KULTURNA BAŠTINA VOJVODINE: Sremska Mitrovica
Dok u novootvorenom Info-centru u Gradskom parku čekamo Dušana Drču, mladok direktora Turističke organizacije Sremske Mitrovice, pijemo odlične sokove lokalnih proizvođača: meni se najviše dopala kombinacija bundeve i jabuke.
Stiže Dušan i predlaže da pogledamo muzej koji se nalazi u sklopu Kazneno-popravnog zavoda Sremska Mitrovica.
Muzej u okviru zatvora bolje je uređen od nekih gradskih muzeja u zemlji. Milorad, mladić u ranim dvadesetim godinama je zaposlen na recepciji hotela “Srem” koji se nalazi u sastavu zatvora, a od kako je muzej 2019. otvoren radi i kao kustos-amater. Vodi nas niz stepenište koje deli recepciju hotela od podruma u kojem su nekada bile ćelije a danas se nalazi muzej.
Izložbena postavka nosi naziv „Zapečaćene sudbine“ i njena ideja je bila da se prikaže mitrovačka kazniona kao deo jednog istorijskog vihora koji je prohujao kroz ovaj grad od samog osnivanja kaznione 1895. do danas.
U Muzeju se mogu videti i originalni gvozdeni krevet iz Mladićke zgrade, kasnije čuvenog Trećeg paviljona, koja je najpre bila kaznionica za maloletnike, a potom su u njoj mahom bili politički osuđenici. Tu su i simulacije obične ćelije i samice, kao i točak za mučenje iz doba Karađorđa.
Posetioci mogu videti i originalne bukagije, vešala, i crni cilindar, bele rukavice i pismo sudu za naplatu usluga, koje je iza sebe ostavio državni dželat.
U jednom “šancu” u podrumu nalaze se i autentične kosti zatvorenika koji su umrli od gladi i različitih bolesti kao i predmeti koji su oduzeti od robijaša.
Zatvor u Sremskoj Mitrovici izgrađen je po naredbi austrougarskog cara Franje Josifa, između 1895. i 1899. u saradnji sa banom Kuen-Hedervarijem. Ranije je na istom mestu postojala takozvana Vojarna, u koju su smeštani dezerteri i drugi vojni počinioci krivičnih dela.
Kada je osnovana Zemaljska kazniona, bio je to najmoderniji zatvor u celoj Austrougarskoj: Imala je parno grejanje, struju, vodovod, telefon. Zatvor je građen od cigle koja se vadila iz rupe, odmah pored zavoda, gde je posle toga nastalo jezero. Napravljeni su i ergela, štale, gajila se stoka…
Prvi upravnik bio je izvesni Serdar, a posle njega Milan Kostić, iz Šida, pravnik i pisac. Kostić je ostao upamćen po tome što se usred Austrougarske potpisivao ćirilicom! Kostiće je u najtežim danima Velikog rata 1914-1918. kada su ovde bili internirani srpski civili dopuštao meštanima da preko ograde bacaju smotuljke sa hranom pošto su sledovanja koje je zvanično dobija za zatočenike bila premala.
Posebno intrigantna ličnost koja je redovno svraćala “poslom” u zatvor bio je Karlo Dragutin Hart, zvanični državni egzekutor. Pogubljenjima se bavio od svoje 17. godine, a iza sebe je imao više od 100 egzekucija. Uvek je nosio frak, cilindar i bele rukavice, koje bi ostavljao na telu pogubljenog. Bez avansa nije radio, a cena mu je bila kao prosečna činovnička plata.
