Ako prođete “zloglasne” mađarske carinike i dokopate se Budimpešte, čeka vas blistavi grad koji je prilično “ušminkao” proteklih godina, restorani i prodavnice ali i galerije i muzeji u kojima se može naučiti dosta toga ne samo iz njihove istorije nego i o našoj sadašnjosti i budućnosti
“Bolje se okrenite odmah i idite na Kelebiju, ovde je čitav međuprostor pun, Mađari jako sporo propuštaju…”, savetuje nas prijatelj carinik na graničnom prelazu Horgoš. Prolazimo kroz Suboticu, u ulici koja vodi ka prelazu Kelebija vidim minaret džamije, jedini u Vojvodini. Stižemo na granicu, gužva je nešto manja ali i ovde ide jako sporo.
Pomalo iznerviran jer smo zakazali večeru u restoranu u 18 časova u nadi da stižemo komotno, na društvenim mrežama Tviter i Linkdin postavljam anketu sa pitanje: “Prema vašem iskustvu koji su nagori policajci na graničnim prelazima” i nudim četiri odgovora: Srbi, Hrvati, Mađari i Grci. Na obe mreže sa oko 70% “pobeđuju” Mađari. Razmišljam zašto je to tako već gotovo pola veka: tako je bilo u vreme naše SFRJ i njihovog “gulaš socijalizma” kada smo donosili “Aniko” sir i salame; isto tokom devedesetih za vreme naših ratova i sankcija, identično od kako su 2004. ušli u EU i proteklih 8 godina od kako traje migrantska kriza. Uvek isto – mađarski policajci su “najnadrndaniji” i najsporiji u poređenju sa svim ostalima u regionu.
Stižemo na red i ja se setih preporuke jednog poznanika: ubaci koju reč na mađarskom i odmah će da ide lakše. Tako je i bilo, odmah sam krenuo sa šalom i izbacio par fraza svog “miš – maus, kuća – haus” znanja mađarskog jezika i rekao da kasnimo u “Sir Lancelot” restoran na večeru. Žena u kasnim pedesetim, pre toga ekstremno namrgođenja, nasmejala se, rekla “Ište nem” (“Bože moj!”), udarila pečate i mahnula rukom: “Sevaj!”.
Da noć u mađarskoj provinciji može da bude podjednamo mračna kao i po našim zabitima uverili smo se i ovog puta pošto nam je trebalo više od sat vremena da se ponovo dokopamo auto-puta.
Na večeru u “Sir Lancelot” smo kasnili puna dva sata, pa iako mi je neljubazni glas tog prepodneva rekao da od 8 uveče nemaju nijednog slobodnog stola, ponovo sam iskoristio svoje oskudno znanje mađarskog jezika – i odmah dobio sto za četvoro.
TRG HEROJA
U “Sir Lancelotu”, srednjovekovnom restoranu u kojem hranu služe na pladnjevima dok se oko tebe mačuju “vitezovi”, prvi put smo bili 1996. neposredno nakon premijere filma “The Cable Guy”. Tu ima scena u kojoj Džim Keri i Metju Broderik kao gosti jednog sličnog restorana učestvuju u borbama, mačuju se, čak i jašu konje. Tada sam jedva ubedio kolegu Velju da neće morati sa se bori sa “vitezovima” nakon pojedenog obroka.
Za četvrt veka u restoranu se nije ništa promenilo i bio je podjednako pun kao i uvek. Poručili smo njihovu čuvenu ragu čorbom u posudama od izdubljenih zemički koje uvek pojedemo nakon što ih ispraznimo.
Hrana na pladnjevima se jede prstima, služe se noževi ali ne i viljuške. Prija mi što uz meso ima puno voća koje svojom kiselinom ublažava udar holesterola.
Odlučujemo se za polučasovno pešačenje niz ulice koje nose imena Bajči Žilinskog i Jožefa Atile. Prolazimo pored Bazilike Svetog Stefana, gruzijskih, turskih, italijanskih i indijskih restorana. Budimpešta mi izgleda nekako “ušminkanija” nego ranije, nalik Beču, kao da se onaj šmek “gulaš socijalizma” koji se zadržao dugo posle 1989. – potpuno izgubio.
