Potemkin je po pustim stepama Južne Rusije naredio da se pored puta improvizuju kulise nepostojećih sela, sa seljacima, pastirima i stadima, kako bi ruska carica Katarina Druga, prolazeći tuda 1787, videla da Rusija pod njegovim ministrovanjem, cveta i napreduje. Danas se ta metafora često koristi za pokušaje stvaranja lažnog utiska
Pred užasnutim pogledom majke kolica sa bebom strmoglavljuju niz široko stepenište. Scena iz Ajzenštajnovog nemog filma iz 1925. “Oklopnjača Potemkin”, posvećena epizodi iz Ruske revolucije 1905, ostaće ubeležena u antologiji svetskog filma.
Scena je snimana na autentičnoj lokaciji Potemkinovih stepenica u Odesi, gradu koji je 1794. osnovala ruska carica Katarina Velika. Za 113 godina, od njenog osnivanja – do Oktobarske revolucije 1917. Odesa je narasla u raskošni, četvrti po veličini grad Ruskog carstva, iza Moskve, Sankt Peterburga i Varšave.
Smestili smo se u stan raskošnoj zgradi u Ulici Katarine Velike broj 25. Tabla na ulazu u veliku kapiju zgrade govori da je ovo zgrada sa zvanično najdužim balkonom u Evropi. Sagradio ju je 1905. čuveni arhitekta Jurij Dmitrenko za ruskog kneza grčkog porekla Georgija Dimitrijeviča Mavrokordata.
Na ime Kneza Mavrokordata nailazimo i 1.000 kilometara zapadno, u našim krajevima. Tokom svog službenog boravka u Budimpešti, knez Mavrokordato je upoznao Katarinu, ćerku Stevana Jovanovića iz Hajdučice u Banatu. Knez je podigao raskošni zamak pored Kikinde za sebe i suprugu. Knez je dvorac sagradio u neoklasicističkom stilu sa elementima baroka. Portal na glavnoj fasadi imao je jonske stubove koji su nosili arhitrav, a iznad koga se nalazio trouglasti timpanon sa kneževim grbom. Na centralnom delu krova nalazila se kupola u kojoj je nekada bio smešten teleskop. Delovi dvorca koji su se nalazili levo i desno od centralnog imali su krov sa terasom. Ispred glavnog ulaza nalazio se veliki ružičnjak a iza njega bazen, dok se oko dvorca nalazio vrt. Knez je preminuo 1939. a kneginja 1968. godine i nisu imali naslednike. Dvorac im je još za vreme Drugog svetskog rata oduzet a sedamdesetih godina je potpuno napušten. Nemarnošću lokalnih vlasti ali i samih građana danas postoje samo četiri stuba, zabat i deo temelja.
Navala turista posle aneksije Krima
Na biciklima idemo do pijace Privoz, najveće u gradu na kojoj je moguće naći sve – od sušene i sveže crnomorske ribe preko živih kunića do “čurčhele”, gruzijskih slatkiša u obliku kobasica napravljenih od nanizanih lešnika ili oraha obloženih vinskim sokom u kojima smo uživali pre dve godine sa druge strane Crnog mora.
Nastavljamo dalje ka plaži Lanžeron, prolazimo biciklima kroz uređeni park Tarasa Ševčenka i stižemo do peščanih obala Crnog mora. Početak je juna i već puno turista u gradu. Nakon aneksije Krima od strane Rusije 2014. – Odesa je dobila još veći priliv turista. Slično kao Crna Gora nakon 1991. kada su turisti iz Srbije prestali da odlaze u na Hrvatsko primorje. Klima je ugodna, grad je prelep, cene su vrlo konkurentne, povoljnije čak i od Bugarske – i verujem da bi ovaj deo sveta ako bude mira i stabilnosti, mogao da bude novi turistički hit.
Na sreću, njegova kuća u Ulici Katarine Velike u Odesi i dalje stoji, sveže okrečena u plavu boju. Nedavno se ispred nje, naime, dogodio bizaran incident: kako je u prizemlju bio noćni klub, jednog jutra pojavio se kamion-mešalica i istresao beton na ulaz u zgradu. Ljuti stanari ili gnevna konkurencija – nikad se nije saznalo.
