BICIKLOM KROZ VOJVODINU: Kisač i Čenej
Subota je popodne i pre polaska na današnju turu, ponovo uz Kanal DTD od “Neoplante” do Rumenke pustio sam poruku starom prijatelju u Kisaču, pokrajinskom poslaniku Pavelu Surovom. Rekao mi je da me čeka u Kulturnom centru gde će se večeras održati takmičenje u pevanju. Stigao sam već poznatim putem uz kanal do Rumenke i umesto levo – skrenuo pre mosta desno u pravcu Kisača.
Dok sam okretao pedale u pravcu ovog bačkog sela u sastavu Grada Novog Sada, mesta koje većinom naseljavaju Slovaci, setio sam se jedne adegdote iz predškolskih dana.
“Deco, koji je to veliki praznik u nedelju?”, pitala nas je vaspitačica Marija Deman u vrtiću u Baču negde u maju 1974. Digao sam ruku i ispalio: “Kirbaj u Selenči!”. Vaspitačica se zasmejala pa onda uozbiljila: “Ne, nego 25. maj, Dan mladosti, rođendan našeg druga Tita!”. Za mene, dečaka od šest godina, kirbaj (seoska slava) u Selenči, slovačkom mestu nadomak Bača – bio je najveći spektakl u toku godine: Živopisni festival bolja, ukusa, mirisa, zvukova…
Bezmalo pola veka kasnije, vozim bicikl po Vojvodini i ono što je jedan od prvih utisaka i ne samo moj – slovačka mesta, kako ona veća, opštinski centri poput Bačkog Petrovca ili Kovačice tako i sela poput Luga, Slankamenačkih vinograda, Selenče, Kisača, Kulpina, Belog blata, Lalića ili Padine – uređena su i čista čak i kada su siromašna. Svaka kuća je okrečena u neku od živih boja karakterističnih za Slovake – od svetlo plave do tamno zelene; drvoredi su besprekorni, krošnje lepo podšišane, stabla okrečena u belo do pola… Izgledaju onako kako bi cela Vojvodina trebalo (mogla?) da izgleda.
Pre nekoliko godina stojimo na prijemu u Srpskom narodnom pozorištu povodom Dana grada 1. februara, kada je 1748. carica Marija Terezija Novom Sadu (pro)dala status grada. Prijatelj iz Beograda se rukuje sa nama: Robert Čoban, Pavel Surovi i Petar Mudri. “Čoban, Surovi i Mudri? Jel vi to mene zezate?”, pitao je Beograđanin nenaviknut na vojvođanska prezimena i etimološki kolorit.
Ulazim u Kisač i fotografišem kuće živih boja. Primećujem da pored starih, lepo održavanih domova ima i dosta novih, porodičnih jednospratnica. U centru sela nalazi se spomenik poginulim partizanima, ofarban, pogađate – u svetlo plavu boju, danas je to samo stub pošto je devedesetih nekome palo na pamet da sa njega skine crvenu zvezdu petokraku. Preko puta spomenika nalazi se mala ali lepo uređena Pravoslavna crkva iz 1773.
Kisač se prvi put spominje u 17. veku i to kao selo sa isključivo srpskim stanovništvom, a stotinak godina kasnije u selo se doseljavaju i Slovaci. Po popisu pravoslavnih parohija u Kisaču je 1733. bilo 110 domova i dva pravoslavna sveštenika: Leontije Popović i Pavel Miladinović. U Kisaču se pored pravoslavne nalazi i evangelistička crkva iz 1795. i kao i osnovna škola u kojoj se nastava odvija na slovačkom i srpskom jeziku.
Na pročelju Evangelističke crkve se nalazi zapis na latinskom iz 1795. koji govori o društvenim prilikama na ovim prostorima u godini kada je izgrađena crkva o strašnoj suši koja je bila tih godina i ratovima koji su se u Evropi vodili. Unutra, u hramu sam zatekao žene koje spremaju enterijer hrama za sutrašnju svadbu. Dok ukrašava belim trakama klupe, jedna od njih mi otkriva: “Inače se svadbe održavaju subotom ali ova je u nedelju jer mladenci nisu mogli da nađu slobodan restoran!” Posle korone svi parovi koji su odlagali svadbena slavlja zakazali su venčanja u nekoliko vikenda!
Preko put je Nazarenski hram. Znam iz Novog Sada kada sam jednom ušao u njihovu bogomolju da pogledam kako izgleda da su me ljubazno zamolili da izađem. Ovde su nazareni koje sam zatekao da uređuju hram bili ljubazniji.
Primećujem da na zidovima nema nikakvih slika, fresaka, ikona, nijedno obeležje… Jedan od vernika koji me prati do izlaza priča mi da su ovde nazareni pripadnici različitih naroda: Srba, Slovaci, Mađari, kaže da se doselio iz Novog Sada ovde, mirniji je život.
Stižem do Kulturnog centra i čujem muziku iz jedne od sala. Odlučujem da dok čekam Pavela slušam probu orkestra. Među muzičarima prepoznajem harmonikaša Ondreja Maglovskog koji je često nastupao zajedno sa Balaševićem.
