapčević, a na njoj su izloženi lični predmeti školskog nadzornika, nacionalnog radnika, sokolskog vaspitača i zamenika Starešine mitrovačkog Sokolskog društva Jovana Udickog, kao i predmeti mitrovačkih i drugih Sokola.
Izložba se organizuje povodom 140 godina od rođenja i 70 godina od smrti Jovana Udickog, te povodom 115 godina od osnivanja „Srpskog Sokola“ u Sremskoj Mitrovici, a trajaće do kraja februara 2022.
Kako ističe autor izložbe, Jovan Udicki jedna je od najmarkantnijih figura društvenog života međuratne Mitrovice. Bio je učitelj, etičar, pisac za decu i odrasle, omiljen u sredini u kojoj je živeo i radio. Zbog svojih nacionalnih-političkih uverenja bio je proganjan od strane austrougarskih vlasti, pa je tokom Veleizdajničkog procesa u vreme Aneksije Bosne i Hercegovine bio i zatvaran.
Međuratni period obeležio je njegov angažman u Narodnoj Radikalnoj Stranci, sa kojom se borio za direktno prisajedinjenje Srema Kraljevini Srbiji, a kasnije i angažman u Srpskom Kulturnom Klubu dr Slobodana Jovanovića, sa kojim se borio protiv Banovine Hrvatske i separatističkih hrvatskih težnji. U maju 1941. Udicki je hapšen od ustaških vlasti, ali je uspeo da izbegne smrt. Umro je 1951. i sahranjen je na Pravoslavnom groblju u Sremskoj Mitrovici.
Na otvaranju izložbe 28. decembra 2021. učestvovao je i hor Društva srpsko-grčkog prijateljstva „Irida“ koji je izveo nekoliko sokolskih pesama čiji je autor Jovan Udicki, kao i glumac Zvonko Bednar koji je kazivao njegove stihove.
Jedan od najznačajnijih spomenika industrijske baštine u gradu je Žitni magacin na Savi, poznatiji kao Vojarna. Ovo je od retkih sačuvanih ekonomskih objekata iz 18. veka na prostoru Srema i predstavlja značajan primer za proučavanje vojnograničarske arhitekture.
Građevina je podignuta prema projektu iz 1774. kao ekonomska zgrada (skladište) za potrebe Petrovaradinskog devetog graničarskog puka. Razlog gradnje na ovom mestu može se vezati i za nekadašnje gradsko pristanište u ovom delu grada, gde je bila carina prema tadašnjem Otomanskom carstvu. Kasnije na datom mestu postavljen i pontonski most, koji je trajao do 70-ih godina 20. veka.Vojarna i danas svojom veličinom dominira u zapadnom delu grada. To je dvospratna građevina zapremine preko 7000 m³, pokrivena je strmim dvovodnim krovom. U skladu sa namenom skladišta za hrana ona je ustrojena u vidu jednostavnog prostornog rasporeda skladišnog i voznog dela, pa je zahtevala i odgovarajuću zaštitu zidovima od opeke debljine preko jednog metra. Pored visokog krova sa spuštenim krovićima na zabatnim površinama, koji daje poseban naglasak skromno obrađenom zidnom platnu, sve četiri fasade perforirane su ujednačenim ritmom jednostavnih prozora, dok se sa tri strane nalazi ukupno šest ulaza.
Pored Save nalazi se i Pravoslavna crkva Svetog arhiđakona Stefana, poznatija i kao Stara pravoslavna crkva, Mala pravoslavna crkva ili Crkvica koja je ujedno i najstariji očuvani bogoslužbeni hram u Sremskoj Mitrovici. To je jedina sačuvana gradska građevina iz vremena otomanske vladavine Sremom.
Postoje podaci koji govore da je mesto današnje crkve bilo važno za hrišćane još u vreme starog Sirmijuma. Zapravo, arheološka iskopavanja rađena 1980. pod oltarom ovog zdanja pronašla su mozaički krst od crvenog mermera koji datira iz vremena Sirmijuma. Ova crkva nalazi se na temeljima hrama koji su najverovatnije ostaci hrišćanske bazilike iz prvih vekova hrišćanstva. Dalja arheološka iskopavanja utvrdila su da su na ovom prostoru u vreme antičkog grada Sirmijuma, bila kupatila (terme), a po pobedi hrišćanstva ovakva mesta ili su rušena ili pretvarana u bogomolje.
