Spread the love

BICIKLOM KROZ VOJVODINU: Nemanovci, Pejićevi salaši i Bački Jarak

Iza Deponije smešteni su Nemanovci koji zajedno sa susednim Pejićevim salašima čine najmanju MZ u Gradu Novom Sadu. Kaže mi prijateljica kako je ovo naselje čuveno po tome jer prvi rezultati izbora stižu upravo sa tog, najmanjeg biračkog mesta. Prema poslednjem popisu imaju 311 stanovnika smeštena u 64 kuće. Nemanovci su nastali šezdesetih godina prošlog veka kada su se tu doselili radnici iz južne Srbije koji su dobili posao na obližnjem Institutu za ratarstvo i povrtarstvo. Naziv naselja meštani objašnjavaju južnjačkim govorom koji su se njihovi preci pravdali zbog neplaćenih računa u ovdašnjim prodavnicama i kafanama.

Desetogodišnja borba meštana Nemanovaca da spreče proširenje i prerastanje postojeće gradske deponije u regionalnu, nekako je ostala „ispod radara“ za ekološka pitanja inače zainteresovane javnosti. Da bi opravdali kršenje zakonski određene „minimalne udaljenosti deponije od 500 metara od naseljenog područja gde stalno borave ljudi“, gradski urbanisti, u drugom – „korigovanom“ projektu regionalne deponije, razdaljinu od svega 280 metara između regulacione linije buduće regionalne deponije i naselja Nemanovci, pravdaju tako što su Nemanovce proglasili „skupom individualnih kuća“, a ne naseljem.

Život u senci deponije sigurno nije lak. Dok prolazim kroz jedinu ulicu u mestu uočavam da ima luksuznih vila ali i siromašnih kuća u kojima očigledno žive skupljači sekundarnih sirovina. To se može zaključiti po onome što se u dvorištima i ispred tih kuća nalazi. Tako na jednom “groblju poljoprivrednih mašina” zatičem i fijaker sa nemačkim registarskim tablicama (!) koji je ko zna kojim putevima stigao u Nemanovce i samo čeka da ga neko kupi, prefarba i postavi kao ukras ispred svoje kuće ili restorana. Na jednoj od bandera u selu roda je svila gnezdo što bi meštanjima valjda trebalo da ulije veru da – još ima nade za Nemanovce.

Posle Nemanovaca prelazite prugu i ulazite u za ove krajeve iznenađujuće pošumljenu zonu Pejićevih salaša. Pejići su u ovaj deo Vojvodine došli sa Kosova oko 1670. Ali na regionalnu slavu su morali da čekaju tri i po veka sve dok se pre 11 godina nije pojavio arhivator iz humorističke serije “Državni posao” – Đorđe Čvarkov, njegova baba, frau Šilovićka i gospodin Živan. Kada sam nešto kasnije Johanu Valrabenštajnu u Bačkom Jarku ispričao kako sam iz jedne kuće na Pejićevim salašima u subotnje jutro čuo zvuk klavira, on mi je rekao: “Nije to ništa, ispričaću ti kako je jednog od žitelja Pejićevih salaša – ubio klavir!”

Naime, jedna žena je šezdesetih godina prošlog veka kupila klavir i želela je da ga smesti u roditeljsku kuću na Pejićevim salašima. Njen otac je uzeo konjsku zapregu “na feder” kako bi transportovao masovni muzički instrument. Tih dana kupio je novi, mladu kobilu koja je na putu ugledala kravu vezanu u jarku, uplašila se, krenula u nazad i oborila kola sa tovarom. Klavir je pao na kočijaša – oca vlasnice – i ubio ga na licu mesta.

Zgrada Mesne zajednice Pejićevi salaši trenutno se obnavlja a dečije igralište ispred nje u subotnje prepodne bilo je potpuno pusto, deca su ili još spavala ili više nema ko da se tu igra. Vandali koji se predstavljaju kao navijači išarali su tablu na teretani na otvorenom koju je donirao Grad Novi Sad. Inače, pomenuta zgrada datira iz 1911. i zadužbina je Petra Pejića Dide čija slika zauzima visoko mesto na zidu u kancelariji Mesne zajednice. Do sedamdesetih godina u njoj je bila škola a kada se ona zbog malog broja dece zatvorila, preostali mališani sa prebivalištem na Pejićevim salašima moraju da putuju na nastavu u Novi Sad.