Karlo Dragutin Hart je rođen 1879. u srezu Karlin u današnjoj Češkoj Republici, od oca Ivana. Po narodnosti je bio Rom. U Sarajevu se obreo posle Prvog svetskog rata, verovatno kao demobilisani austrougarski vojnik. Njegovo češko ime, Karel, u Bosni se izgovaralo kao Karl ili Karlo, a on sam ga je kasnije promenio u Dragutin. Karlo Dragutin Hart, čuveni dželat Kraljevine Jugoslavije, najviše pogubljenja obavio je na vešalima Kazneno-popravnog zavoda u Sremskoj Mitrovici. O ličnosti Karla Dragutina Harta ostali su brojni zapisi u arhivama, ali i novinama tog vremena. Pisalo se da je putovao po celoj državi, a svakoj egzekuciji prethodio je ustaljen ritual. Kada bi dobio rešenje o mestu i datumu izvršenja smrtne kazne, njegov pomoćnik pakovao je kofer sa crnim frakom, uvek drugim belim rukavicama i cilindrom, koji je nasledio od svog “idola i učitelja” Sajfrida. Ispod uredno složenog odela bili su spakovani konopac i crna maska za osuđenika.
U Kraljevini Jugoslaviji nisu postajala klasična vešala u obliku ćiriličnog slova “G”, već se pogubljenje obavljalo na austrougarski način: vešala su predstavljala stub zabijen u zemlju, na čijem je vrhu bio zakucan klin sa koga je visio konopac. Ispred je bila stoličica za osuđenika, a dželat je stajao na merdevinama iza stuba: “Levom rukom držim osuđenika, desnom mu omču prebacujem oko vrata i crnu masku preko glave. Apsolutna je tišina, svi prisutni skidaju šešire. Pomoćnik tada izbije stolicu ispod osuđenika, hvata ga za noge i trzajem povlači ka zemlji. Stojim iza merdevina i povlačim omču. Uzimam pogubljenog za ruku. Pratim puls i kada ustanovim da srce više ne kuca, skidam rukavice, bacam ih pod noge obešenog i kažem: ‘Ja nisam kriv za tvoju smrt!'” – opisivao je Hart svoj “poslovni ritual”.
Među zidinama Zatvora u Sremskoj Mitrovici za vreme Kraljevine Jugoslavije boravili su najpoznatiji komunisti – Milovan Đilas, Moša Pijade, Rodoljub Čolaković, pisac Oskar Davičo, pa Žarko Zrenjanin Uča, Ivan Milutinović, Ognjen Prica, Josip Kraš, Otokar Keršovani, Jovan Veselinov Žarko, Đuro Pucar, Rade Končar, lider Hrvatske seljačke stranke dr Vlatko Maček.
Dr Dragoljub Jovanović, profesor, advokat, lider Narodne seljačke stranke, čovek koji je sa Edvardom Kardeljem pisao prvi ustav u posleratnoj Jugoslaviji, baš kao i Milovan Đilas, služili su kazne i pre i posle rata – i u starom, i u novom režimu.
Okupacija 1941. je zatekla u zatvoru 32 mlada člana KPJ, koji planiraju bekstvo pošto su čuli da će zatvor preuzeti ustaše. Cela akcija opisana je u filmu “Stići pre svitanja”. Prema zvaničnoj verziji, u noći između 21. i 22. avgusta, zatvorenici su pobegli kroz tunel koji su prethodno prokopali ispod zidina zatvora. Prema drugoj verziji, koja se prepričava po Mitrovici, svesni da će ih ustaše odmah pobiti, srpski stražari bukvalno su ih pustili da išetaju kroz kapiju.
Sremskomitrovačke ćelije pamte i Dragića Joksimovića, advokata Draže Mihailovića, zatim Dragomira Dragog Stojadinovića, urednika “Vremena”, brata predratnog premijera Milana Stojadinovića. Kaznu je tu kao “narodni neprijatelj” služio i Dobrivoje, sin vojvode Petra Bojovića, predratni gradonačelnici Beograda Kosta Kumanudi i Vlada Ilić, pisac Antonije Đurić, čuveni emigrant Andrija Andra Lončarić, univerzitetski profesor Đura Đurović iz Nacionalnog komiteta generala Mihailovića, dr Stevan Moljević, poznati advokat i publicista, kraljevski namesnik dr Radenko Stanković…
Posle rata, u Mitrovicu su masovno dovođeni i obični građani koji su označeni kao “neprijatelji naroda”, vojvođanski “kulaci”, “žitari” i “kukuruzari”, koji nisu mogli da zadovolje obavezne kvote za predaju useva kao i informbiroovci. Oni su muku mučili sa glađu, zimom, košavom, vašima i stenicama. Krevete su dobili tek početkom pedesetih. Povremeno su im preko razglasa puštani Titovi govori.