U lobiju “Intercontinental Hotela” u kojem uvek odsedamo – pijanista svira “Tomorrow” iz mjuzikla “Annie”. Pogled na Dunav, Lančani most i Budimsku tvrđavu je “nepobediv” i pored svoje nestvarne lepote uvek mi budi neke asocijacije na film “Muzička kutija” i ono što je Džesika Lang videla u odrazu na površini mutne reke.
Obilazak Muzeja lepih umetnosti i Vajdahunjad dvorca bio nam je u planu odmah posle doručka i odlučili smo da do Budimpeštanskog parka odemo metroom. Ulazimo na početnu stanicu na Trgu Verešmarti, odmah pored čuvenog “Žerboa”. Linija broj 1 Budimpeštanskog metroa najstarija je u kontinentalnoj Evropi i druga na svetu odmah posle londonskog.
Početna ideja prve linije bila je da olakša promet do Budimpeštanskog gradskog parka. Međutim, gradske vlasti su se protivile tome da se saobraćaj odvija preko Andraševe avenije, koja je postala najčuvenija ulica u gradu i deo svetske kulturne baštine. Nacionalna skupština 1870. ipak je prihvatila plan i 1894. započela je izgradnja metroa koja je bila poverena nemačkoj kompaniji “Siemens & Hanke AG”. Trebalo je dve godine da 2.000 radnika sa tada najnovijom opremom završe posao. Linija je u saobraćaj puštena 2. maja 1896. na hiljaditu godišnjicu dolaska Mađara u Panonsku niziju a svečano je otvorio car Franja Josif. Ukupna dužina pruge iznosila je 3.7 km, a bilo je 11 stanica (od toga 9 podzemnih i 2 nadzemne).
Planovi za druge dve linije koje bi povezivale pravce sever-jug i istok-zapad napravljeni su već 1895. ali se nije krenulo u njihovu realizaciju. Noviji planovi napravljeni su 1942. a Veće ministara donelo je naredbu za početak gradnje tek 1950. u socijalističkoj Mađarskoj. Zbog politički i financijskih razloga radovi su stalno odgađani. Linija 2 konačno je otvorena 4. aprila 1970. i tada je imala 7 stanica.
Sve stanice kroz koje smo prolazili na Liniji 1 lepo su sređene i sačuvale su autentični enterijer sa mozaicima na stajalištima. Izlazimo na stanici Trg heroja pored Ambasade Srbije i pred nama puca najpoznatiji budimpeštanski skver na kojem se u tom momentu postavljala velika bina za neki koncert. Sa njegove leve strane je Muzej lepih umetnosti.
RIMSKO MILOSRĐE
Privatna zbirka imućne mađarske plemićke porodice Esterhazi predstavlja osnovu zbirke likovnih umetnosti u Muzeju lepih umetnosti. Slike, crteže i gravure u ovoj zbirci mađarska država kupila je 1870. Izložbeni materijal od tada je značajno proširen i sada se smatra najvećom zbirkom u centralnoj Evropi. U muzeju su izložena dela Leonarda, Rafaela, Ticijana, Direra, El Greka, Velaskeza, Rubensa, Rembranta, Van Dajka, Tijepola, Goje, Manea, Monea, Tuluz-Lotreka, Renoara i Sezana.
U početnim godinama, zbirka je bila smeštena na Akademiji, ali je ona ubrzo postala premala. Sadašnju zgradu je 1906. svečano otvorio sam Franc Jozef, car Austrougarske, u okviru velikih milenijumskih svečanosti koja su trajala deceniju nakon 1896. Moralo je da prođe sto godina za prvo veliko proširenje i radove na muzeju. Rekonstrukcija je završena 2018. tako da je modernizovani muzej sada ponovo otvoren za posetioce.