Danas Pejićevi salaši nemaju ni vrtić ni školu. Dok je postojala iz nje su, pričaju meštani, izašašli – jedan doktor nakuka, dva lekara i mnogi drugi stručnjaci. Autobus ide za Novi Sad pet puta dnevno, pa ko zakasni na onaj prvi u 6.45 posle mora da čeka tri sata na sledeći. Poslednji autobus iz grada za Pejićeve salaše je u devet uveče. Od pre osam godina naselje ima vodovodnu mrežu.
Prolazim pored polja žita i ječma na kojima je nevreme “poleglo” useve. Prva asocijacija je, naravno Balašević:
Možda im pobegne
kad žito polegne,
kad se jarebice legu.
Možda kad sneva meni dospeva…

Verujem da paori sa Pejićevih salaša imaju druge, manje romantične asocijacije kada vide svoja polegla žita.

Prolazim pored kuće u čijem dvorištu pase desetak ovaca kao i pored jedne druge čiju ogradu sigurno ne želite da preskočite jer je čuvaju dva ogromna i prilično ljutita psa.

Nastavljam dalje, prolazim tablu koja mi na srpskom, mađarskom i engleskom kaže da sam ušao na teritoriju Opštine Temerin a potom i tablu na srpskom i mađarskom koja me obaveštava da sam ušao u Bački Jarak. Restoran “Bjelo janje” je sa desne strane puta i nedvosmisleno govori o tome iz kojih su krajeva 1946. u Bački Jarak kolonizovani njegovi sadašnji žitelji. Novosadska ulica u Bačkom Jarku nastavlja se na Novosadsku ulicu u Temerinu i tako čini najdužu ulicu u Srbiji. U Vojvodini je i najšira ulica u Srbiji – ona u Karlovčiću u Sremu o kojoj sam na ovom mestu pisao prošle godine. Takođe, u Vojvodini je i zvanično najlepša ulica u Srbiji – Generala Drapšina u Kikindi. Primećujem da su mađarska imena ulica na dvojezičnim tablama na nekim mestima prefarbana, negde je ta fabra očišćena a negde nije. U zapadnom delu sela nalazi se žalosmnim vrbama okruženi i lepo uređeni ribnjak “Jezero” na kojem se kada sam došao upravo održavalo takmičenje pecaroša. U jednom šatoru nalazile su se bogate nagrade a krupna žena na samom ulazu upozorila me je da na prolazim tu biciklom kako ne bih ometao takmičare kojih, kako veli, ima 17 i došli su iz cele okoline. Na malom jezercetu pored pecao je, očigledno van konkurencije jedan predškolski dečak.

Nastavljam dalje Železničkom ulicom čiji naziv ukazuje da se na njenom kraju nalazi stanica ili je tu bar nekada bila. Bački Jarak nema prugu od 2016. kada je ukinut saobraćaj na liniji Rimski Šančevi – Bački Jarak – Temerin – Gospođinci – Žabalj – Čurug – Bačko Gradište – Bečej u dužini od 55 kilometara. Pomenuta pruga otvorena je 2. jula 1899. i bila je u funciji punih 117 godina. Sa nekadašnje zgrade Železničke stanice skinut je natpis “Bački Jarak”, fasada je oronula a pruga je “pokošena” samo dvadesetak metara ispred objekta, levo i desno od toga – zarasla je u visoki korov.

U centru sela se od 2015. nalazi spomenik Gavrilu Principu. Ispod njega je mermerna tabla na kojoj piše: “Spomen-ploča poginulim đacima 1952. Marko Gajić, Drago Josipović, Vojko Pajčin, Mišo Rodić i Slobodan Džepina”. Od trojice starijih ljudi na klupi pored čuo sam detalje o tragičnom događaju od pre 71 godine. Kako je svaka veća kuća u selu imala ozidanu kišnu kanalizaciju njih je bilo potrebno povremeno čititi. U jednoj od njih, u toku Drugog svetskog rata zatekla se ručna granata koju su radnici iskopali zajedno sa peskom. Deca iz prvog razreda osnovne su se tu igrala i jedno od njih – aktiviralo je granatu. Petoro sedmogodišnjaka je poginulo a više njih je povređeno. Neki od ranjenih još su među živima.

Sa druge strane Novosadske ulice nalazi se zgrada Mesne zajednice projektovana kao Opštinski dom i sagrađena 1904. po projektu Antona Dinera a od 2021. proglašena je spomenikom kulture. Javnu funkciju sačuvala je do danas i u njoj su smeštene kancelarije Mesne zajednice Bački Jarak, Mesne kancelarije Bački Jarak, biblioteka i svečana sala – čitaonica. Nedavno je Opština Temerin u njenu sanaciju utrošila 8 milona dinara, krov i fasada su potpuno obnovljeni.

Osnovna škola u selu nosi ime Slavka Rodića, narodnog heroja Jugoslavije. Većina kolonista koji su naselili Bački Jarak došli su iz Drvara, rodnog mesta Slavka Rodića. U dvorištu škole nalazi se i spomen ploča u njegovu čast na koju meštani svakog 11. maja kada je Dan kolonizacije – polazu vence i cveće. Škola u Bačkom Jarku je osnovana davne 1787. od strane Nemaca protestanata koji su do 1945. činili većinsko stanovništvo sela a sadašnji naziv nosi od 1959. Zgrada u kojoj se škola nalazi sagrađena je 1964.