Pavel je nedavno u Kulturnom centru Kisač organizovao spektakularnu izložbu fotografija provokativnog naziva “Korona” (ova reč na slovačkom kao i na mnogim drugim jezicima znači – “kruna”). Ispred Pavelovog objektiva sa različitim krunama na glavi našle su se u slovačkim narodnim nošnjama neke od najlepših devojaka iz Vojvodine, ne samo Slovakinje. Svaka fotografija ima određenu priču koja referiše na neku temu iz Biblije ili istorije sveta – od egipatskih “faraonki” preko “Apisove udovice” do kraljice Elizabete Prve. Pavel ushićeno priča o nošnjama koje je nalazio i kupovao po tavanima i ormarima slovačkih kuća po celoj Vojvodini.
Sedamo u prostorije kulturnog centra gde nas na stolu čeka čuveni slovački kulen. Pavel toči “palinku” i preporučuje da se ista “zaliva” pivom, tako rade u Slovačkoj. Ne smem da preterujem, ipak se biciklom vraćam preko Čeneja nazad za Novi Sad.
Prilikom prošle posete Kisaču bio sam iznenađen možda najukusnijim kuvanim jelom na ovim prostorima – “kisačkom sarmom”, ljutom, pikantnom i ukusnom kako samo ovdašnji Slovaci umeju da naprave.
Pavel mi priča o istoriji Kisača i vojvođanskih Slovaka i ja saznajem zanimljive biografije i istorijske epizode i anegdote o kojima se u Srbiji neopravdano malo zna. Čuo sam priču o doktoru Miloš Krnu, rodonačelniku bankarstva u Vojvodini za vreme Austrougarske i prijatelju i saradniku Jaše Tomića, čoveku koji je prvi na ovim prostorima organizovao “bankarske prezentacije”. Tu sam prošli put čuo i za legendu o vanbračnoj deci grofa Rudolfa Koteka čije potomke u Kisaču i dalje, 99 godina od grofove smrti, zovu “Kotekovci” o čemu sam pisao u reportaži iz Futoga. I najzad o Zuski Medveđovoj, slikarki iz Bačkog Petrovca koja je u međuratnom periodu vodila ekstravagantan život nalik onom Fride Kalo, volela je i muškarce i žene, bila prva žena akademska slikarka u vojvođanski Slovaka, za vreme Drugog svetskog rata otišla je u Slovačku gde je 1985. i umrla a njeno ime nosi galerija slika u Bačkom Petrovcu. Nedavno je njena retrospektivna izložba održana i u Beogradu u “Galeriji 73” pri gradskoj opštini Čukarica.
Počinju da pristižu učesnici pevačkog takmičenja, devojčice, devojke i žene u živopisnim slovačkim narodnim nošnjama. Stiže i Jan Vozar, novoizabrani predsednik Mesne zajednice Kisač, seda sa nama na jednu “palinku”.
Pridružuje nam se i Miroslav Brna, koloritni lik koji živi u kući građenoj u bauhaus stilu, kakvu očekujemo svuda samo ne u malom slovačkom selu u Bačkoj, dočekuje čovek koji je “opremio” brojne salaše i restorane širom Vojvodine, čiji su predmeti “igrali” u mnogo filmova. Miroslavov otac bio je akademik Jan Brna, prijatelj Josipa Broza i ministar poljoprivrede i šumarstva Jugoslavije 1962-63. Miroslav je rođen u dvorcu Eugena Savojskog u Tikvešu, koji je kasnije koristio kralj Aleksandar I Karađorđević, a na upravu i koriščenje njegovom ocu dao ga je lično Tito.
Počinje takmičenje u pevanju, sala je puna publike, među njima najviše majki i baka u slovačkim suknjama koje su došle da bodre svoju decu i unuke. Pavel pozdravlja na slovačkom sve prisutne, posebno predsednika Mesne zajednice i mene kao gosta iz “dalekog” Novog Sada. Voditeljski par, devojka i mladić u ranim dvadesetim, oboje plave kose i još plavljih očiju kao da su juče stigli sa obronaka Visokih Tatri – najavljuju prvu takmičarku – devojčiu Katarinu Martišovu.
Moram dalje da me ne uhvati mrak na pometnom putu između Čeneja i Novog Sada. Iskradam se iz sale dok voditelji najavljuju sledećeg takmičara.
