BICIKLOM KROZ VOJVODINU: Starčevo i Vojlovica
Trg Neolita u selu Starčevo je po mnogo čemu jedinstveno mesto. Vezujemo bicikle ispred Muzeja Starčeva koji se nalazi u kući koja je nekada udomljavala lokalnu nemačku školu. U to stižu i Petar Andrejić, predsednik MZ Starčevo i Marija Jević, članica Gradskog veća Pančeva za kulturu i omladinu. Petar je ozbiljno shvatio asistenciju našem današnjem izazovu na dva točka i pojavio se u biciklističkoj opremi. Petar negoduje što Starčevo nazivamo selom, kaže na narednom popisu očekuje da bude preko 8.000 stanovnika od kojih se većina ne bavi poljoprivredom pa ispunjava sve kriterijume da bi se zvalo – varošicom.
Ulazimo u lepo održavan muzej u kojem je otvorena postavka o istoriji ovog mesta: od neolita (Starčevačka kultura), prelp perioda Banatske vojne granice do života lokalnih Srba, Nemaca, Hrvata i posleratnih kolonista i ekonomskih migranata u 19. i 20. veku.
Prva iskopavanja na lokalitetu Starčevo, koji se nalazi na levoj obali Dunava, vršio je 1939. Miodrag Grbić. Sredinom pedesetih godina 20. veka, istraživanja su vršili Milutin Garašanin kao i Draga Garašanin. Pronađene su dosta grube keramičke posude, ali i keramika oslikana sa geometrijskim ornamentima, kao i antropomorfne figurine rađene od pečene zemlje. Pronađena su i oruđa od kamena i kostiju. Datiranje nalaza nije sasvim pouzdano, ali se uzima da pokrivaju period petog milenijuma pre nove ere.
Istraživanja na vrednim nalazištima na području uz reku Tisu nastavljena su 2015. Radilo se na dva nalazišta: neolitskom, na lokalitetu Borđoš i starčevačkom, na lokalitetu Prečka. Tokom radova otkriveni su vredni predmeti poput kašike stare 7.000 godina a došlo se i do drugih naučnih otkrića.
U istraživanju je, prvi put u Srbiji, korišćena geomagnetna prospekcija šireg područja takozvanog borđoškog platoa, koji se nalazi uz reku Tisu. Srpsko-nemački tim stručnjaka činli su arheolozi Muzeja Vojvodine iz Novog Sada i njihove kolege sa Instituta za praistoriju i ranu istoriju „Kristijan Albreht” univerziteta u Kilu.
Došlo se do saznanja da su se tamo pre 8.000 godina pojavili prvi ratari i stočari. Tokom istraživanja lokaliteta na Prečki, pronađen je i skelet Starčevca, star 8.000 godina. Utvrđeno je da se radi o takozvanom zgrčenom sahranjivanju.
U prostranom dvorištu muzeja sa kojeg se pruža divan pogled na toranj susedne katoličke crkve, napravljene su kolibe koje treba da dočaraju kako se na ovim prostorima živelo u vreme neolita. Uz pomoć lokalnih dizajnera napravili su i kreativno viđenje muške i ženske garderobe kakva se nosila pre 7.500 godina. Neko je prokomentarisao kako bi se ista mogla nositi i danas bez većih problema.
Petar priča kako su 2011. tokom Prolećne ravnodnevnice ovde na Trgu neolita organizovali susret i bratimljenje tri neolitaska naselja: Starčeva, Vinče i Lepenskog vira.
Drugi deo Muzeja Starčeva bavi se razvojem naselja od odlaska Turaka 1717. do danas. Od malog poljoprivrednog mesta u kojem je živelo pedesetak srpskih starosedelačkih porodica, doseljavanjem Nemaca i Hrvata u 18. i 19. veku – u Starčevu dolazi do procvata zanatstva, industrije, niču različita kulturna društva sva tri naroda… Početkom 20. veka prisutna je jaka mađarizacija pa je Đorđu Đurišiću u školskom sveočanstvu – ime i prezime potpuno hungarizovano. Pominju se i poznate ličnosti rođene u ovom mestu: Franjo Radočaj (1902-1949), hrvatski slikar; Vasa Butozan (1902-1974), čuveni naučnik i veterinar; Endre Probočkai (1913-2001) koji se smatra očem savremene botanike i hortikulture u Mađarskoj…
Petar mi skreće pažnju na bizarnu epizodu iz istorije mesta koja se zvala “Starčevačka republika” i dogodila se u proleće 1919. Pre tri godine pisao sam za “Vreme” o 100 godina “Banatske republike” koja je u oktobru 1918. proglašena u Temišvaru i vrlo brzo ukinuta. Trajanje “Starčevačke republike” bilo je još kraće – jedno popodne.