Već u podrumu, nakon što smo ostavili jakne i rančeve, nailazimo na impresivnu kolekciju egipatskih mumija.
U vreme najvećeg uspona mađarske ekonomije 1907. jedna austrougarska ekspedicija otkrila je u Gamhudu u Egiptu groblje iz Ptolomejskog perioda (305 – 30 PNE). Bogati trgovac Filip Bak (1962-1958) finansirao je istraživanje koje je predvodio mladi poljski egiptolog Tadeuš Smolenski (1884-1909). Pošto se Smolenski razboleo i umro, njegovo iskopavanje završio je lokalni arheolog Ahmed Bej Kamal.
Otkriveno je 70 mumija koje su podeljene između Egipatskog muzeja u Kairu i Filipa Baka. On je pak većinu svojih mumija poklonio Mađarskom nacionalnom muzeju (tridesetih godina prebačene su u peštanski Muzej lepih umetnosti) a manji deo muzejima u Beču i Krakovu koji se takođe u to vreme nalazio u Austrougarskoj.
Statua “Caritas Romana” (“Rimsko milosrđe”) koja se nalazi u holu muzeja obrađuje čest motiv u umetnosti 17. i 18. veka – bizarnu priču iz Rimskog carstva o devojci Pero koja posećuje svog voljenog oca Cimona, osuđenog na smrt izglađivanjem – i doji ga. Rad holandskog vajara Guista Le Courta iz 1655. nalazio se na ulazu u venecijansku palatu Ca’ Sagredo na Grande kanalu i niko ne zna kako je završio u Palati Almaši-Andraši gde se i danas nalazi njegova kopija dok je original premešten u muzej.
Spektakularna Romanička dvorana Muzeja lepih umetnosti građena je u duhu renesanskih katedrala između 1900. i 1907. u “zlatno doba” uspona mađarske ekonomije. Od 1945. do 2015. bila je potpuno zapuštena i služila kao muzejski magacin. Posle trogodišnjih radova na restauraciji – zablistala je u punom sjaju. Ovde se nalazi i druga po veličini kolekcija El Grekovih slika na svetu (posle madridskog Prado muzeja). Većinu radova muzej je kupio pedesetih godina 20. veka a neka su poklon donatora.
Izašli smo iz muzeja na sunčani novembarski dan i prošetali do Dvorca Vajdahunjad koji je najlepši za fotografisanje u jesen. Nastao je 1896. povodom Milenijumske proslave 1.000 godina od kako su se vođeni pticom Turul Mađari doselili u Panonsku niziju, iste godine kada i 1. linija peštankog Metroa, Milenijumske kule (ona na Gardošu je preživela), kada je nastala “Seoba Srba” Paje Jovanovića i mnoga dela umetnosti i arhitekture iz mađarska ali i srpske istorije. Dvorište dvorca bilo je puno ljudi iz Srbije, Hrvatske i Bosne koji su se fotografisali u živopisnom ambijentu provodeći produženi vikend povodom 11. novembra, praznika posvećenog danu “kada su oni kapitulirali a mi pobedili”. Nešto više od veka kasnije, eto nas opet u tom Beču i Pešti, ali ne kao “sene koje šetaju Peštom i plaše gospodu” nego kao bivši podanici i neprijatelji koji su došli da troše svoj novac u prestonicama “poražene Imperije”.
“TESLA” I “SCORPIONS”
“Care Karlo i carice Zita, što ratuješ kad nemate žita!”, pevali su slavonski seljaci u jesen 1918. kada je staro carstvo već bilo na umoru. Grob cara Karla video sam u crkvi sa pogledom na Atalntik na portugalskom ostrvu Madeira gde je u egzilu umro 1922. a carica Zita koja ga je nadživela 67 godina i sahranjena je 1989. u Imperijalnoj kripti u Beču. Diskretna bista poslednjeg austrougarskog kralja (1916-1918) nalazi se od 2016. u centru Budimpešte. Prolazim pored biste dok idem ka Sinagogi u Dohanji ulici, najvećoj u Evropi i drugoj po veličini u svetu, odmah iza one u Njujorku.