Prvi pisani zapisi su tek iz 1729. nastali povodom kanonske posete vizitacije Biskupije pečujske, Opatiji sremskomitrovačkoj, gde su vizitatori zabeležili: „Petog jula osvećena je opatija Sv. Demetri na Savi, koja je sad nastanjena šizmatičkim Srbima. Oni imaju veličanstvenu i solidnu crkvu…”.
Enterijer crkve posebno važnim čini prekrasni ikonostas. Ima više spratova i ukrašen je najfinijom rezbarijom, koja prepliće motive životinjskog i biljnog sveta. Tu su lavovi i ždralovi, zmije i loze, ruže i lišće: sve povezano i upleteno jedno u drugo. U ikonostas su smeštene ikone najčuvenijeg baroknog slikara ovih prostora, Teodora Kračuna. Fizionomija svetiteljskih likova daje karakteristiku njihovih ličnosti, u čemu prednjači ikona sv. Jovana Krstitelja. Neki motivi na ikonostasu su neponovljivi u svetskom slikarstvu. Prizor Vaskrsenja Hristova na drugom spratu ikonostasa, gde je Hristos prikazan kako drzi ašov u rukama, a ispred njega kleči Marija Magdalina – nije zabeležen u analima. Pored crkve nalazi se Zanatski dom izgrađen 1940. u stilu moderne.
Nešto dalje nalazi se i Žitna pijaca koja datira iz perioda kada je Sirmijum, krajem 3. i početkom 4. veka, u periodu tetrarhije, bio jedna od prestonica Rimskog carstva. Tokom letnjih manifestacija, Žitni trg poseti nekoliko hiljada ljudi. Međutim, rekonstrukcija starorimskog lokaliteta umesto da ga zaštiti od propadanja i sačuva uspomenu na vreme kada je Sirmijum bio jedna od prestonica Rimskog carstava, doneo im je modernizaciju – behaton i tribine prekrili su deo nalazišta, a novi sloj maltera i cigala prekrio je antičko kamenje.
Na lokalitetu otkrivenom u iskopavanjima pedesetih i šezdesetih godina prošlog veka pronađeni si ostaci odbrambenog bedema Sirmijuma iza kojeg se nalazila žitnica ili horeum sa, kako se pretpostavlja, dva stovarišta žita. Nađeni su i ostaci popločane rimske ulice, kao i rimske kanalizacije, što sve ukazuje na to da je Sirmijum bio metropola antičkog sveta. U jednom objektu nađena je i staklarska peć, ali je na žalost arheologa, bila je toliko uništena da je morala da se skloni.
Već krajem 18. veka Trg Žitna pijaca bila formirana urbana celina, trougaone osnove, sa prilazima pristaništu, centru varoši i naselju. Naziv trga potiče od trgovine žitom koja se od druge polovine 18. veka ovde intenzivno odvijala. Oko pijace su podizane prizemne, jednospratne zgrade višestruke namene – za zanatstvo, trgovinu, skladištenje robe. Karakteristični su ”nirnberški” zabati i visoki, strmi krovovi, nastali pod uticajem doseljenih porodica iz Hesena koje su gradile kuće u stilu nemačke renesanse i baroka.
Trg su nastanjivali ugledni i bogati građani, među kojima su bili trgovci, industrijalci, zanatlije, preduzimači, kafedžije, kamenoresci, inženjeri, veleposednici, lekari, sudije… U reprezentativnoj jednospratnoj palati na istočnom nizu trga na broju 13, živeo je i Ćira plemeniti Milekić, prvi gradonačelnik Mitrovice. Kuća je podignuta krajem 19. veka u stilu neorenesanse i bila je izuzetno bogato i dekorativno opremljena.
