KULTURNA BAŠTINA VOJVODINE: Dom kulture, Kuća grofa Turskog i Sinagoga u Apatinu
Zamislite scenu kako se u luci na Dunavu negde u Vojvodini – iskrcava tovar od 200 “Stenvej” klavira. To se zaista i desilo 1912. u Apatinu i ovaj događaj govori o tome kakva je građanska civilizacija postojala na našim prostorima pre više od jednog veka. Iz apatinske luke ti klaviri otišli su na adrese bogatih nemačkih, jevrejskih, srpskih, mađarskih i drugih porodica širom Bačke. Dejan Bursać, Apatinac “na privredmenom” radu u Novom Sadu mi je ispričao i storiju o Paulu Abrahamu, Jevreju iz Apatina, svetski poznatom kompozitoru, za koga je stigao jedan od ovih 200 klavira. Taj klavir, se danas nalazi u Muzičkoj školi u Apatinu (i nije u najboljem stanju) pod rednim brojem – 155928. Proizveden je 1912. i iste godine poslat za Budimpeštu. Pomenutu pošiljku od 200 klavira je uvezla porodica trgovaca i graditelja muzičkih instrumenata – Horn.
Muzička škola u Apatinu ima kupoprodajni ugovor za klavir koji je 1947. sa njima načinio nećak kompozitora Paula Abrahama. On je jedini od porodice (uz Paula koji je tad već bio u Njujorku) preživeo Holokaust i vratio se u Apatin, međutim vrlo brzo je rešio da rasproda imovinu i emigrira u Izrael.
Inače, priča o Paulu Abrahamu je kao iz nekog holivudskog filma: Popularnost u Nemačkoj početkom tridesetih, bekstvo iz Evrope: iz Nemačke u Beč, odtle u Pariz, pa u Kazablanku (Bogart!), na Kubu i na kraju stiže u Njujork gde je već uveliko zaboravljen svirao klavir po hotelima i barovima. Posle rata doživljava nervni slom (pretpostavka je da se to desilo po saznanju da je gotovo cela porodica stradala u Holokaustu) i biva smešten u sanatorijum.
U međuvremenu ga pronalazi supruga (Mađarica, nije jasno kada su se razišli, moguće i pri samom bekstvu) i uz intervenciju vlade Zapadne Nemačke biva premešten u Hamburg 1956, gde umire 4 godine kasnije.
Priča o Paulu Abrahamu dovodi me ponovo u Apatin, gradić u kojem imam rođaku Lujzu sa kojom se moja majka, njena imenjakinja, povremeno čuje. Obećao sam da ću ih posetiti na Veliku Gospu 15. avgusta kada je “kirbaj” u Apatinu, ali je korona taj plan pomerila na sledeću godinu.
U ovom gradu je i Apatinska pivara kroz koju su me pre godinu dana proveli Olivera i Nikola, kolege iz ove kompanije. Posle posete ovoj fabrici, jednom od retkih primera uspešne privatizacije od koje su korist imali svi njeni radnici a i cela opština – negde sam zapisao: Da je bilo sreće cela privreda Vojvodine bi ovako izgledala. Da su ostali Nemci koji su 1756. podigli pivaru, a kad već nisu – da je bilo više direktora kakav je bio Rade Svilar pod čijim vođstvom je fabrika najviše napredovala i koji je sproveo ovu privatizaciju, jednu od retkih blistavih, u moru loših što su za sobom ostavile opustele fabrike i ojađene gradove.
U društvu Dejana Bursaća i Dubravke Korać, mlade i agilne predsednice Opštine Apatin i Borisa Mašića, kustosa ovdašnjeg Muzeja Podunavskih Nemaca, obilazim neke od najznačajnijih bisera kulturne baštine ovog mesta o kojima šira javnost u Srbiji malo zna.
Prva od njih je jevrejska bogomolja sagrađena u neogotskom stilu, 1885. godine, u današnjoj ulici Ognjena Price br. 5. Osobenost sinagoge je polihromni mural na tavanici, sa predstavom dve ploče sa deset Božjih zapovesti, ispisanih hebrejskim pismom, sa slovima obrnute orijentacije, te se tekst može čitati jedino preko ogledala. Po ovom detalju, apatinska sinagoga je jedinstvena u svetu.
Nakon rata nestala je gotovo kompletna jevrejska populacija u ovom gradu – od nekadašnjih 60 apatinskih Jevreja, 52 su stradala u logorima smrti za svega par meseci 1944, nakon što su Nemci od Hortija preuzeli upravu nad Bačkom. Tada i prestaje potreba za korišćenjem sinagoge, tako da se zgrada 1955. prodaje Baptističkoj crkvi. Kompletna fasada ostaje ista, a jedina intervencija sastoji se u postavljnju krsta na vrhu objekta, tj. na kamenu ploču, dodaje se krst, koji simbolično označava konverziju objekta iz judaističke konfesije u baptističku. Ipak, ova sinagoga je preživela za razliku od većine drugih judaističkih hramova u Vojvodini koji su uništeni ili u holokaustu ili u godinama posle rata kada su se nakon iseljavanja preživelih Jevreja u Izrael 1948. komunističke vlasti odlučile da ih sruše ili pretvore u magacine. Tako da su u Bačkoj do danas sačuvane samo velike sinagoge u Subotici i Novom Sadu i ova mala u Apatinu.