Izgradnja pravoslavne crkve posvećene Uspenju Presvete Bogorodice započeta je 1998. a završena i osveštana 2002. Podignuta je zahvaljujući mnogobrojnim donatorima, ktitorima, priložnicima, preduzećima, privatnim preduzetnicima, lokalnoj samoupravi i Mesnoj zajednici Bački Jarak. Visina crkve je 35, dužina 25, a širina 10 metara. Visina zvonika je 30 metara i nalazi se sa leve strane crkve. Crkvena slava je Uspenje Presvete Bogorodice – Velika Gospojina i obeležava se 28. avgusta. Unutrašnjost crkve je bogato ukrašena freskama a sa desne strane nalaze se i portreti ktitora hrama koji su prikazani na platnu okačenom na zid što se čini prikladnijim nego da budu na freskama kao što je slučaj u nekim drugim bogomoljama.

Preko puta crkve uočavam veliku “švapsku” kuću sa moćnom drvenom kapijom. Iznad nje natpis – Johan Valrabenštajn. Otvorio sam, viknuo: “Gazde!”, dva psa su zalajala i posle par sekundi pojavilo se Johan, praunuk onog Johana koji je zidao kuću i čije se ime nalazi na fasadi. Za sedam dana čitajte uzbudljivu ispovest Johana Valrabenštajna ili “Joce Švabe” kako ga u u selu zovu – potomka jedine nemačke porodice kojoj je bilo dozvoljeno da posle Drugog svetskog rata ostane u Bačkom Jarku.

Tu su “zgradica” i “mlečar” ali gde je Kosta Nađ?

U Novosadskoj ulici sa desne strane je i Etno-park “Brvnara” koji je tu da podseća stanovnike Bačkog Jarka na arhitekturu zavičaja njihovih predaka.
Reč je o jedinstvenom muzeju pod otvorenim nebom u Vojvodini, koji svedoči o narodnom graditeljstvu krajiških Srba – kolonista koji su naselili Bački Jarak nakon Drugog svetskog rata. Zavičajna muzejska zbirka etnološko-istorijskog karaktera, nastala je na osnovu inicijative stanovnika Bačkog Jarka, kolonista iz Bosanske Krajine Mileta Marčeta u čiju čast je desno od ulaza u kompleks postavljena i spomen ploča.

Objekat „Brvnara“ podignut je 1978. uz materijalnu pomoć mesne zajednice Bački Jarak i opština Temerin, Drvar, Banja Luka i Bosanski Petrovac. Stručnu pomoć u realizaciji pružili su: Vojvođanski muzej, Muzej Grada Novog Sada, Muzej Bosanske Krajine u Banja Luci i Pokrajinski zavod za zaštitu spomenika kulture u Novom Sadu.

Pored „Brvnare“ postavljena su tri originalna objekta kupljena na terenu: „vajat sa pendžerom“ za mlade bračne parove, „ajat“ ili „mlečar“ za držanje i spremanje mleka i mlečnih proizvoda i ambar za čuvanje kukuruza.

Vajat u Bačkom Jarku zovu “zgradica” što je njegov naziv i u starom kraju. “Zgradica” izložena u ovom kompleksu preneta je iz sela Donje Ratkovu u opštini Ključ. Iz istog sela prenet je i ambar koji meštani zovu “kuruzana”. U porodičnim zadrugama brigu o “mlečaru” vodile su žene koje su se zvale “planinke” ili “majarice”. One su obavljale sve poslove oko mleka i mlečnih proizvoda. Planinka pri tome nije bila samo domaćica i radnica – nego i učiteljica i vaspitačica dece koja ih je učila radnim navikama kao i da poštuju i slušaju starije.

Sva tri objekta su autentična, doneta iz starog kraja i u ovom etno-kutku sklopljena na potpuno isti način – kako je to ranije bilo učinjeno. Navedeni objekti su ukomponovani u prostor tako da sa glavnom zgradom čine autentičnu ambijentalnu celinu krajiškog dvorišta sa stambenim i pomoćnim objektima. Novu stalnu postavku u objektu „Brvnara“ realizovao je Muzej Vojvodine iz Novog Sada 1999. Na izložbi su prikazani originalni muzejski predmeti, istorijski dokumenti i foto materijal, značajni za narodnu kulturu i istoriju Krajišnika.

U dvorištu se nalaze i biste Branka Ćopića i Petra Kočića a ako je suditi po mapi kompleksa nekada se tu nalazila i bista narodnog heroja Koste Nađa koji, očigledno, iz ideoloških razloga nije više podoban da pravi društvo dvojici književnika.