U zapadnom delu Sremske Mitrovice, u blizini leve obale Save u ulici Bosutski put nalazi se Jevrejsko groblje. Za razliku od onog u Šidu koje je zajedno sa rimokatoličkim, grkokatoličkim i protestantskim ili onog u Novom Sadu koje je pored rimokatoličkog, jevrejsko groblje u Sremskoj Mitrovici je u “sirotinjskom” delu grada, daleko od svih ostalih grobalja. Odolelo je vremenu i još je jedan od dokaza postojanja Jevrejske zajednice u gradu. Sahranjivanja na ovom groblju počela su 1874. godine. Najstariji datum koji se danas može pročitati nalazi se na spomeniku – obelisku podignutom Davidu Konu (1822-1875). Među najstarijim spomenicima pripadaju i grobnice porodica Fišer i Kajzer, s kraja 19. veka. Od 1943. godine na ovom groblju nije niko sahranjen a sačuvano je oko 60 nagrobnih spomenika i porodičnih grobnica
U 18. veku prvi put Jevreji dobijaju dozvolu da se nasele u Sremsku Mitrovicu. Neke jevrejske porodice naselile su se u 19. a neke i u prvoj polovini 20. veka. Tako srećemo da su u Mitrovici bile jevrejske porodice koje su nosile sledeća prezimena: Levi, Lihtenštajn, Flajšman, Gertner, Fišer, Kon, Vigenfeld, Buhbinder, Brajner, Hirt, Mencl, Hirt, Štrajber, Kraus, Morgenštern, Dojč, Alt, Pesing, Goldšmit, Fridman, Mandl, Ferstner, Rozenberg, Buhvald, Nojman, Švicer, Lederer, Filinger, Frajnd, Rotmiler, Vajs, Adler, Kovač, Brajer, Resler, Hubert, Gros, Skalicki, Polak.
Većina Jevreja u Mitrovici je stradala za vreme Drugog svetkog rata, oni koji su preživeli odselili su se posle rata, najviše njih u Izrael, a jedan manji broj u Evropu, Južnu Ameriku, Australiju. Najpotpunije podatke o jevrejskoj zajednici u Mitrovici objavila je Jovanka Dražić u svom radu pod naslovom “Jevreji u Mitrovici”.
Za Sremsku Mitrovicu, odnosno antički Sirmijum vezano je ime jedne globalno poznate i voljene svetice i mučenice – Svete Anastazije. O njenom životu se malo toga pouzdano zna, osim da je ubijena u Dioklecijanovim progonima hrišćana. Većina priča o njoj je nastalo vekovima nakon njene smrti. Neke prenose da je bila rođena Rimljanka, dok druge navode da je rođena u Sirmijumskoj oblasti.
Anastasija je, prema nekima, rođena u Rimu u domu senatorskom i bogatom, od oca paganina i majke hrišćanke. Od rane mladosti je postala hrišćanka. Otac ju je primorao da se uda za paganskog vlastelina Publija. Iako je bila u braku Anastasija je odbijala da ima intimne odnose sa suprugom. Zbog toga nju je muž mučio zatvorom i glađu. Kada je saznao da ona tajno odlazi u tamnice u posete hrišćanskim mučenicima još više je počeo da je muči. Posle nekog vremena Publije je poslat u Persiju i udavio se na putu. Tada je sveta Anastasija počela slobodno da služiti mučenim hrišćanima i da siromasima deli milostinju od svog velikog nasledstva. Potom je Anastasija otišla u Makedoniju, gde je pomagala gonjenim hrišćanima. Tamo je prepoznata kao hrišćanka zbog čega je uhvaćena i vođena na saslušanja i mučenja kod raznih sudija. Hrišćani veruju da kada je neki rimski čelnik Ulpijan hteo da ima ljubavnu vezu sa njom, najednom oslepeo i umro. Veruju takođe da je osuđena na smrt glađu i da je u tamnici živela trideset dana bez hrane. Potom je stavljena u lađu sa još nekoliko hrišćana da bude potopljena, ali Bog nju je i od te smrti. Na kraju je nad vatrom privezana nogama i rukama za četiri koca i tako je preminula 304. Sahranjena je u Sirmijumu, da bi u 5. veku njene relikvije bile prenete u Carigrad, a oko 804. zadarski biskup Sv. Donat donosi ih u Zadar i pohranjuje u crkvi koja od tada nosi njeno ime. Smatra se da je Anastazija zaštitnica mučenika, tkalja, udovica kao i onih koji su otrovani.