Šetamo ka spomeniku Katarini Velikoj koja je osnovala grad, desno od njega puca pogled na luku od kojih nas dele Potemkinove stepenice sa početka priče. Originalnih 200 stepenica piramidalnog oblika (posle rekonstrukcije 1933. ostalo ih je 192) sagradio je italijanski arhitkta Frančesko Bofo od 1837. do 1841. Pored stepenica za one koji ne žele ili ne mogu da se uz njih penju 1905. je sagrađena žičara. Nekad su se zvale Rišeljeeve i Velike stepenice a od 1955. u čast pola veka od pobune mornara na brodu “Potemkin” sovjetske vlasti dale su im ime koje je ostalo do danas.
Potemkinovo ime poznato nam je po frazi “Potemkinova sela” nazvana po ruskom vojskovođi i knezu Grigoriju Aleksandroviču Potemkinu, koji je u vreme Rusko-turskog rata 1787-1792. postao namesnik novoosvojenih krajeva koji su obuhvatali Krim i druge teritorije severno od Crnog mora. Potemkin je tada po pustim stepama Južne Rusije naredio da se pored puta improvizuju kulise nepostojećih sela, sa seljacima, pastirima i stadima, kako bi ruska carica Katarina Druga, prolazeći tuda 1787, videla da Rusija pod njegovim ministrovanjem, cveta i napreduje. Danas se ta metafora često koristi za pokušaje stvaranja lažnog utiska. Lenjingradski naučnik A. M. Pančenko (1937-2002) je dokazao da je to mit. Naime, tada je bilo uobičajeno da se rade bogate dekoracije bilo kog događaja od državnog značaja. Ali, Potjomkinove dekoracije su bile toliko raskošne, da su izazvale sumnju realnog postojanja samih objekata. A tolika raskoš je mogla da bude rezultat toga, što je Katarinu na tim putovanjima pratio austrijski imperator Jozef II.
Inače, gorepomenuti italijanskih arhitekta Bofo je zaslužan za izgled dobrog dela raskošnih palata u Odesi sagrađenih u prvoj polovini 19. veka. Svakako jedna od najlepših je zgrada Opere sagrađena 1887. godine nakon što je prethodna iz 1810. izgorela u velikom požaru 1873.
Gledam spektakularnu arhitekturu Odese i odmah se uočava da Sovjeti, za razliku od nas na Balkanu, nisu rušili ništa u starim gradskim jezgrima kako bi gradili betonske mastodonte poput Srpskog narodnog pozorišta u Novom Sadu. Sve zgrade sa kraja 19. i početka 20. veka su tu, neke sveže okrečene u nezavisnoj Ukrajini, neke diskretno zapuštene – ali ipak sve na broju.
Ispod raskošnih građevina, nalaze se katakombe, jedna od najvećih na svetu – 2.500 kilomentara tunela i hodnika na tri nivoa, 60 metara ispod nivoa mora. Katakombe su nastale usled kopanja kamena kojim je građena Odesa a kada je 1917. nakon Oktobarske revolucije zabranje kopanje u gradu – hodnici su ostali prazni i tokom okupacije Odese u Drugom svetskom ratu poslužile su ruskim partizanima kao mesto za skrivanje i izvođenje napada na naciste.
Jedan detalj iz istorije Odese a tiče se naših krajeva može se naći samo na hrvatskoj stranici Vikipedije kao i u Krležinom memoarskom zapisu “Pijana novembarska noć 1918” na šta me je podsetio pre nekoliko dana Duško Ljuština, producent Šerbedžijinog pozorišta na Brionima koje je taj tekst postavilo pre 12 godina. Reč je o “Masakru u Odesi” koji se dogodio nad zarobljenim austrougarskim vojnicima iz Hrvatske koji su odbijali da budu mobilisani u srpsku vojsku tražeći da nose jugoslovenska obeležja. Događaj je, poput mnogih u srpsko-hrvatskim odnosima, ostao sporan sa stanovništa jedne i druge istoriografije kao i kada je reč o proceni broja žrtava koje se kreću od 13 do čak 10.000.
