BICIKLOM KROZ VOJVODINU: Stara Pazova (2)
U porti Slovačke evangelističke crkve u Staroj Pazovi dočekuje nas Svetlana Feldi, mlada sveštenica zadužena za ovdašnje vernike. Odmah nam kaže da se nalazimo u najstarijoj slovačkoj evangeličkoj crkvi na ovim prostorima.
A sve je počelo još krajem 18. veka. Dolaskom prve grupe Slovaka u Staru Pazovu sveštenik Samuel Španagel održao je prvu službu 25. juna 1770. u Selenskom šoru pod vedrim nebom, u crkvi koja još nije imala krov. Njegovim dolaskom završena je gradnja prve evangeličke crkve, koja je bila omanja, bez tornja i zvona i napravljena od nabijene gline. Dolaskom druge grupe Slovaka, stara crkva je postala tesna, tako da su 31. avgusta 1771. udareni temelji novoj bogomolji.
Ona nije imala toranj a zvono je bilo okačeno o posebnu drvenu konstrukciju (tronožac izvan crkve), crkva je bila manjih dimenzija od današnje i bila je građena od čerpića. 1785. za sveštenika dolazi učitelj Mihal Slamaj a u to vreme se razmišljalo o gradnji zvonika a kako ta građevina od čerpića ne bi izdržala, morali su da naprave novu crkvu od pečene cigle i to je urađeno 1786. godine, preneto je postojeće zvono ali su kupljena i dva nova. Pazovački evangelisti, oslobođeni od verskog zuluma, ne odriču se svog cilja – izgradnje nove i veće crkve. Ponovu šalju vladaru molbu, da im dozvoli izgradnju nove crkve sa zvonikom, umesto stare, koja je bila izgrađena od crvene cigle i pokrivena trskom…..
“Pošto smo se oporavili, i opština je postala bogatija, želeli bi smo umesto tih nekvalitetnih cigli, pečene cigle upotrebiti, i podzidati, i kad bi bilo moguće, postaviti jedan zvonik da malim zvonom, ne zbog raskoši, već radi obaveštavanja o bogoslužbama, jer samo naselje je dugačko”, napisali su. Car Jozef Drugi je pročitao molbu i svojeručno napisao “….ovo im se dozvoljava!”. Dvorski savet je bio protiv ovakve odluke vladara, pozivajući se na 2. član akta o toleranciji, po kojem se zabranjuje izgradnja zvonika crkvama koje nisu rimokatoličke, i nastojao je da utiče na vladara da promeni svoje mišljenje. Međutim car je ostao pri svojoj odluci. Na marginama dopisa Dvorskog veća je svojeručno napisao: “…bez obzira na akt o toleranciji, koji zabranjuje nekatolicima da imaju zvonike, hoću ipak da ovoj opštini posebno da ovo dozvolim!”
Sadašnja slovačka crkva augzburške po arhitekturi je jednobrodna građevina orjentacije sever-jug. Postavljanje sata na toranj učinjeno je 1819. Na severnoj fasadi nalazi se glavni portal. Na levom krilu je zabeležena 1771. godina i stoji tekst “Bog nama” a ispod godine je putir (simbol Svetih tajni) sa knjigom (Biblija kao simbol Božije reči). Na desnom krilu stoji 1887. (godina obnavljanja), i tekst “Mi Bogu”, ispod je krst, srce i lenger (sidro) simboli vrlina). Prve orgulje kupljene su 1789. a današnje su dopremljene iz Pešte 1868. Napravio ih je majstor Orsag Šandor po ceni od 2.000 kruna.
