KULTURNA BAŠTINA VOJVODINE: Sombor
Moja prva sećanja na Sombor sežu u kasne sedamdesete kada smo išli u goste kod bakine tetke Julijane koja je živela na Staparskom putu a uspomenu na nju još čuva crno-bela fotografija u fijakeru ispred Hotela “Sloboda”. Sećam se nepreglednih drvoreda po kojima je Sombor dobio epitet najzelenijeg grada u tadašnjoj državi.
Tetka Julijana se davno preselila na somborsko Veliko katoličko groblje, nema više ni hotela “Sloboda”, još se samo “fijaker stari” kojeg je opevao Somborac Zvonko Bogdan drži i luta ulicama nekadašnje prestonice Bačko-bodroške županije.
Dvadeset godina kasnije, u februaru 1999, u osvit bombardovanja, u Somboru smo moja sestra Lidija, Draško Ređep i ja, ovoga puta u gostima kod Irme Lang, slavne upravnice Galerije “Milan Konjović” koja je na njenom čelu provela čak 42 godine. Ređep nas je sve zarazio gotovo religijskim obožavanjem slavnog somborskog slikara. Posle smo ručali pohovani mozak u Mađarskoj građanskoj kasini i zalili ga rizlingom.
U oktobru 2015. u Somboru smo u saradnji sa Galerijom “Milan Konjović” na čijem je čelu tada bio već Peter Mraković organizovali sjajnu izložbu “Milan Konjović: Jedan slikar, 15 fotografa: 30 umetničkih dela”. Tada je 15 savremenih srpskih fotografa izložilo svoje radove inspirisane delima slavnog slikara. To veče smo završili na Čardi Andrić uz riblji paprikaš i tamburaše.
Evo me ponovo u Somboru, septembar je 2020, ovoga NALED nas je okupio u slavu “Staparskog ćilima”. Na recepciji hotela “Andrić” čekam američkog ambasadora Entonija Godfrija da završi sa registracijom. Pošto je ambasador postao slavan na društvenim mrežama po svojim gastronomskim postovima, dan pred put u Sombor pitao je svoje pratioce koju hranu iz ovog dela Vojvodine bi mu preporučili. Pored ambasadora SAD sa nama su diplomate iz još desetak zemalja (Nemačka, Izrael, Finska, Kanada, Egipat, Austrija…), Maja Gojković, Zorana Mihajlović, Brankica Janković… Novi gradonačelnik mladi Antonije Ratković, rodom iz Bačkog Brega, daje sve od sebe da bude dobar domaćin ovom šarolikom skupu.
Večernju turu po somborskim znamenitostima započinjemo u Narodnom pozorištu, teatru koji neprekidno radi od 1882. Proteklih nekoliko decenija ovde su svoje predstave postavljali najbolji jugoslovenski i srpski reditelji: Mata Milošević, Marko Fotez, Jovan Putnik, Slavoljub Stefanović Ravasi, Ljubomir Draškić, Dejan Mijač, Paolo Mađeli, Vida Ognjenović, Dimitrije Jovanović, Stevo Žigon, Petar Veček, Ljubiša Ristić, Zoran Ratković, Ljuboslav Majera, Egon Savin, Jagoš Marković, Dušan Petrović, Kokan Mladenović, Gorčin Stojanović, Boris Liješević, Milan Nešković, Igor Vuk Torbica… Od 1993. Narodno pozorište u Somboru sezonu zatvara Pozorišnim maratonom, manifestacijom tokom koje se tri dana i tri noći smenjuju najbolje pozorišne predstave iz celog regiona iz te godine.
U izlogu stoji plakat za “Semper Idem”, šestosatnu hit-predstavu Gorčina Stojanovića po tekstu slavnog Somborca Đorđa Lebovića. Dok stojimo na velikoj sceni, domaćini nam objašnjavaju da gore visoko stoji kulisa koju je oslikao Milan Konjović.
Par koraka dalje dočekuje nas naš stari znanac Peter Mraković, ovog puta u ulozi prvog čoveka Gradskog muzeja koji svoje korene vuče od 1883. godine kada je osnovano Istorijsko društvo Bačko-bodroške županije.
Posle Drugog svetskog rata svečano otvaranje Muzeja u kući Julija Lederera, gde se i danas nalazi, obavljeno je 27. oktobra 1945, kada je za direktora postavljen Milan Konjović. Muzej je otvorio književnik Veljko Petrović, a izložba kojom je Muzej otvoren bila je kolekcija slika jugoslovenskih autora u vlasništvu Pavla Beljanskog.