Mnogi Starčevci, u razgovoru sa meštanima drugih sela, ponekad u nedostatku drugih argumanta prilikom veličanja svog mesta pomenu čuvenu rečenicu: – “pa mi smo nekada bili republika!“. Ta rečenica se intenzivirala realnim šansama da Starčevo postane opština.
Nakon Prvog svetskog rata, u kome su mnogi Starčevci učestvovali na strani Austro-ugarske vojske na ruskim frontovima, došlo je do administrativnih i teritorijalnih pomeranja granica. Vojvodina i Starčevo u njoj, postali su deo Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (SHS).
U selu je tada na vlasti bila Radikalna stranka, a predsednik Opštine Starčevo bio je Živa Pavlović. Tada 24-godišnji Franja Poljak je, kao učesnik Prvog sv. rata od 1917.-18, stupio u kontakt sa ruskim boljševicima. Kao svedok pada velikog Ruskog carstva, video je kako su se seljaci tada obračunavali sa onima koji su do tada bili na vlasti. I to je širio selom.
Pošto je, po izjavama svedoka, tadašnja opštinska vlast bila sklona da za sitne usluge “zaboravi“ poziv za mobilizaciju nekim bogatijim meštanima, poziv na mobilisanje koji je stigao 1919. prelio je čašu nezadovoljstva i izazvao je grupe mladića da započnu demonstracije ispred zgrade starčevačke Opštine. Predsednik se, naslutivši šta može da se dogodi, povukao u Pančevo, a pošto u opštinskoj zgradi nije bilo nikoga, vojni rezervisti su polupali prozore i ušli u napuštene prostorije.
Članovi i simpatizeri Komunističke partije preuzeli su organizaciju ove pobune i proglasili tu famoznu Republiku Starčevo. U to isto vreme, nakon raspada Banatske republike, takve “mini-republike“ nicale su širom Vojvodine, uglavnom jedara punjenih komunističkim idealima po uzoru na ruski model preuzimanja vlasti. Međutim, istog dana iz Pančeva pristiže veliki broj žandara i ukida “republiku”.
Katolička parohija u Starčevu osnovana je 1767, njen je zaštitnik na početku bio sveti Amadeo, a vernici su uglavnom bili Nemci. Hrvati se masovno naseljavaju u mesto od 1774. i do danas čine većinski deo ovdašnjeg katoličkog življa. Baš u to doba njihovog doseljavanja zida se i prva katolička crkva koja je spaljena 1788. nakon upada Turaka u Banat. Meštani su tad izbegli čak na sever Mađarske. Nova crkva je sagrađena 1793. u čast svetog Mauricija, hrabrog hrišćanskog vojnika. Pošto više nije zadovoljavala potrebe vernika u Starčevu ona je srušena, a izgradnja nove crkve počinje 1863. Ona je podignuta pre 150 godina, a osveštana i oslikana je 1926. Oko 1956. stari barokni toranj zamenjen je betonskim, dok je krov obnovljen 1967. Nova zvona crkva je dobila 2001, a ove godine je zahvaljujući Zrenjaninskoj biskupiji potpuno obnovljen krovni pokrivač. Parohija danas broji oko 400 vernika, propoveda se na hrvatskom, a zaštitnik crkve sveti Mauricije proslavlja se 22. septembra.
Ispred crkve nalaze se dva krsta na kojima piše da ih je 1929. podigao meštanin Nikola Žalac. Unutrašnjost crkve je jako lepo uređena, na klupama su bili ukrasi sa nedavnog venčanja. Na veoma aktivnoj Fejsbuk stranici župe koja me je “dodala” nakon objava o njihovoj crkvi, video sam i fotografije sa skorašnjeg krštenja što znači da ova zajednica iako mala, živi i opstaje.
Inače, u Starčevu su meštani na referendumu odlučili da zadrže stara imena ulica (Maršala Tita, Matije Gupca, Ive Lole Ribara, Partizanska, Matije Gupca). Između katoličke crkve i Muzeja Starčeva zatekao sam majstora koji je popravljao grb mesta.