Orgulje imaju dva reda reda dirki koje su presvučene tankim slojem slonove kosti. Prema podacima koje nam je dala Ljudmila Hurban (književnik, publicista, glumica, parohijska službenica) u cilju dekorisanja enterijera za crkvu su 1887. kupljene tri svete slike – kopije iz Berlinske slikarske škole. Kada smo došli, Ljudmila je kosila travu u dvorištu crkve. Uz sveštenicu Svetlanu, Ljudmila očigledno predstavlja drugi stub matrijarhata ovdašnjih Slovaka a legendarna Mira Brtka ih nadzire iz oblaka.
Pod u crkvi je urađen 70-tih godina 20. veka od keramičkih pločica, bele i nebo plave boje a u delu oko oltara postavljene su dekorativne keramičke pločice sa floralnom ornamentikom zelene i oker boje tako da po poljima formiraju različite šare sa bordurama.
U ovoj 30. juna 1921. bio je susret svih predstavnika Slovačkih evangeličkih crkvenih opština, sa ciljem da se osnuje Slovačka evangelička crkva augzburške veroispovesti u tadašnjoj Kraljevini Jugoslaviji. Veoma je značajno i to da je u evangeličkoj crkvi u Staroj Pazovi 18. septembra 1929. rukopoložen za prvog biskupa slovačke evangeličke crkve Staropazovčanin Adam Vereš.
Biser međuratne arhitekture u Staroj Pazovi je svakako ovdašnji Sokolski dom. Sagrađen je 1931. u vreme kada su nicali sokolski domovi širom Kraljevine Jugoslavije i to prema nacrtu koji je besplatno napravio čuveni srpski arhitekta i tadašnji načelnik građevine Momir Korunović (1883-1969) iz Beograda. Ostao je upamćen kao začetnik savremenog srpsko-vizantijskog stila, jedinog originalnog arhitektonskog stila koji je nastao na ovim prostorima. Profesor arhitekture Predrag Zrnić (potomak kneza Teodosija Marićevića iz Orašca) iz Beograda razradio taj nacrt, a radove je nadgledao njegov rođeni brat Marko Zrnić, takođe arhitekta.
Sokolsko društvo u Staroj Pazovi osnovano je 15. avgusta 1906. na zauzimanje opštinskog lekara dr Jovana Baraća i knjigovođe Štedionice u Staroj Pazovi Jovana Vučkovića. Društvo godinama nije imalo podesne vežbaonice pa se iz tih razloga krajem 1927. počelo ozbiljno razmišljati o izgradnji sokolskog doma. Zahvaljujući visokoj svesti i uviđavnosti, opštinskih odbornika, na čelu sa advokatima Viktorom Rupom i Brankom Kijurinom, Sokolsko društvo dobija u centru mesta pogodno zemljište za zidanje svoga doma. Opštinski odbor je tada dao pomoć u iznosu od 30.000 dinara, takođe je isti novčani iznos na zalaganje članova društva dala i Petrovaradinska Imovna Opština, a članstvo i građani su skupili oko 100.000 dinara.
1930. Upravni odbor zaključuje da dom koji se radi punom parom nazove dom Kralja Petra I Oslobodioca “kao vidan znak zahvalnosti velikom Kralju Ujedinitelju našeg naroda”, čime društvo kruniše svoj rad započet pre 25 godine. Društvo je priredilo veliku svečanost 5. oktobra 1930. prilikom osvećenja kamena temeljca doma.
Još jedna pazovačka organizacija sa srpskim patriotskim predznakom bila je jako aktivna u međuratnom periodu.