Stižemo u Dom kulture u centru mesta koji je čuven po tome što je njegove tavanice ukrasio apatinski slikar Rudolf Udvari koji je pre rata oslikavao crkve a nakon 1945. odlučio je da se prikloni novim vlastima i svoj talenat stavi u službu nove ideologije i novih vizija svetle budućnosti.
Tavanica u Domu kulture ima ukupno pet socrealističkih prikaza: osim simbola nove države oslikane su sledeće teme: „Ratarstvo”, „Obnova i izgradnja”, „Bratstvo i jedinstvo” i „Umetnost u novoj državi”, koja je i najinteresantnija – sa školom slikanja i vajanja u levom uglu i podijumom sa klavirom i muzičarkama u desnom. Scene me podsećaju na rad Dijega Rivere “Istorija Meksika” kome sam se divio na zidovima Nacionalne palate u glavnom gradu ove centralnoameričke države.
Šestu scenu Udvari zbog bolesti nije uspeo da završi, ali i ovih pet je dovoljno da Apatinci mogu reći da sličnog doma kulture nema u celoj bivšoj Jugoslaviji. Zasluga za to najviše pripada Radmili Savčić, koja je devedesetih godina 20. veka, kada je zgrada rekonstruisana, rukovodila ovom ustanovom. Planirano je da se drvena tavanica zameni betonskom, a ona je uspela, uz podršku Pokrajinskog zavoda za zaštitu spomenika kulture, da spreči da ovaj jedinstveni „socrealistički total dizajn” bude kolateralna šteta
U slavne radove Rudolfa Udvarija pre rata se ubrajaju i oslikavanje župne crkve u Kupusini (svod i zid), i bila nastavljena u Sonti (1934.), Svilojevu (1934.), Čonoplji, Kljajićevu (1937.), Kolutu (1937.), Adi, Gakovu i Filipovu (samostanska kapela). Posle rata oslikao je i Svečanu salu u Gradskoj kući a bio je poznat i po radovima za apatinske radnje i fabrike kojima je dizajnirao reklame i firme. Umro je u Apatinu 1960.
U centru grada nalazi se i kuća grofa Turskog koju je Opština otkupila pre dve godine sa idejom da se u njoj otvori Muzej Apatina. Izgrađena 1920. godine, jedno je od najlepših i arhitektonski najvrednijih zdanja, upravo zbog toga što je građena od cigle proizvedene u ciglani porodice Majer. “Njena fasada je izgrađna od takozvane klinkers cigle – ‘svilene cigle’. To je bila cigla koja se od svih četrdeset ciglana, koliko je tada postojalo ovde u Apatinu, proizvodila jedino u toj Majerovoj ciglani, iz razloga što je bila veoma skupa”, objašnjava Boris Mašić dok obilazimo ovo zdanje koje pamti slavnu prošlost i otrkiva pukotine i rane kao posledice višedecenijskog zapuštanja i neodržavanja.
“Kuću je izgradila porodica Majer koja je posedovala ciglane u okolini Apatina, ali nije bila plemićkog porekla. Kada su se dovoljno obogatili želeli su i plemićku titulu. Stoga su ćerku udali za grofa Turskog, plemića poreklom iz Češke, koji je imao titulu, ali je bio prilično siromašan. Majerovi su za njih sagradili tu kuću. Njena specifičnost je ukrasna fasada od cigli koje su, za tu priliku, proizveli u svojim ciglanama. Da bismo fasadu i kuću obnovili moramo pored novca da obezbedimo i odgovarajuće materijale kojima se to može uraditi”, priča Dubravka Korać.
Uz riblji paprikaš na “Andrić čardi” između Apatina i Sombora pričamo o tome kako su kroz nekoliko vekova istorije Apatina žitelji ove opštine – Nemci, Jevreji, Srbi kolonizovani iz Like i Banije, Šokci iz Sonte i Mađari iz Svilojeva i Kupusine – stvorili jedinstvenu kulturnu sredinu koja je i pored svih izazova kriza, ratova i promena sistema u proteklih 80 godina – uspela da sačuva svoju multikulturalnost i neprekinutu težnju ka napretku.
(Tekst je objavljen u listu “Dnevnik” 3. januara 2021.)
Rođen 27.7.1968. u Baču (Vojvodina, Srbija). Srednju školu završio u Bačkoj Palanci, Pravni fakultet studirao u Novom Sadu. Od 1990. radi kao novinar – u početku kao novosadski dopisnik beogradskih “Večernjih novosti”; zagrebačke “Arene”, sarajevskih “Naših dana”. Sarađuje i u magazinima “Vreme” i “Stav”.
1992. sa grupom studenata obnavlja izlaženje studentskog mesečnika “Index”. Posle dva broja sledi smena celokupne redakcije i pokretanje magazina “Nezavisi Index” koji će kasnije 1993. promeniti ime u “Svet” iz kojeg je nastala izdavačka kuća Color Press Grupa.
Danas na čelu Color Press Grupe najvećeg izdavača magazina u regionu sa kompanijama u svih 6 republika – 110 magazina, 25 internet portala i preko 80 konferencija i festivala godišnje.
U porfoliju kompanije pored domaćih (poput magazina “Lepota i zdravlje”, “Svet”, “Pošalji recept”, “Lekovito bilje” itd) nalaze se i brojni licencni brendovi: “The Economist”, “Hello!”, “Gloria”, “Story”, “Star”, “Lisa Moj stan”, “Hausbau”, “Brava Casa”, “Bravo”, “Alan Ford”, “Grazia”, “La Cucina Italiana”, “Auto Bild” i brojni drugi.