Odlazimo iz muzeja uz konstataciju da je ovo jedno od najprijatnijih iznenađenja tokom mojih krstarenja po kulturnoj i istorijskoj baštini Vojvodine.
I to ovde nije sve. Domaćini nas vode i na Hipodrom koji se nalazi u sastavu KPZ-a. Sa strane, porkivene ceradom stoje start-mašine za konjske trke. Ovaj sremski grad jedan je od retkih koji su imali hipodrom i u vreme Rimskog carstva a imaju ga i danas.
Marijana Trnić koja brine o ovom delu zatvora kaže da je Konjički klub “Srem” je osnovan 2015. od strane radnika KPZ-a, pre svega entuzijasta, ljubitelja konja i konjičkog sporta koji se mahom bave ovim poslom na dobrovoljnoj bazi.
Naredne, 2016. otvorena je škola jahanja uz pomoć resursa KPZ-a. U klubu kažu da im je cilj pružanje mogućnosti sugrađanima da po pristupačnim cenama koriste usluge škole i steknu osnovne tehnike jahanja. U ponudi postoji mogućnost grupnog i individualnog treniranja uz nadzor licenciranih trenera dok je sam program prilagođen kako deci tako i odraslima.
Podne je i vreme za užinu – kažu da je najbolji burek u Sremkoj Mitrovici u pekari “Kukić” preko puta Železničke stanice u šta smo se sa zadovoljstvom i uverili. Punih stomaka prelazimo drum i pred nama je Spomenik oslobodiocima. Grad su 1. novembra 1944. oslobodili partizani i Crvena armija a godinu dana kasnije na isti datum podignut je spomenik na kojem piše: “Slava palim borcima za slobodu, ravnopravnost naroda i socijalnu pravdu!”. Ispred spomenika je još uvek veliki broj venaca, očigledno postavljen dva i po meseca ranije, na Dan oslobođenja.
Staru Železničku stanicu u Sremskoj Mitrovici srušili su Nemci prilikom povlačenja krajem oktobra 1944. Nova zgrada stanice podignuta odmah posle rata 1945. prva je javna građevina u socijalističkoj Jugoslaviji o čemu svedoči i tabla na glavnom ulazu. U holu iznad ulaza se nalazi i slika, umetničko viđenje ruševina stare Železničke stanice.
Zgrada je renovirana 2019. i spolja izgleda veoma lepo iako je u jednoj od čekaonica otpao plafon. Pored glavne zgrade nalazi se stari objekat Vodotornja koji nije srušen a na jednom od koloseka smestio se i stari šinobus.
Sa stanice ima šest polazaka dnevno za Šid i isto toliko za Batajnicu. Za ovu godinu najavljeno je i ponovno otvaranje linija ka Zagrebu.
Nedaleko od Železničke stanice nalazi se ruinirani Dom vojske. U ovom objektu u budućnosti će se naći prostorije najverovatnije dva fakulteta, kao i kongresna sala. Nekadašnji Dom vojske je pre godinu dana Grad Sremska Mitrovica kupio od Vojske Srbije po ceni do 6.5 miliona dinara, kao što je bio slučaj i sa Domom Vojske u Rumi (predratnim Hrvatskim domom).
Ovaj objekat, izgrađen je pedsesetih godina u stilu moderne, a površine je oko 700 kvadrata. U početku je predstavljao Ratarski dom, a nekoliko godina kasnije pripao je Jugoslovenskoj narodnoj armiji. Na ulazu u dom stoji natpis Dom Vojske SCG ispod kojeg se naziru slova: Dom Jugoslovenske Narodne Armije. Ispred doma podignut je spomenik kralju Petru Prvom Karađorđeviću a tu je česma koju Mitrovčani redovno posećuju. Restoran nekadašnjeg Doma Vojske je takođe ruiniran.