Dok nam agilni ambasador Egipta Amr Alguvejli priča kako planira Dane egipatske umetnosti u ovom muzeju, prolazimo pored eksponata koji oslikavaju burnu i bogatu istoriju ovog grada: dominira Maketa Sombora iz turskog doba od 1541. do 1687.
Etnografski deo stalne postavke oslikava raznovrsnu etničku strukturu Sombora i sela oko njega koju danas čine Srbi (starosedeoci i oni doseljeni u kolonizacijama i seobama od 1918. do danas), Bunjevci, Šokci i Mađari. O Nemcima čije je prisustvo ostalo samo u tragovima ćemo u sledećem nastavku pošto je prošle godine u Somboru otvoren poseban Muzej podunavskih Nemaca.
U Likovnom odelenju muzeja nalazi se impresivna kolekcija ali je na žalost zbog ograničenog prostora izložen samo njen mali deo. Najstarije slike likovne zbirke potiču iz 18. veka. Značajnu ulogu i mesto u slikarstvu toga perioda ima Teodor Dimitrijević Kračun, jedan od najvećih slikara srpskog baroka. U Muzeju se čuva ikona „Vaznesenje Hristovo”, zatim mnoge druge vredne ikone, kao što su „Bogorodica sa malim Hristom”, rad Arsenija Vujića iz 1796. godine ili oltarska pala „Raspeće Hristovo”, rad Matije Haniša iz 1794. godine. Najlepši detalj u ovoj prostoriji je stilska unikatna peć „Hardmuth” iz 18. veka. Na izložbi su i portreti čuvenih slikara–klasicista: Arsenija Teodorovića i Pavela Đurkovića. Najznačajniji primerak istorijskog romantizma je monumentalni portret austrijske carice Elizabete, rad Tan Mora (slikara iz Bečeja o kojem sam pisao pre nekoliko nedelja) iz 1875. U zbirci se čuvaju radovi čuvenih slikara, predstavnika akademskog realizma Uroša Predića, Petera Kalmana, Arpada Juhasa, Jožefa Malija, Ivana Radovića i mnogih drugih…
Dok izlazimo iz muzeja Peter nam na stepeništu skreće pažnju na original čuvenog somborskog sunčanog sata na kojem piše: “Jedan od ovih ti je poslednji”. Sunčani sat je postavljen na zidu Župnog dvora (Plebanije) pored katotoličke Crkve Sv. Trojstva u centru Sombora. Sunčani sat na somborskom Župnom dvoru projektovao je i načinio Jovan Čokor, tadašnji profesor mađarskog jezika, pedagogije, metodike, ugarske istorije i aritmetike u somborskoj Srpskoj učiteljskoj školi (Preparandiji), a kasnije, od 1847. do 1852. godine, i upravnik ove škole. Čokor je, prema svedočanstvima savremenika, bio čovek teške naravi, u čestom sukobu sa kolegama i učenicima, ali i sa građanima Sombora. Za njega se govorilo da je „poslat da slomije srpski duh somborske Preparandije“, a među Somborcima je spevana i rugalica: „Dođe Čokor, pa napravi pokor!“. Kako se amaterski bavio astronomijom, Jovan Čokor je 1850. dobio saglasnost da načini sunčane časovnike na rimokatoličkom Župnom dvoru i na Pravoslavnoj crkvenoj opštini, odnosno na zdanju palate „In foro“, koji nije sačuvan.
Sat je bogato oslikan, a ispod slike anđela, petla, lobanje i ispisanih arapskih brojeva, sadrži opor i upozoravajući dvojezičan natpis o ljudskoj prolaznosti: „Jedan ti je od ovih poslednji!“ i isto to na mađarskom. Prvo je bio ispisan bunjevačkim dijalektom, a zatim i mađarskim jezikom (bunjevački natpis kasnije je pretvoren u ijekavski, a danas je u ekavskom obliku). Slika iznad časovnika više puta je prepravljana i obnavljana tokom prethodna dva veka, a pre sedam godina preneta je u Gradski muzej jer je pretila opasnost od njenog daljeg oštećenja i potpunog propadanja. Na mestu dotadašnjeg sunčanog sata načinjena je uspela replika, a metalna šipka, odnosno pokazivač satnice, ostao je nepromenjen. Ovaj je časovnik svedočio o mnogo čemu što se dešavalo pod njegovim zidom, iznad somborske pijace „U lancima“ i nadomak središnjeg gradskog Trga Sv. Trojstva, pa i o nekim od najpotresnijih događaja somborske novije prošlosti: Pod ovim satom su, polovinom aprila 1941. godine, streljani pohapšeni građani Sombora, svega nekoliko dana nakon ulaska Hortijevih okupacionih trupa u grad.