Zgrada u ulici Vuka Karadžića br. 6 nekada je bila Dom odbora Kola srpskih sestara iz Stare Pazove. U izveštaju Kola srpskih sestra ovog mesta za 1930. u kalendaru “ Vardar” stoji da je zemljište za izgradnju Prosvetnog doma KSS poklonila Srpska crkvena opština a jedan deo priloga za podizanje doma članice su dobile od odbora Kola srpkih sestara iz Niša, Herceg Novog, Drvara (Bosna), Kruševca, Đevđelije, Rume, Sremskih Karlovaca, Peći i Siska. U to vreme sem škole za Srbe nije bilo ni jedne prosvetne ustanove pa je postojala potreba za izgradnju doma u koji bi se smestila zanatska škola, dečije obdanište i zabavište. Članice su i naredne godine nastavile da skupljaju prilog za izgradnju doma i uspele da skupe još sredstava od svojih članica iako je ta svota bila daleko od predračuna za zgradu. Kolo srpskih sestara iz Stare Pazove je pisalo razne molbe za pomoć oko izgradnje od svih ministarstava, tadašnjoj Dunavskoj Banovini, a od tašadnjeg bana dobile su obećanje da će im pomoći. Sve molbe koje su poslale dobile su nazad sa odgovorom da za tu svrhu nema sredstava.
sećajući potrebu svoje sredine rešile su da zidaju svoj dom pa makar i smanjile plan i sazidale samo jedan red prostorija sa ulice. Proračun za izgradnju Doma iznosio je prvo 200.000 dinara. Uviđajući da je nemoguće izvesti zgradu takvih razmera, zbog nedostatka sredstava, Odbor je u saglasnosti sa inženjerom Milanom Popovim (zet staropazovačkog veleposednika Nikole Petrovića koga smo pominjali prošle nedelje) skratio plan, te je posle obavljene licitacije, izgradnja doma poverena najjeftinijem ponuđaču uz svotu od 17.500 din za zidarski i tesarski posao.
Za vreme Drugog svetskog rata zgrada je služila kao ustaški štab gde su mučeni mnogi rodoljubi. Na zgradi su 1946. godine postavljene dve ploče od valjanog kamena sa imenima žrtava fašizma na srpskom i slovačkom jeziku. Posle rata zgrada je služila kao čitaonica, a danas je u njoj Osnovna škola “Boško Palkovljević Pinki”.
Veliki je broj Pazovčana sa značajnim biografijama a za većinu njih šira javnost na žalost nije čula. Milivoj Kovačević iz Turističke organizacije Stara Pazova proučavao je njihove biografije a ja ću za ovaj tekst ću izdvojiti zanimljivu priču o Vladimiru Konštantinu Hurbanu.
Rođen je 4. avgusta 1884. u Staroj Pazovi, kao drugo dete staropazovačkog evangeličkog sveštenika Vladimira Hurbana (1850-1914) i Auguste rođene Štur. Narodnu školu završio je u Staroj Pazovi, nižu gimnaziju u Sremskoj Mitrovici, višu u Vinkovcima i posle pauze zbog bolesti u Zagrebu. Studirao je teologiju u Beču (1903-1906) i Bratislavi (1906-1907) gde je napisao i svoje prvo delo “Badnje veče”. Bio je kapelan i katiheta u Staroj Pazovi od 1908. (nasledio je očevu parohiju 1914.) do 1950. Od oca je nasledio ljubav prema umetničkom stvaralaštvu u prilog tome govori i podatak da je još kao dete izdavao list “Mravec”. 1903. u Staroj Pazovi počela je sa radom amaterska dramska družina, gde se Vladimir uključio kao glumac i reditelj. Književni rad počeo je sa lakim jednočinkama “Kad zahladi” (1905) “Posrećilo se!” (1907) i dr., koje je, pod pseudonimom VHV, objavio u časopisima. Prvi radovi nisu imali značajnu umetničku vrednost i nisu doživeli uspeh. Kasnija dramska dela, nastala od 1920. i dalje, bolje su prihvaćena i postala, okosnica repertoara slovačkih amaterskih pozorišta. Njegove drame su tematski vezane za “donjozemski ambijent” (Slovaci iz Slovačke – prostore Vojvodine zovu “Donja zemlja”, slično kao i Mađari). Najpoznatije i najuspešnije drame VHV su “Smetovi” (1922) i “Zemlja” (1931). Napisao je zbirku pripovedaka “Pazovačko štivo” ali je njegov glavni književni fah bila drama: skečevi, radio drame, filmska scenarija, operete, libreta, scenske slike, dramske priče od čega 20 celovitih dramskih dela.