U ulici pored mural sa prepoznatljivim likom kojeg smo videli prošlog leta i u Odžacima. Posvećen je Albertu Ahsarbekoviču Andijevu koji je bio je ruski dobrovoljac i snajperista u 549. motorizovanoj brigadi Prištinskog korpusa Vojske Jugoslavije za vreme rata na Kosovu i Metohiji i NATO agresije na Jugoslaviju 1999. kao i učesnik sukoba u Makedoniji 2001. Albert je preminuo od korone u bolnici u Batajnici u aprilu ove godine.
Kada smo već u ovom delu grada, odlučujemo da posetimo i tri groblja koja se ovde nalaze. Rimokatoličko groblje u Sremskoj Mitrovici svedoči o burnoj istoriji ove zajednice u gradu. Prema poslednjem popisu u Sremskoj Mitrovici živi oko 3.000 rimokatolika, u većini su to Hrvati i nešto manje je Mađara. Do Drugog svetskog rata tu je živelo i 1.700 Nemaca. Prema poslednjem popisu bilo ih je 60.
Grkokatoličko groblje u Sremskoj Mitrovici mesto je večnog počinka ovdašnjih Rusina i Ukrajinaca kojih prema poslednjem popisu u ovom gradu ukupno ima oko 1.000.
Levo od grkokatoličkog groblja nalazi se veliki nadgrobni spomenik nemačke porodice Vajs sa impozantnim reljefom. Iz groblja se vidi pruga na kojoj su bili vagoni, između ostalih i oni sa imenom najveće globalne firme za prevoz tereta – danske kompanije “Maersk”.
Spomen-groblje u Sremskoj Mitrovici se nalazi pored starog pravoslavnog groblja, na mestu gde su bile zajedničke grobnice nekoliko hiljada poginulih i streljanih tokom Drugog svetskog rata. Na ovom mestu podignut je memorijalni kompleks „Spomen-groblje“, na prostoru površine od oko 12 hektara. Zaštićeno je kao znamenito mesto od velikog značaja.
Spomen-groblje je uređeno 1959. prema projektu arhitekte Bogdana Bogdanovića, a svečano otvaranje održano je 4. jula 1960. Posle je bilo obnovljeno i obogaćeno novim sadržajima, te se smatra potpuno završenim od oktobra 1981.
Svaka humka posvećena je jednoj grupi streljanih, a na njihovim vrhovima postavljena je bronzana forma razigranih plamenova. Humke su grupisane oko pravouganog centralnog dela na kome su postavljena tri kockasta kamena obeležja. Prilazne staze oko humki nisko su ukopane u zemlju i popločane ciglom. Neposredno na ulazu u spomen-park, desno od glavne staze, postavljena na uzvišenje od zemlje, dominira urna od kovane bronze. Prilikom rekonstrukcije izvedene 1979. spomen-park dopunjen je sa još dve humke, a ispred centralnog dela dodat je lavirint od niskog zelenog rastinja, koji naglašava ulaz u svetilišni deo kompleksa. U parku se nalazi više od stotinu različitih vrsta visokog drveća i šiblja.
Spomen-groblje u Sremskoj Mitrovici jedno je od najvećih gubilišta Drugog svetskog rata. Nekoliko hiljada žitelja Srema surovo je mučeno i ubijeno u jamama koje su se nalazile neposredno uz pravoslavno groblje. Ovde je ubijen i sahranjen i slikar Sava Šumanović.
Na spomen-groblju sahranjeno je 308 boraca Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije, 20 vojnika bugarske i 18 vojnika Crvene armije, kao i četiri narodna heroja iz Srema: Janko Čmelik, Boško Palkovljević Pinki, Slobodan Bajić Paja i Stanko Paunović Veljko. Na tri kamene ploče uklesan je tekst Dobrice Ćosića:
Ovde su Nemci i ustaše od 1941. do 1944. godine ubili 7.950 ljudi i žena. Ovde su izmučene ljude i žene po kiši i snegu gole i bose bajonetima terali da sami sebi iskopaju raku, ovde su ranjene krečom polivali i žive zakopavali.