Žikica nam priča kako je Sveta Anastazija veoma poštovana širom sveta, naročito u Latinskoj Americi i kako bi neka njena statua ili kapela sasvim sigurno privukla veliki broj hodočasnika u Sremsku Mitrovicu.
Spomenik “Staljinovim sokolovima”
“Neka vam je večna slava naši Staljinovi sokolovi” piše na spomeniku poginulim sovjetskim pilotima na samom ulazu u pravoslavno groblje u Sremskoj Mitrovici.
Za oslobođenje Jugoslavije od fašista palo je 8.000 sovjetskih vojnika. Među njima je i Vasilij Roščepkin. koji počiva u Sremskoj Mitrovici.
Heroj Sovjetskog Saveza Vasilij Roščepkin jurišao je na most preko Save i bio oboren. Njegov Il-2 pao je na periferiji grada. Kada su meštani dotrčali, oba pilota su bila mrtva. Oni su ih krišom sahranili dok su Nemci još bili u gradu. Zatim su ih svečano ponovo sahranili na mestu gde danas počivaju.
„Neka je večna slava herojima koji su poginuli u borbi protiv nemačkih zavojevača za čast i nezavisnost naroda Jugoslavije! Ovde je sahranjen heroj Sovjetskog Saveza, gardijski pilot, poručnik Valerij Dmitrijevič Roščepkin, rođen 1922. godine u gradu Buzuluk. Inženjer, kapetan Georgij Nikitjevič Kuročkin, iz sela Bobljevo Kalinjinske oblasti.”, piše još na spomeniku.
Pored Roščepkina, drugi poginuli je Georgij Kuročkin. Iako pored pilota u avionu leti obično vojnik, Kuročkin je kao kapetan inženjer leteo na Il-2, možda da bi kao pukovski inženjer i prekontrolisao kvalitet remonta aviona.
Roščepkin je inače završio Orenbursku vazduhoplovnu školu. Sovjetska avijacija je trpela velike gubitke i zato je njegovo školovanje bilo ubrzano. A iako je na spomeniku napisano da se rodio u Buzuluku, on je zapravo rodom iz sela Plešanovo Aleksandrovskog rejona koji je kasnije, u njegovu čast, preimenovan u Roščepkino. Zvanje heroja dobio je Ukazom Prezidijuma Vrhovnog sovjeta SSSR-a.
Rođen 27.7.1968. u Baču (Vojvodina, Srbija). Srednju školu završio u Bačkoj Palanci, Pravni fakultet studirao u Novom Sadu. Od 1990. radi kao novinar – u početku kao novosadski dopisnik beogradskih “Večernjih novosti”; zagrebačke “Arene”, sarajevskih “Naših dana”. Sarađuje i u magazinima “Vreme” i “Stav”.
1992. sa grupom studenata obnavlja izlaženje studentskog mesečnika “Index”. Posle dva broja sledi smena celokupne redakcije i pokretanje magazina “Nezavisi Index” koji će kasnije 1993. promeniti ime u “Svet” iz kojeg je nastala izdavačka kuća Color Press Grupa.
Danas na čelu Color Press Grupe najvećeg izdavača magazina u regionu sa kompanijama u svih 6 republika – 110 magazina, 25 internet portala i preko 80 konferencija i festivala godišnje.
U porfoliju kompanije pored domaćih (poput magazina “Lepota i zdravlje”, “Svet”, “Pošalji recept”, “Lekovito bilje” itd) nalaze se i brojni licencni brendovi: “The Economist”, “Hello!”, “Gloria”, “Story”, “Star”, “Lisa Moj stan”, “Hausbau”, “Brava Casa”, “Bravo”, “Alan Ford”, “Grazia”, “La Cucina Italiana”, “Auto Bild” i brojni drugi.