Pošto je Starčevo bilo parohija manastira Vojlovica u selu nije bilo Pravoslavnog hrama do početka 20. veka. Postojao je krst kod Stare škole, mesto za litije. Krst je porušen 1975. a centralni deo prenesen je i sazidan u porti kod oltara. Navodno je krst smetao za asfaltiranje ulice. Povećanjem broja Pravoslavnih stanovnika u selu se pojavila potreba i želja da se gradi parohijski hram. Projekat je uradio oktobra 1907. inženjer Milivoj Matić i ujedno bio nadzorni za izgradnju hrama u Starčevu.
Hram je u Srpsko-vizantijskom stilu, ipak jedinstven po izgledu. Temelji hrama su osveštani o Preobraženju 1908. Do kraja 1910. završeni su svi građevinski i zanatski radovi na hramu. Ikonostas i pet medaljona na svodu broda hrama oslikao je Ljubivoje Anastasijević slikar iz Pančeva. Stolarske, kovačke, molerske i pozlatarske radove radili su majstori iz Pančeva. Zvona i toranjski sat radila je čuvena livnica Pantelić iz Zemuna. Po blagoslovu Episkopa vršačkog Gavrila Zmejanovića, hram je osveštao 1. januara 1911. arhimandrit Gavrilo Ananijev nastojatelj manastira Vojlovice. Hram je posvećen Svetom Velikomučeniku Pantelejmonu. Matične knjige za Starčevo se vode od 1796. Kao i u ostalim mestima veći broj matičnih knjiga posle Drugog Svetskog rata Komunističke vlasti su oduzele od Crkve za svoje potrebe i iste do danas nisu vratili. Po završetku hrama sagrađen je 1912. Parohijski dom. 1923. Mitropolit Ilirijon Radonić je osveštao nova zvona za hram. Nova zvona radila je livnica Pantelić iz Zemuna, veliko zvono 325 kg. i malo zvono 195 kg.
Dok se vozimo pored lepih ali zapuštenih starih kuća u Starčevu, Petar Andrejić mi skreće pažnju na opasnost da uskoro i one retke panonske kuće sa preostalim autentičnim prozorima – uskoro ostanu bez njih. Naime, gradovi i opštine počeli su da raspisuju konkurse za subvencije za zamenu stolarije, kotlova za grejanje i izolaciju. Inicijativa koju je pokrenulo Ministarstvo za rudarstvo i energetiku predviđa da 25% proškova zamene stolarije pokriva Ministarstvo, 25% lokalna samouprava (gradovi i opštine) i 50% sam vlasnik kuće ili stana.
Kako velika većina starih vojvođanskih kuća nema nikakav stepen zaštite – za očekivati je da mnoge od njih izgube svoj autentični eksterijer i umesto romantičnih drvenih prozora – uskoro dobiju PVC stolariju koja će biti energetski efikasnija ali će potpuno promeniti njihov izgled.
Kada mi je Marija Jević u Muzeju Starčeva predložila da (kad smo već tu) obiđemo Manastir Vojlovica, nisam ni sanjao da ćemo imati prilike da vidimo verovatno jednistveni pravoslavni hram koji je smešten – bukvalno u krugu Rafinerije.
Prolazimo kroz rampu Rafinerije i ulazimo u krug manastira iza čijih krovova se izdižu dimnjaci rafinerije koja se nalazi bukvalno tik uz samu crkvu.
Prema najstarijoj verziji, manastir je osnovao 1383. despot Stefan Lazarević, sin kneza Lazara, a najstariji pouzdani izvor ostavio je jeromonah Partenije 1542. (neka predanja govore da su crkvu podigli monasi misionari zvani “sinajci” – njih 46, koji su se doselili iz srpskih krajeva). To je pisalo u staroj knjizi “Sabornik”, koja je međutim izgubljena. Zaista, u južnoj Srbiji u mestu Veliko Vojlovce postoje ostaci starog manastira istog imena, čiji su kaluđeri po predanju izbegli u Banat. U manastiru postoji zapis iz 1799. koji navodi na to da je despot Stefan Lazarević obnovio manastir 1405. Oduvek je bio važno duhovno središte ovog dela Banata.
Manastir je nebrojano puta razaran, zatvaran, spaljivan, a monasi su odvođeni u ropstvo ili mučki ubijani. Na osnovu istorijskih zapisa najveća razaranja, ali istovremeno i obnove manastira, vezana su za 18. vek (1716, 1738, 1788).
Dočekuje nas Teodor Vuković, nastojatelj manastira, jeromonah neobično blagih i pametnih očiju. Priča nam kako je voditi manastir u krugu Rafinerije “Pančevo”. Prvi sprati i deo prizemlja manastirskog konaka kao kancelarijski prostor takođe koriste vlasnici Rafinerije – Rusi iz “Gazproma”.