Stižemo u centar grada i ostavljamo kola na parkingu kod Šećer sokaka koji nije dobio ime po prodavnicama slatkiša nego ko jednoj drugoj vrsti “slasti”. Pre Velikog rata, u Šećer sokaku je bila “Ulica crvenih fenjera”, glavni hotel-border nosio je ime “Pariz”. Zgrada se danas renovira. Pored nje se u sveže okrečenoj kući nalazi sedište Mormonske crkve a njenom izlogu plakat koji nudi besplatne časove engleskog. Andrija Popović, direktor Muzeja Srema priča mi kasnije kako je mormonska zajednica dosta jaka u ovom gradu, kaže da je u njegovoj generaciji u svakom razredu bilo bar po 2-3 učenika pripadnika ove crkve.
Ruine ekonomskog dela Carske palate iz doba starog Rima nalaze se u parku u gradskom središtu. Mitrovačka omladina navikla je da pije pivo po parkovima sedeći na dve hiljade godina starim sarkofazima i zidovima.
Sirmijum je bio antički grad i jedan od četiri prestonice Rimskog carstva. Nikao je na ušću Bosuta u Savu, na južnim obroncima Fruške gore, u 1. veku. Pretpostavlja se da su ga osnovali Iliri. Zahvaljujući reci i plovidbi, grad se brzo razvijao i rastao. Sedam vladara Rimskog carstva rođena su u Sirmijumu i njegovoj okolini: Trajan Decije, Aurelijan, Prob, Maksimijan, Hostilijan, Konstancije II i Gracijan. Grad je bio sedište provincije Donja Panonija, povremena carska rezidencija, episkopski centar i moćni logor legionara koji su branili carstvo od upada varvarskih plemena. To je bilo u periodu od 1. do 4. veka nove ere. Sirmijum je postao prestonica Rimskog carstva 1. marta 293. godine za vreme vladavine, Galerija. Grad je bio prestonica nekoliko decenija. U 4. veku pominje se kao najlepši i najbogatiji grad Ilirika. Od 4. do 6. veka napredak Sirmijuma su prekinuli, tada česti, napadi Varvara: Goti, Huni, Gepidi … Završni udarac zadali su Avari,505. godine, posle čijeg je razornog napada stanovništvo pobeglo, a grad zapaljen. U srednjem veku kada je obnovljen bio je poznat kao grad sv. Dimitrija po čemu je i dobio ime.
Pravoslavna crkva Svetog Dimitrija među mesnim stanovništvom poznata i kao Nova pravoslavna crkva ili Velika Crkva je najveći pravoslavni hram u Sremskoj Mitrovici i jedan od najvažnijih na području Srema. Crkva pripada Eparhiji sremskoj Srpske pravoslavne crkve. Crkva je danas posvećena gradskom zaštitniku, Svetom Dimitriju, po kome je grad dobio naziv.
Gradnja nove pravoslavne crkve (današnja Velika ili Saborna crkva, koja je prvobitno bila posvećena sv. Stefanu) započela je 1791. a završena i osveštana 1794. Crkva je podignuta sredstvima samih pravoslavnih vernika. Unutrašnje dekorisanje crkve i nabavka potrebnog inventara urađeni su u prvim decenijama 19. veka. Drvorezbarske radove je izveo Marko Vujatović, drvorezbar iz Sremskih Karlovaca (1810). Samo nekoliko godina kasnije ikonostas je radio Arsa Teodorović, najrenomiraniji majstor toga vremena. Na ikonostasu se posebno isticala ikona svetog Irineja i scena njegovog pogubljenja. Krajem 19. veka unutrašnja dekoracija crkve je u jednom požaru znatno oštećena, a obnavljanja koja su izvršena nisu mogla da vrate nekadašnji sjaj ikonama.