Gradnja ove impresivne sinagoge u mavarskom stilu započela je 1854. a završena 1859. Bečki arhitekta Ludvig Ferster inspirisan motivima iz Alhambre u Španiji i gradova Severne Afrike napravio je hram sa čak 3.000 mesta za sedenje, dostojan velike jevrejske zajednice koja je postoja u Budimpešti do Drugog svetskog rata. Prema popisu iz 1920. u gradu je živelo čak 215.512 Jevreja. Nakon Holokausta i Drugog svetskog rata onomalo preživelih mađarskih Jevreja iselilo se u Izrael iz SAD. Međutim, u proteklih 20 godina zajednica je ponovo ojačala i prema poslednjem popisu u gradu danas živi oko 80.000 Jevreja pa se u Dohanji ulici ponovo mogu videti jevrejske škole i košer prodavnice i restorani a sinagoga nakon 25 miliona dolara vredne restauracije tokom devedesetih godina – ponovo blista punim sjajem. Novac za renovinanje obezbedili su Vlada Mađarski (5 miliona) kao i privatni donatori poput američkih Jevreja – Este Loder i Tonija Kertisa (20 miliona).
Zanimljivo je da su od 13 mađarskih dobitnika Nobelove nagrade – čak 8 njih Jevreji što budimpeštanske Jevreje čine zajednicom sa najvećim brojem “nobelovaca” po glavi stanovnika.
Kako je u Budimpešti ponovo porastao broj Jevreja – pojačala se i aktivnost antisemitskih pokreta pa je tako zabeleženo da je 2012. grupa pripadnika ultanacionalističke stranke Jobik – ispred sinagoge u Dohanji ulici – spalila izraelsku zastavu.
Dok šetam ka Mađarskom nacionalnom muzeju razgledam plakate na stubovima – reklamira se mjuzikl “Nikola Tesla”, za maj 2022. se najavljuje koncert grupe “Scorpions” u Budapest Areni a na mnogo mesta video sam plakat sa kojeg se smeši gospodin kome su svuda docrtali “hitlerovske brčiće” i kukasti krst. Kada sam izguglao Pala Đerfija shvatio sam da je reč o glasnogovorniku mađarskog Kriznog štaba, njihovoj verziji Predraga Kona. Očigledno je antivakserski pokret pomešan sa antisemitizmom prisutan na sličan način u celoj Istočnoj Evropi.
Stižem pred impresivnu zgradu Mađarskog nacionalnog muzeja koju “čuva” veliki spomenik Janoša Aranija, mađarskog pesnika iz 19. veka. Zanimljiva poruka da je Mađarima kultura ispred ratova i politike. Međutim, već prva postavka u muzeju govori o “nesmirenoj” ugarskoj osvajačkoj krvi. Mapa prikazuje kako su Mađari nakon što su 896. stigli u Panonsku niziju već četiri godine kasnije krenuli sa osvajanjima i ratovanjima širom Evrope, stigli su do Danske, francuske obale Atlantika, Španije i juga Italije. Gotovo ceo 10. vek proveli su harajući po Evropi.
SPASILAC NACIONALNOG MUZEJA
Šetam kroz vekove istorije Mađara i posebno se zadržavam pored velike fotografije američkog generala Harija Hila Bandholca koji je od avgusta 1919. do februara 1920. bio američki predstavnik u Savezničkoj visokoj komandi koja je kontrolisala u Velikom ratu poraženu Mađarsku.