Dok šetamo ka Galeriji “Milan Konjović” raspitujem se kod domaćina o sudbini čuvenog somborskog hotela “Sloboda” sa početka priče. Sombor je svoj prvi hotel dobio 1856. Građen je u neogotskom stilu, projektovao ga je arhitekta Ferdinad Fišer a njegovo prvo ime „Kod francuskog cara” usled istorijskih turbulencija (Francusko-pruski rat 1870-1871 i pad cara Napoleona Trećeg) promenjeno je u „Lovački rog”. Završetak Prvog svetskog rata donosi i novo preimenovanje u „Sloboda”. Novi deo hotela koji izgleda kao ogroman silos projektovao je arhitekta iz Đorđe Ljubinković, počeo je sa radom 1980. Povezan je sa starim delom preko čuvene “Kristalne sale” i tako zajedno predstavljaju neobičnu aritektonsku celinu. Hotel je imao je nezamenjivu funkciju kod smeštanja italijanski lovaca tokom osamdestih i smeštanju rodbine vojnika iz cele nekadašnje Jugoslavije, koji su služili vojsku u Somboru, tada jakom vojnom centru sa preko pet hiljada vojnika.
Decembra 2004. godine, nakon što ga je kupio konzorcijum koji su činili Bogdan Maglić, čuveni nuklearni fizičar iz SAD, poreklom Somborac, i Nataša Tiragić, hotel dobija svoj poslednji naziv „InterNacion”. Međutim, nestanak velike zemlje i velikog vojnog garnizona i kasnije ekonomska kriza 2008. doveli su do drastičnog pada broja gostiju.
Poslednje što je o hotelu moguće naći na internetu je odluka od 11.11.2009. o “likvidaciji privrednog društva”. Tih dana je direktorka Nataša Tiragić za dnevne novine izjavila: “Bogdan Maglić više ne želi da gubi novac, a nezadovoljan je i što ovde nema pravnog odnosa prema investitorima!”. Slučaj somborske “Slobode” i Bogdana Maglića podseća na pokušaj Željka Rebrače, takođe našeg čoveka koji je uspeo u Americi, da uloži u rodni kraj – opštinu Apatin i koji se završio podjednako neslavno.
U sledećem nastavku: Galerija “Sava Šumanović”, Županija i “Bitka kod Sente”, Muzej podunavskih Nemaca, somborske crkve i jedan ručak na obali Dunava sa pogledom na spomenik “Pobeda” posvećen Bici kod Batine.
Rođen 27.7.1968. u Baču (Vojvodina, Srbija). Srednju školu završio u Bačkoj Palanci, Pravni fakultet studirao u Novom Sadu. Od 1990. radi kao novinar – u početku kao novosadski dopisnik beogradskih “Večernjih novosti”; zagrebačke “Arene”, sarajevskih “Naših dana”. Sarađuje i u magazinima “Vreme” i “Stav”.
1992. sa grupom studenata obnavlja izlaženje studentskog mesečnika “Index”. Posle dva broja sledi smena celokupne redakcije i pokretanje magazina “Nezavisi Index” koji će kasnije 1993. promeniti ime u “Svet” iz kojeg je nastala izdavačka kuća Color Press Grupa.
Danas na čelu Color Press Grupe najvećeg izdavača magazina u regionu sa kompanijama u svih 6 republika – 110 magazina, 25 internet portala i preko 80 konferencija i festivala godišnje.
U porfoliju kompanije pored domaćih (poput magazina “Lepota i zdravlje”, “Svet”, “Pošalji recept”, “Lekovito bilje” itd) nalaze se i brojni licencni brendovi: “The Economist”, “Hello!”, “Gloria”, “Story”, “Star”, “Lisa Moj stan”, “Hausbau”, “Brava Casa”, “Bravo”, “Alan Ford”, “Grazia”, “La Cucina Italiana”, “Auto Bild” i brojni drugi.