Priča nam da su tokom Drugog svetskog rata u manastiru su Nemci držali zatočene srpskog patrijarha Gavrila Dožića i vladiku žičkog Nikolaja Velimirovića. Zbog podizanja Rafinerije nafte u Pančevu koja je izgrađena na manastirskom posedu 1965. život u manastiru Vojlovici je bio potpuno ugašen. Kako je bio pod zaštitom države nije doživeo sudbinu brojnih sličnih bogomolja koje su, našavši se “na putu napretka” i industrijalizacije tokom socijalizma – srušene.
Posle posete Manastiru Vojlovica, krenuli smo ka centru Vojlovice koja je danas jedno od predgrađa grada Pančeva i ima status mesne zajednice. Današnja populacija iznosi oko 8.900 stanovnika i to srpske, mađarske i slovačke nacionalnosti.
Dok smo išli biciklističkom stazom pored desne strane puta, Petar Andreić nam je ispričao kako na suprotnoj strani magistrale raste biljka po imenu “babin zub” koji ima seme sa čaurom čije bodlje buše gume biciklista koji tom stranom puta idu ka Starčevu i posle dalje “Euro-velo 6” rutom prema Rumuniji. Kako je on to izgovorio učinilo mi se da čujem neko pucketanje na prednjoj gumi mog bicikla. Ali, rekao je da se “babini zubi” nalaze sa druge strane puta. Kada smo stigli do Parka reformacije učinilo mi se da je prednja guma nešto mekša nego kada smo krenuli u vožnju. Fotografisao sam Evangelističku crkvu (slovačku) i Reformsku hrišćansku crkvu (mađarsku) koje se u parku nalaze jedna pored druge. Kada smo krenuli nazad ka Starčevu, negde na pola puta, moja prednja guma bila je potpuno prazna – “babin zub” je odradio svoje. Dok guramo bicikle ka vulkanizeru koji je par stotina metara dalje, Petar nam priča kako je seme ove biljke stiglo na ovu lokaciju točkovima šlepera i cisterni. Lično je postavio upozorenje biciklistima na srpskom i engleskom sa suprotne strane puta ali sada je opasnost stigla i na drugu stranu.
“Na sedam mesta je probušena guma!”, kaže vuklanizer i šalje nas do obližnje gvožđare koja ima sve vrste guma za bicikl. Šalimo se da su tolike slučajnosti gotovo neverovatne i da on i vlasnik gvožđare sigurno zalivaju žbunje sa “babinim zubima”.
Biolozi kažu da je “babin zub” ili “đavolji trn” (latinski: Tribulus terestris) niskorastuća biljka polegnutih stabljika i žutih cvetova. Veoma je otporna, pa uspeva i u nepristupačnijim, hladnijim, ali i u toplijim krajevima, pa čak i u pustinjskim uslovima, zbog čega se u većem obimu može naći u Deliblatskoj peščari. Čaj od ove biljke još je u kineskoj drevnoj medicini korišten za poboljšanje plodnosti kod muškaraca i žena. Da li je neko od “babinog zuba” zatrudneo, nemamo podatke – ali jedno je sigurno, pneumatike probija veoma efikasno.
Rođen 27.7.1968. u Baču (Vojvodina, Srbija). Srednju školu završio u Bačkoj Palanci, Pravni fakultet studirao u Novom Sadu. Od 1990. radi kao novinar – u početku kao novosadski dopisnik beogradskih “Večernjih novosti”; zagrebačke “Arene”, sarajevskih “Naših dana”. Sarađuje i u magazinima “Vreme” i “Stav”.
1992. sa grupom studenata obnavlja izlaženje studentskog mesečnika “Index”. Posle dva broja sledi smena celokupne redakcije i pokretanje magazina “Nezavisi Index” koji će kasnije 1993. promeniti ime u “Svet” iz kojeg je nastala izdavačka kuća Color Press Grupa.
Danas na čelu Color Press Grupe najvećeg izdavača magazina u regionu sa kompanijama u svih 6 republika – 110 magazina, 25 internet portala i preko 80 konferencija i festivala godišnje.
U porfoliju kompanije pored domaćih (poput magazina “Lepota i zdravlje”, “Svet”, “Pošalji recept”, “Lekovito bilje” itd) nalaze se i brojni licencni brendovi: “The Economist”, “Hello!”, “Gloria”, “Story”, “Star”, “Lisa Moj stan”, “Hausbau”, “Brava Casa”, “Bravo”, “Alan Ford”, “Grazia”, “La Cucina Italiana”, “Auto Bild” i brojni drugi.