Kako je nakon propasti komunističke revolucije i Mađarske sovjetske republike u junu 1919. rumunske trupe su okupirale veći deo mađarske teritorije uključujići i Budimpeštu, dok su manji deo na jugu, uključujući i Pečuj, kontrolisale srpska i francuska armija. Zadatak generala Harija Hila Bandholca bio je da nadzire povlačenje rumunskih i srpskih trupa na granice Mađarske koje će uspostaviti Versajski odnosno Trijanonski sporazum. Mađari koji su ispred Američke ambasade u Budimpšeti postavili spomenik generalu Bandlocu osećaju posebnu zahvalnost jer je 5. oktobra 1919. naoružan jedino “jahačkim bičom” na kapiji Mađarski nacionalni muzej zaustavio rumunske trupe koje su nameravale da iz njega iznesu sve eksponate poreklom iz Transilvanije koja je posle Velikog rata bila deo Austrougarske.
Svima koji žele da bolje razumeju današnji trenutak Orbanove Mađarske, velike napore da kroz aktivnosti fondova poput “Prosperitate” i sličnih zadrže svoje sunarodnike u susednim državama – preporučujem da slede moj primer i provedu celo popodne u Mađarskom nacionalnom muzeju.
Ako niste u prilici da odete do Budimpešte, pročitajte bar knjigu Kšištofa Varge “Gulaš od turul ptice”. Ovaj roman-gastro-vodič, mitsku pticu turul što je predvodila Mađare na svom putu ka Panonskoj ravnici, koja personifikuje mađarske snove i komplekse, simbolizuje nekadašnju istorijsku veličinu i ujedno poraze, Kšištof Varga otkriva u novom svetlu. Kao polu-Mađar, polu-Poljak, gurman, posetilac vinarija, znalac biranih, ali i tradicionalnih jela, preuzima ulogu vodiča po bircuzima i po istoriji Mađara otkrivajući nam je kao naciju koja kultiviše poraze kao niko na svetu. Ako ste mislili da su to Srbi – Varga tvrdi suprotno.
Odlazim u hotel po Sandru i decu i produžujemo ka rastoranu “Dunacorso” na samoj obali reke. Iako na glasu kao “turistička klopka” ovo mesto je uvek imalo dobru hranu a ciganska muzika mi je zbog fizionomije i govora decenijama unazad prilazila uz “Podmoskovske večeri”. Pa kad shvate da smo iz Srbije, odmah prelaze na repertoar Zvonka Bogdana. Pašteta od guščije džigerice i gulaš-supa (nije od Turul ptice) ostavili su tek toliko mesta da se u “Žerbou” zasladimo “šomloi galuškama”.
Vraćamo se na spavanje dok radnici postavljaju dvene kućice za jednu od brojnih božićnih pijaca koje će ove godine za razliku od Beča krasiti ulice i trgove mađarskog glavnog grada, ne samo u ovom pogledu mentalitetski sličnijeg prestonicama država i pokrajina kojima je nekada vladao.
Rođen 27.7.1968. u Baču (Vojvodina, Srbija). Srednju školu završio u Bačkoj Palanci, Pravni fakultet studirao u Novom Sadu. Od 1990. radi kao novinar – u početku kao novosadski dopisnik beogradskih “Večernjih novosti”; zagrebačke “Arene”, sarajevskih “Naših dana”. Sarađuje i u magazinima “Vreme” i “Stav”.
1992. sa grupom studenata obnavlja izlaženje studentskog mesečnika “Index”. Posle dva broja sledi smena celokupne redakcije i pokretanje magazina “Nezavisi Index” koji će kasnije 1993. promeniti ime u “Svet” iz kojeg je nastala izdavačka kuća Color Press Grupa.
Danas na čelu Color Press Grupe najvećeg izdavača magazina u regionu sa kompanijama u svih 6 republika – 110 magazina, 25 internet portala i preko 80 konferencija i festivala godišnje.
U porfoliju kompanije pored domaćih (poput magazina “Lepota i zdravlje”, “Svet”, “Pošalji recept”, “Lekovito bilje” itd) nalaze se i brojni licencni brendovi: “The Economist”, “Hello!”, “Gloria”, “Story”, “Star”, “Lisa Moj stan”, “Hausbau”, “Brava Casa”, “Bravo”, “Alan Ford”, “Grazia”, “La Cucina Italiana”, “Auto Bild” i brojni drugi.
