Hronika Avijatičarskog groblja u Novom Sadu
Pre nešto više od mesec dana, u nedelji kada su zatvoreni svi parkovi u gradu, šetali smo po Grbavici i prošli pored Avijatičarskog groblja. Među nekoliko grobova avijatičara različitih nacionalnosti i konfesija koji su tu sahranjeni između dva rata, izdvaja se spomenik avijatičaru Ivi, urađen u kamenu u tada aktuelnom art-deco stilu. Na spomeniku se nazire natpis “Naš Ivo 1902 – 1932” a okrugli medaljon na kojem je bilo više podataka o pokojniku je nestao sa kamenog postamenta. Pored spomenika stajala je žena sa psom. Pitao sam je, da li je rođaka nekog od ovde sahranjenih ljudi i dobio odgovor: “Od kako su zatvorili parkove, svakog dana u pola četiri popodne, nas nekoliko vlasnika pasa iz okolnih zgrada skupljamo se ovde, kako smo ovo mesto nazvali – u kafiću ‘Kod našeg Ive’. Usput mu ostavimo i neki cvet na grobu!” Tako je Ivo, davno zaboravljeni avijatičar Kraljevine Jugoslavije, devedeset godina kasnije, dobio poštovaoce kojima se nije nadao…
Zainteresovala me je istorija Avijatičarskog groblja u Novom Sadu, jedinog istorijskog groblja na kojem su pokojnici sahranjivani po profesionalnom a ne po verskom ključu. Formirano je 1923. godine, kada je u Novom Sadu osnovana fabrika aviona „Ikarus“. Groblje se nalazi na kraju Katoličkog groblja, veličine je oko 9.000 metara kvadratnih i do danas je sačuvano vrlo malo spomenika od 56 koliko ih je ukupno ovde sahranjeno a među njima su piloti Prvog vazduhoplovnog puka koji su vršeći vojničku dužnost izgubili živote: Srećko Šetnik (1898-1921), Vjekoslav Nikoljačić (1908-1934), Ludvig Demaroš (1905-1929) i Ivo, (prezime nepoznato) (1902-1932).
Dvadesete i tridesete godine prošlog veka često se nazivaju “epohom aeroplana” čiji je Novi Sad svojim aerodromom “Jugovićevo”, fabrikom “Ikarus” pa i Avijatičarskim grobljem – bio sastavni deo.
Novinski isečak iz “Jugoslovenskog dnevnika” od 10. septembra 1932. svedoči o avionskoj nesreći koja se dogodila na aerodromu “Jovan Jugović” u Novom Sadu kada su poginula dvojica podoficira Prvog vazduhoplovnog puka “narednik pilot Lužajnić i vojni izviđač Reboj, obojica Slovenci“, kako se navodi u listu. Ova dvojica su poletela u ratnom dvosedu tipa “Brega 19” da u njemu isprobaju jedan radio-aparat i funkcionisanje njegove veze sa centralom na aerodromu. Pilot Lužajnić seo je za komande aviona dok je Reboj zauzeo mesto pozadi, pored radio aparata. Sve je teklo kako treba dok se u jednom trenutnu avion nije naglo okrenuo i počeo da se obrušava ka zemlji.
Za razliku od Hauarda Hjuza koji je, barem prema verziji u filmu “Avijatičar”, uspeo da preživi jedan ovakav pad – nesrećni Slovenci su poginuli na licu mesta. Prema novinskim napisima “prisutni vojnici i mehaničari pritrčali su tada u pomoć nesrećnim avijatičarima li je već bilo dockan. U padu aeroplana oni su ili našli jezivu smrt. Njihovi leševi, teško unakaženi mogli su biti samo izvučeni ispod ruševina aeroplana.”
U istom tipu aviona poginuo je i Jovan Jugović, avijatičar po kome je aerodrom u Novom Sadu 1927. godine dobio ime. Nesreća se dogodila na Praškom aerodromu 24. septembra 1926. godine na vazduhoplovnoj manifestaciji Male Antante i Poljske, kada se jugoslovenski avion “Brege 19”, kojim je upravljao pilot poručnik Njegovan, sudario sa češkim avionom kojim je upravljao kapetan Kostrba. Potpukovnik Jovan Jugović je sahranjen na Novom groblju u Beogradu.
Ljubiteljima ove tematike i epohe preporučujem roman “Let” Vladimira Arsenijevića u kojem se radnja okreće oko pogibije pilota Pavla Andrejevića 1937, u jednom od njegovih letova u službi Vojnog vazduhoplovstva Kraljevine Jugoslavije.
“Krilatićka utakmica” nad Novim Sadom 1913.