Jedan skoriji tragični događaj čiji smo bili savremenici i svedoci putem masovnih medija – dogodio se 2. maja 2014. u vreme Majdanske revolucije u Ukrajini. Tog dana je naime živo spaljeno 46 anti-Majdanovskih pro-ruskih protestanata koji su se okupili u Domu sindikata na trgu koji se zove Kulikovo polje. Profašistički demonstranti opkolili su zgradu, zaključali sva vrata, zapaliji je i pucali u one koji su pokušali iskoče kroz prozor. Među poginulima bilo je i sedam žena i jedan 17-godišnji dečak.
Ono što je još jezivije je da danas tu ne postoji nijedno službeno obeležje koje govori o tome šta se ovde dogodilo 2. maja 2014. Samo ceveće i plišane igračke koje i danas ostavljaju članovi porodica poginulih. Na zgradi su zamenjeni prozori, sastrugan je garež, ali je ona i dalje pusta, jezivi spomenik jednog zločina za koji u Ukrajini nikad niko nije osuđen. Petro Porošenko je na zatvorenoj sednici Parlamenta Ukrajine na ovu temu izjavio da je broj mrtvih toliki jer su pro-ruski aktivisti u Domu sinikata držali “toksične materije”.
Posebno je zanimljivo što se Dom sindikata ne nalazi više ni na Google mapama niti bilo kom vodiču u gradu, jedva smo ga pronašli. Napuštamo Kulikovo polje na iznajmljenim biciklima sa oporim osećajem da zločini poput ovog, ako su sakriveni pod tepih, pre ili kasnije izazovu nove probleme i nesreće.
Prolazimo pored raskošne Železničke stanice na kojoj bi Odesi pozavideo i Pariz, blistave Ruske pravoslavne crkve sa zlatnim kupolama i ulazimo u Puškinovu ulicu. Davno nisam bio u ulici sa toliko impozantnih građevina kakava je ova nazvana po slavnom ruskom pesniku. Pre Drugog svetskog rata u Odesi je živelo oko 30% Jevreja i taj uticaj je, osim na sinagogi u Puškinovoj – vidljiv na svakom koraku.
Na uglu Arbanaske i Rišeljeove ulice nalazi se Al Salam džamija koja svedoči o istorijskom prisustvu muslimana u Odesi: pre svega Tatara i Albanaca.
Tu je i veličanstvena zgrada Filharmonije, kuće trgovaca, industrijalaca sa prozorima visokim po tri i više metara. Razmišljam o tome kako je neverovatno da su svi ti ljudi gradili palate, očekujući da u njima uživaju i njihova deca i unuci a sve im je oduzeto desetak godina kasnije posle Oktobarske revolucije. Uživajući u šampanjcu i kavijaru u balovima i na prijemima, ruska elita s početka 20. veka nije videla da se neki seljaci na 10 kilometara od Odese dave u blatu i da će jedva dočekati da Lenjin stigne u oklopnom vozu i stane za vrat bogatunima. Ne bi tu pomogle ni kulise Potemkinovih sela sa početka priče.
(Objavljeno u listu “Dnevnik” 30.06.2019.)
Rođen 27.7.1968. u Baču (Vojvodina, Srbija). Srednju školu završio u Bačkoj Palanci, Pravni fakultet studirao u Novom Sadu. Od 1990. radi kao novinar – u početku kao novosadski dopisnik beogradskih “Večernjih novosti”; zagrebačke “Arene”, sarajevskih “Naših dana”. Sarađuje i u magazinima “Vreme” i “Stav”.
1992. sa grupom studenata obnavlja izlaženje studentskog mesečnika “Index”. Posle dva broja sledi smena celokupne redakcije i pokretanje magazina “Nezavisi Index” koji će kasnije 1993. promeniti ime u “Svet” iz kojeg je nastala izdavačka kuća Color Press Grupa.
Danas na čelu Color Press Grupe najvećeg izdavača magazina u regionu sa kompanijama u svih 6 republika – 110 magazina, 25 internet portala i preko 80 konferencija i festivala godišnje.
U porfoliju kompanije pored domaćih (poput magazina “Lepota i zdravlje”, “Svet”, “Pošalji recept”, “Lekovito bilje” itd) nalaze se i brojni licencni brendovi: “The Economist”, “Hello!”, “Gloria”, “Story”, “Star”, “Lisa Moj stan”, “Hausbau”, “Brava Casa”, “Bravo”, “Alan Ford”, “Grazia”, “La Cucina Italiana”, “Auto Bild” i brojni drugi.