Napisao je psihološku dramu “Lokot škripi”, komedije “Lepa, nova, oslikana kolevka”, “Zar ne poznajete mog sinovca” i “Kvintacija” (poslednje tri 1923); istorijske drame “Trenčanska Matuš” (1920), “Restauracija” (1921), “Milica Nikolić, istorijska drama” (1922) i druge, ukupno – 70 dramskih radova. VHV je napisao i operetska i operska libreta: “Lepa, nova oslikana kolevka” ( na muziku Jana Podhradskog), “Ljubavni napitak”, “Matej” (na muziku J. Rosinskog). U svojim eksperimentalnim dramama “Homo sapiens” i “S.O.S.”, Vladimir Hurban se upisao u avangardne pisce u istoriji ovdašnjeg teatra. Prema rečima Pavela Palkovića “iako u svoje vreme nedovoljno cenjen, a kasnije nepravedno zapostavljen, Vladimir Hurban je neosporno najznačajniji dramski pisac sa ovih prostora u prvoj polovini 20. veka u korpusu slovačke književnosti. Hurban je pisao i pripovetke iz seoskog života, skečeve, feljtone, članke i drugo.
1918. sa profesorom Zvonimirom Tkalcom, osniva prvu Realnu gimnaziju. Kao sveštenik i umetnik svoju snagu usmeravao je na privredni i kulturni preporod naselja i zastupao je narod u svim oblastima života i bio jako dobar prijatelj i saradnik sa pravoslavnim sveštenicima Simeonom i Milojem Aranickim. Uz saradnju Simeona Aranickog i tadašnjih lekara stvaraju uslove za zdravstvenu zaštitu i rad Crvenog krsta. Bio je direktor Slovačke banke u vreme najveće svetske inflacije od 1928. do 1933. Ulaže velike napore u izgradnji Slovačkog narodnog doma 1928. teži komunalnom razvoju, podstiče izgradnju fabrika i naglašava značaj zanatske delatnosti.
Vladimir Konštantin Hurban bio je cenjen među sveštenstvom u celoj zemlji a kao književnika poštovale su ga kako slovačke tako i srpske i hrvatske kolege. Kralj Petar Drugi Karađorđević ga je, 11.oktobra 1940. odlikovao Ordenom Svetog Save petog stepena na predlog Ministarstva prosvete, za doprinos razvoju književnosti i umetnosti u Kraljevini Jugoslaviji. Njegova dela se nalaze na repertoaru profesionalnih pozorišta u Slovačkoj kao i amaterskih pozorišta u Vojvodini a neka od njih prevođena su na srpski i engleski jezik. Borba protiv komunizma zbog koje je trpeo razne uvrede i šikaniranja verovatno je pogoršala njegovo zdravstveno stanje, ostao je sam, razočaran i napušten od strane saradnika i posleratne inteligencije. Preminuo je 28. septembra 1950. od posledica dijabetesa a sahranjen je u porodičnoj grobnici na staropazovačkom groblju.
Porodična tragedija slavne umetnice
Ispred “Galerije Mira Brtka” u Staroj Pazovi nalazi se jedno od dela slavne umetnice – “Stolica za razmišljanje”, skulptura od debele armature koja poziva prolaznike da sednu u nju i dobro razmisle.
Galerija Centra za kulturu u Staroj Pazovi osnovana je 2003. Svoja dela je do sada u njoj izlagalo preko 300 umetnika, priča nam predusretljivi direktor. Trenutno je u njoj izložba “Vasa i ja – Vasja” na kojoj su prikazani radovi beogradske slikarke Vojislave Tanurdžić Belić (1965).