Usput, dvorištu Doma zdravlja zapažam se nešto što bi ste tu najmanje očekivali – nadgrobni spomenik. Reč je o grobu Jana Branislava Mičateka slovačkog prosvetitelja, učitelja koji je iz Slovačke došao u Kisač 1863. zatekavši nepismene pastire i ratare. Mičatek je decenijama vodio dnevnik, pisao je kratke pesme koje su bile domoljubne i satirički usmerene protiv tadašnjih mađarskih vlasti u Austrougarskoj. Mičatek je otac savremene slovačke zastave i grba koje je kasnije preuzela Matica slovačka. On je zajedno sa Jašom Tomićem, dr Milošem Krnom i svojim sinom Ljudevitom Mičatekom držao govore po Bačkom Petrovcu i Novom Sadu na predizbornim skupovima i agitovao protiv ugarske vlasti. Njegova ćerka Eržika Mičatek bila jedna od vodećih ženskih aktivistkinja u Kraljevini Jugoslaviji koja je izborila za pravo sluškinja da se obrazuju na specijalnim kursevima vikendom kada su imale slobodno. Janov sin Ljudevit bio je jedan od predsednika Velike narodne skupštine koja je u Novom Sadu 1918. donela odluku o prisjedinjenju Bačke, Banata i Baranje Kraljevini Srbiji.
Tu odmah izmedju Doma zdravlja i Evangelističke crkve je trenutno park na čijem mestu se nekada nalazila krčma “Velika Bistrica” u kojoj se skupljala slovačka elita tog doba.
Užurbano okrećem pedale u pravu Čeneja u koji stižem pred sumrak. Salašarsko naselja poznatog po malom sportskom aerodromu koji će možda uskoro postati i međunarodni i nekolicini ugostiteljskih objekata. Spomenik Novosadskom partizanskom odredu je podignut u čast oslobođenja od fašizma. Spomenik palim borcima u Drugom svetskom ratu, nalazi se u samom centru sela odmah pored krsta na kojem piše: “Spasi i sohrani”. Čuveni dud Čenejac nalazi se u dvorištu salaša Živke i Mladenka Kuzmanovića, sa stablom prečnika 1,30 metar, starosti između 180 i 200 godina. To je najstarije drvo Duda u Srbiji, zaštićeno prirodno dobro i model za tipični čenejski suvenir: rakiju dudovaču. Uz groblje, na izlasku iz sela prema Novom Sadu nalazi se Crkva Sv. Duha, za koju ne postoje pouzdani podaci o godini izgradnje, ali prema nekim pisanim dokumentima postoji još od pre 1835. Neke od ikona koje se i danas mogu videti u crkvi oslikao je Jovan Klajić. Poznata je i po tome što je oko nje sniman deo filma Pop Ćira i pop Spira. Tako bar kažu, mada proteklih godina za svaku drugu lokaciju u Vojvodini tvrde da su upravo tu 1957. snimani neki kadrovi čuvenog filma prve srpske i jugoslovenske rediteljke – Soje Jovanović.
Mnoge poznate ličnosti sa muzičke, sportske i poslovne scene kupile su ili napravile proteklih dvadesetak godina salaš na Čeneju, otvoreno je i puno restorana koji nose reč “salaš” u nazivu. Malo ih je autentičnih poput onog prvog te vrste, Splićinog “Salaša 137”, ali kako je povodom smrti Đorđa Balaševića pisao kolega Branko Rosić – današnji ljudi, posebno Beograđani ali i mnogi drugi iz regiona – obožavaju ovdašnje salaše, u njima vide onaj mir i poetiku koje su izgubili u vrtlogu užurbanog i digitalizovanog života. Dok ručaju “supe, sosa, mesa” i gledaju decu kako se igraju na travi pokušavaju na nađu nešto od onoga što je veliki pesnik sa Salajke opevao u svojim stihovima.
Ove godine je tačno pola veka kako je Zvonko Bogdan spevao vanvremenski tamburaški klasik “Hej salaši na severu Bačke”. Dok se u mraku približavam svetlima Novog Sada, razmišljam kako bi bio red da da i ovi na jugu Bačke dobiju baladu dostojnu svoje istorije i lepote.
Rođen 27.7.1968. u Baču (Vojvodina, Srbija). Srednju školu završio u Bačkoj Palanci, Pravni fakultet studirao u Novom Sadu. Od 1990. radi kao novinar – u početku kao novosadski dopisnik beogradskih “Večernjih novosti”; zagrebačke “Arene”, sarajevskih “Naših dana”. Sarađuje i u magazinima “Vreme” i “Stav”.
1992. sa grupom studenata obnavlja izlaženje studentskog mesečnika “Index”. Posle dva broja sledi smena celokupne redakcije i pokretanje magazina “Nezavisi Index” koji će kasnije 1993. promeniti ime u “Svet” iz kojeg je nastala izdavačka kuća Color Press Grupa.
Danas na čelu Color Press Grupe najvećeg izdavača magazina u regionu sa kompanijama u svih 6 republika – 110 magazina, 25 internet portala i preko 80 konferencija i festivala godišnje.
U porfoliju kompanije pored domaćih (poput magazina “Lepota i zdravlje”, “Svet”, “Pošalji recept”, “Lekovito bilje” itd) nalaze se i brojni licencni brendovi: “The Economist”, “Hello!”, “Gloria”, “Story”, “Star”, “Lisa Moj stan”, “Hausbau”, “Brava Casa”, “Bravo”, “Alan Ford”, “Grazia”, “La Cucina Italiana”, “Auto Bild” i brojni drugi.