Kako se navodi na sajtu Vazduhoplovnog saveza Vojvodine, prve letelice nad Novim Sadom mogle su da se vide još krajem 19. veka, kada su do grada dolazile “lebdilje” i “vazdušne lopte” (baloni). Ipak, prema istorijskim podacima, u Novom Sadu je još krajem 1912. godine, austrougarsko Ministarstvo vojske zakupilo 150 jutara zemlje i na pustari zvanoj Isailovo, pet kilometara severozapadno od grada, napravilo prvi vojni aerodrom. Iste godine napravljen je i drugi aerodrom, kasnije, 1927. godine u Kraljevini SHS nazvan “Jugovićevo”. Prvi aeromiting, takozvana “Krilatićka utakmica”, održan je u Novom Sadu 11. i 12. maja 1913. godine, a pukovnik austrougarskog vazduhoplovstva Milan Uzelac, Srbin iz Like, izveo “let u vis i neobično vešto spuštanje”. Kako je tadašnja štampa pisala, “iz aeroplana je pucano u vazduh i bacano cveće koje je prisutna publika dočekivala i hvatala.
Na ovom aerodromu bila je prva pilotska škola, a tu su se nalazile i škole za rezervne vazduhoplovne oficire, izviđače, avio-mehaničare i druge specijalističke struke. Od septembra 1920. godine ovde je delovala i metereološka stanica. Na aerodromu je od 1924. godine proslavljana avijatičarska slava Sveti Ilija (2. avgusta), a redovno su od 1926. priređivana takmičenja za kraljev pehar, na rođendan prestolonaslednika Petra (6. septembra). Nemački bombarderi su na samom početku Aprilskog rata 1941. godine bombardovali Jugovićevo. Po okupaciji Bačke, Nemci su ovde izgradili 800 metara duge betonske piste i ovaj aerodrom koristili za letove aviona prema Istočnom frontu. Crvena armija i NOV su tu, od oktobra 1944. držali avione, koji su dejstvovali na Sremskom frontu i kasnije u završnim operacijama za oslobođenje Jugoslavije.
Od sredine pedesetih godina 20. veka Jugovićevo gubi vojni značaj. Jedno vreme na njemu je bila škola rezervni oficira (sa poligonom za obuku), a danas je tu stacionirana jedna vojna jedinica (kasarna „Majevica”, sada “Jugovićevo”), dok aerodrom više ne služi za avionski saobraćaj a na nekadašnjim pistama nikli su blokovi novih zgrada.
“Ikarus” proizveo 610 aviona
16. novembra 1923. godine u Novom Sadu je osnovana Fabrika aviona i hidroplana “Ikarus” pod nazivom »Prva srpska industrija aeroplana, automobila i strojeva Kovačević i društvo«. Odmah po osnivanju napravljena su 4 školska aviona tipa »Brandenburg« od kojih je prvi završen i ispopručen Komandi vazduhoplovstva u martu 1924.g.
»Ikarus« je 1927. godine preseljen u Zemun, gde su izgradjeni novi hangari i savremene radionice u kojima je bilo zaposleno preko 3.000 radnika i inženjera, dok su u Novom Sadu i dalje pravljeni hidroplani, a probni letovi su vršeni na Dunavu. U »Ikarusu« je do kraja 1940. proizvedeno 464 aeroplana i hidroplana za potrebe Komande vazduhoplovstva i Komande mornarice. Do kraja 1958.god. kada prestaje sa ovim programom, u “Ikarusu” je napravljeno 610 aviona različitih tipova domaće konstrukcije ili po licenci poznatih stranih proizvođača.
Rođen 27.7.1968. u Baču (Vojvodina, Srbija). Srednju školu završio u Bačkoj Palanci, Pravni fakultet studirao u Novom Sadu. Od 1990. radi kao novinar – u početku kao novosadski dopisnik beogradskih “Večernjih novosti”; zagrebačke “Arene”, sarajevskih “Naših dana”. Sarađuje i u magazinima “Vreme” i “Stav”.
1992. sa grupom studenata obnavlja izlaženje studentskog mesečnika “Index”. Posle dva broja sledi smena celokupne redakcije i pokretanje magazina “Nezavisi Index” koji će kasnije 1993. promeniti ime u “Svet” iz kojeg je nastala izdavačka kuća Color Press Grupa.
Danas na čelu Color Press Grupe najvećeg izdavača magazina u regionu sa kompanijama u svih 6 republika – 110 magazina, 25 internet portala i preko 80 konferencija i festivala godišnje.
U porfoliju kompanije pored domaćih (poput magazina “Lepota i zdravlje”, “Svet”, “Pošalji recept”, “Lekovito bilje” itd) nalaze se i brojni licencni brendovi: “The Economist”, “Hello!”, “Gloria”, “Story”, “Star”, “Lisa Moj stan”, “Hausbau”, “Brava Casa”, “Bravo”, “Alan Ford”, “Grazia”, “La Cucina Italiana”, “Auto Bild” i brojni drugi.