Tek nedavno (od 1997) crkva je posvećena novom svetitelju, zaštitniku grada svetom velikomučeniku Dimitriju. Poslednjih godina izvršena je i potpuna obnova crkve. Tako je prilikom obeležavanja dva veka postojanja hrama toranj obložen novim bakarnim limom, obnovljena je fasada, izvršena restauracija ikona i mobilijara.
Kvart Palestina – zadnji pomen na mitrovačke Jevreje
Prvi Jevrejin koji se doselio u Mitrovicu bio je David Levi, osamdesetih godina 18. veka. Veći broj Jevreja naseliće se u Mitrovicu tek posle 1870. po ukidanju Vojne granice.
Početkom 20. veka, u Sremskoj Mitrovici broj Jevreja dostigao je najveći broj, njih 296, po referatu Eduarda Flajšmana, jednog od potomaka čuvene porodice Flajšman koja je stradala u Drugom svetskom ratu.Zajedn
ca je imala potebu za svojom bogomoljom. Ona će do izgradnje Novog templa, kako su ga nazivali Mitrovčani biti smeštena u jednom objektu u ulici Svetog Save.
Novi objekat Sinagoge dovršen je 1904. na inicijativu rabina vinkovačkog Salamona Nojmana, kao i zaslugom predstavnika jevrejske veroispovedne opštine iz Sremske Mitrovice, odnosno opštinskog odbora Josipa Flajšmana, Isidora Polaka, Hermana Pesinga, Jakoba Brauna, Eduarda Alta, Hermana Hirta, Salomona Hernfelda i Emanuela Hirta, skupljena su sredstva iz donacija za izgradnju nove bogomolje.
Sinagoga se nalazila prekoputa Mitrovačke gimnazije. Pored same gimnazije nalazila se i jevrejska osnovna škola „Palestina“ čije ime se i danas vezuje za taj deo grada a do nje je bio stan za kantora.
Izvođač radova bio je Ivan Voler prema planu nama nepoznatog arhitekte iz Budimpešte. Zgrada je bila jednospratna, imala je tri ulaza na prizemlje i dva ulaza na galerije.Zidovi sinagoge su bili bež boje, tavanica unutrašnjosti nebeskoplave sa zlatnim zvezdama.
Na početku Drugog svetskog rata i proglašenja NDH, objekat Sinagoge je zatvoren i već u avgustu 1941. godine, počela je pljačka i odnošenje svih dragocenosti iz Sinagoge. Skidan je crep i drvene grede.
Jevrejska zajednica je od novih vlasti NDH gotovo zbrisana, velika većina jevrejskih porodica je odvedena u logore.
6. avgusta 1942. godine, Sinagoga je minirana i potpuno srušena u snažnoj eksploziji.
Rođen 27.7.1968. u Baču (Vojvodina, Srbija). Srednju školu završio u Bačkoj Palanci, Pravni fakultet studirao u Novom Sadu. Od 1990. radi kao novinar – u početku kao novosadski dopisnik beogradskih “Večernjih novosti”; zagrebačke “Arene”, sarajevskih “Naših dana”. Sarađuje i u magazinima “Vreme” i “Stav”.
1992. sa grupom studenata obnavlja izlaženje studentskog mesečnika “Index”. Posle dva broja sledi smena celokupne redakcije i pokretanje magazina “Nezavisi Index” koji će kasnije 1993. promeniti ime u “Svet” iz kojeg je nastala izdavačka kuća Color Press Grupa.
Danas na čelu Color Press Grupe najvećeg izdavača magazina u regionu sa kompanijama u svih 6 republika – 110 magazina, 25 internet portala i preko 80 konferencija i festivala godišnje.
U porfoliju kompanije pored domaćih (poput magazina “Lepota i zdravlje”, “Svet”, “Pošalji recept”, “Lekovito bilje” itd) nalaze se i brojni licencni brendovi: “The Economist”, “Hello!”, “Gloria”, “Story”, “Star”, “Lisa Moj stan”, “Hausbau”, “Brava Casa”, “Bravo”, “Alan Ford”, “Grazia”, “La Cucina Italiana”, “Auto Bild” i brojni drugi.