Slike su živih boja, nešto između postimpresionizma i fovizma. Nisam bio, ali Jasna Jovanov mi je ispričala kako preko puta galerije postoji buregdžinica “Biljana” koja radi celu noć, poput novosadske “Violete”. Korisna informacija za noćnog putnika namernika.
Mira Brka, čije ime nosi galerija, bila je slikarka, vajarka i rediteljka (5. oktobar 1930, Novi Banovci – 18. decembar 2014, Beograd). Njen suprug je bio Dragan Kresoja, poznati filmski reditelj, a njihov sin je bio kamerman Miloš Kresoja.
Mira Brtka završila je Akademiju za film i pozorište u Beogradu, te se pedesetih godina bavila pozorišnom i filmskom režijom. Režirala je kratke filmove za Zagreb film i Neoplantu u Novom Sadu 1958. Istovremeno je uradila i scenario za prvi crtani film Beogradske škole crtanog filma (“Solista Nikole Majdaka”), a zatim odlazi u Rim gde završava Akademiju za slikarstvo. Početni period njene aktivnosti je protekao u Rimu u sklopu jedne važne međunarodne grupe “Ilumination” (zajedno sa Milenom Čubraković), koju je osnovao japanski umetnik Abe Nobuja.
Nakon prerane smrti muža i sina, Mira se okrenula još žešće u pravcu umetnosti i išla je sve dublje pa je stalno širila svoje stvaralaštvo. Pre te tragedije, Mira se bavila slikarstvom i modom, i cela porodica je živela od tih njenih modnih kreacija. U poslednjoj deceniji života Mira se posvetila skulpturi, što nije bilo lako raditi pogotovo sa gvožđem. Do poslednjih dana života radila je i skulpture i slike.
Suprug Mire Brtke, Dragan Kresoja, tragičnoje izgubio život 6. novembra 1996, kada se helikopter u kojem je snimao prve kadrove filma „Suton nad Beogradom“ srušio na ušću Save u Dunav. Tom prilikom poginuo je i njegov i Mirin sin Miloš, koji je bio kamerman. Najpoznatija rediteljska ostvarenja Dragana Kresoje su „Kraj rata“, „Oktoberfest“, „Original falsifikata“, “Pun mesec nad Beogradom”, “Još ovaj put”, “Tamna je noć”…
Za one koji su zaduženi za očuvanje sećanja na Miru Brtku jedan savet: trebalo bi da ima stranicu na Vikipediji i na engleskom jeziku (trenutno postoji samo na srpskom, slovačkom i poljskom).
Rođen 27.7.1968. u Baču (Vojvodina, Srbija). Srednju školu završio u Bačkoj Palanci, Pravni fakultet studirao u Novom Sadu. Od 1990. radi kao novinar – u početku kao novosadski dopisnik beogradskih “Večernjih novosti”; zagrebačke “Arene”, sarajevskih “Naših dana”. Sarađuje i u magazinima “Vreme” i “Stav”.
1992. sa grupom studenata obnavlja izlaženje studentskog mesečnika “Index”. Posle dva broja sledi smena celokupne redakcije i pokretanje magazina “Nezavisi Index” koji će kasnije 1993. promeniti ime u “Svet” iz kojeg je nastala izdavačka kuća Color Press Grupa.
Danas na čelu Color Press Grupe najvećeg izdavača magazina u regionu sa kompanijama u svih 6 republika – 110 magazina, 25 internet portala i preko 80 konferencija i festivala godišnje.
U porfoliju kompanije pored domaćih (poput magazina “Lepota i zdravlje”, “Svet”, “Pošalji recept”, “Lekovito bilje” itd) nalaze se i brojni licencni brendovi: “The Economist”, “Hello!”, “Gloria”, “Story”, “Star”, “Lisa Moj stan”, “Hausbau”, “Brava Casa”, “Bravo”, “Alan Ford”, “Grazia”, “La Cucina Italiana”, “Auto Bild” i brojni drugi.
