BICIKLOM KROZ VOJVODINU: Mokrin i Crna Bara
Jak banatski doručak u Etno-kući “Đeram” u Mokrinu, zaliven sa po jednom čašicom “bataskog konjaka” (lozovače, tamno smeđe boje) dao nam je snagu i motivaciju za vožnju po sunčanom ali prohladnom danu.
Prva postaja – Železnička stanica u Mokrinu. Ovde je u 19. veku prolazio Orient Express. Pruga je kroz Mokrin prošla 1857. a “parna mašina” je ovde uvek “pila vodu” jer se smatralo da je mokrinska arteska voda “najmekša” na ruti “Orient Expressa” od Pariza do Konstantinopolja. Danas je to tužno mesto, sve je zaraslo u korov, pruga se jedva vidi, unutrašnjoj stanice je u velikoj meri demolirana a po madracima na podu se čini da su ovde u skorije vreme boravili neki beskućnici ili verovatnije – migranti na putu ka EU granicama. Pre tri godine ovde me je prvi put doveo moj drug Bane Brkljač, osnivač Mokrin Hausa koji je imao brojne zanimljive ideje da se ova Železnička stanica sa velikom simbolikom povezivanja Istoka i Zapada pretvori u mesto na kojem bi boravili i stvarali pisci i drugi umetnici iz celog regiona.
Na putu ka centru Mokrina prolazimo pored Mokrin Hausa, jedinstvenog prostora u kojem se okupljaju “digitalni nomadi” iz celog sveta. Kada smo u septembru ovde doveli grupu ambasadora iz Beograda od kojih su neki prespavali tu – bili su impresionirani otkrićem da se ovako savremen koncept savršeno uklopljen u lokalnu sredinu nalazi na severu Banata, daleko od svih puteva kojim se većina ljudi iz poslovne i diplomatske zajednice kreće.
Inače “Mokrin Haus” se nalazi u nekadašnjoj kući čuvene porodice Novakov u kojoj se između dva rata okupljali pripadnici elite tadašnje Jugoslavije koji su dolazili ovde u lov. Maksimilijan Novakov se navodno obogatio tako što je revolucionarnim previranjima 1848. pronašao džak sa zlatom. Neki drugi tvrde da se Maksa zapravio bavio švercom zlatom. Legenda dostojna Glembajevih i priča o nastanku njihovog bogatstva. Bilo kako bilo, Maksin unuk Ljupko 1925. je pored dedine sagradio novu kuću, najsavremenio u ono vreme, prvu koja je imala gvozdenu kapiju i električne instalacije.
Rimokatolička Crkva Uzvišenja Sv. Križa u centru Mokrina sagrađena je 1854. Nakon odlaska oko 1.000 Nemaca koliko je u ovom selu živelo do Drugog svetskog rata. Danas je u Mokrinu ostalo oko 300 vernika uglavnom Mađara za koje misu služi sveštenik Laslo Boviz. Oko crkve su postavljene skele ali meštani kažu da one tu stoje već godinama a radovi nikako da počnu.
Srpska pravoslavna crkva u Mokrinu čija je izgradnja započeta 1762. (dograđena je 1835. i 1836) posvećena je Saboru Svetog Arhangela Mihaila. Na ulazu u parohijski dom brojevi telefona dva sveštenika – oca Slavka i oca Bojana. Pop Ćira i pop Spira?
Otac Slavko koga smo prvo pozvali odmah nas je uputio na oca Bojana. “Završavam veronauku u školi, stižem za pet minuta!”, rekao mi je Bojan. Uskoro staže nasmejani mladi sveštenik (30 godina), rodom iz Zrenjanina, žena mu je, kaže – Bosanka.
Otključava nam unutrašnjost crkve: Visoka barokna oltarska pregrada prvi je slikarski poduhvat Teodora Ilića Češljara po dolasku sa školovanja na bečkoj Akademiji. To je ujedno i jedini u potpunosti sačuvan Češljarov ikonostas.
Otac Bojan nam pokazuje drveće koje su zasadili u dvorištu kao i grob hajduka Aleksandra Riđičkog, pretka čuvenog Pavla Riđičkog, svetskog putnika rodom iz Mokrina. Pavle Riđićki je bio prvi Srbin koji je dospeo u polarni krug, popeo se na Vezuv i uvlačio se u faraonske grobnice. Prva egipatska mumija u srpsku prestonicu stigla je poštom, a pošiljalac iz “zemlje misirske” bio je starina Pavle koji je istu kupio na pijaci (što je u to vreme bilo uobičajeno) u Luksoru. On je bio i nosilac austrijskog ordena Gvozdene krune, ali i srpskog Takovskog krsta. To možda i ne bi bilo tako neobično da ove podvige nije izveo na velikom putovanju od Severnog Pola do Afrike od 1885. do 1888. koje je započeo kao živahni – osamdesetogodišnjak!
Rado prihvatamo poziv na kafu u Parohijskom domu. Otac Bojan nam priča o Velikim Kozarcima u kojima je pre Mokrina bio sveštenik, razlikama između kolonističkih i starosedelačkih sela, danima provedenim na školovanju u Bogosloviji u Foči… Primer mladog i savremenog sveštenika za 21. vek.
Nekada najveće selo u Jugoslaviji sa oko 10.000 stanovnika, prema popisu iz 2011. ima “samo” 5.270, a očekuje se da ih na popisu sledeće godine bude ne više od 4.500.
Teritorija današnjeg sela je prvobitno pripadala porodici Čanad. Na prvo spominjanje sela, pod starim imenom Humkreu nailazimo 1256.
Selo nosi ime Mokrin od 1723. kada su se nakon Požarevačkog mira Turci povukli iz Banarta. Austrijski carski revizor Erler je 1774. konstatovao da se mesto “Mokrin” nalazi u Tamiškom okrugu, Čanadskog distrikta. Tu se nalazi “poštanska kambijatura” a stanovništvo je bilo srpsko. 1778. selo ima 1.609 stanovnika. U 20. veku selo doživljava ekonomski porast zbog svog strateškog položaja (nalazi se na pruzi Segedin-Temišvar). Tada u selu ima 1.780 kuća i 9.279 stanovnika, od kojih su 6.233 srpske, 1.063 nemačke i 838 mađarske nacionalnosti.
1839. Mokrin je carskom milošću postao varošica sa dozvolom održavanja tri godišnja vašara: 14. februara, 21. maja i 27. avgusta.
Selo je poznato po održavanju Tucanijade, takmičenju u tucanju farbanim Vaskršnjim kokošijim jajima, koja se tradicionalno odvija već dugi niz godina. Lokalno stanovništvo tvrdi da su mokrinska jaja malo jača od ostalih. U Mokrinu se svake zime održava i Svetsko prvenstvo u nadmetanju gusana. U Mokrinu se 24. juna svake godine održava Memorijal Miroslava Antića, kulturna manifestacija koja se održava od 1987. u čast slavnog pesnika rođenog u ovom selu. U Mokrinu se od 2018. svakog 26. juna održava i Dan Raše Popova, koji je 1933. ovde rođen.
Malo ljudi izvan Mokrina zna da je Rašin otac Petar Popov Kršin (1907-1978) između dva rata bio najmlađi predsednik opštine u Kraljevini Jugoslaviji. Beogradsko “Vreme” je 1. oktobra 1934. objavilo intervju sa njim navodeći da mu je svega 27 godina. Petar Popov bio je svestran: fudbalski trener i sudija, načelnik Sokolskog društva, dopisnik lista “Spot” iz Petrograda, današnjeg Zrenjanina. Petar je već tada imao tri sina – Dušana (1930), Lazara (1932) i Radivoja Raše Popova (1933).
U centru sela je spomenik stradalima u NOB-u kao i onima koji su živote izgubili u ratovima devedesetih. Preko puta pravoslavne crkve i pijace vidim tablu “Konjički klub – Mokrin”, pa pitam jednog prolaznika koliko konja ima u selu, odgovara: “Desetak, a nekad je svaka kuća imala konje pa ih je bilo više od 2.000”.
Lidija Milašinović iz Narodnog muzeja u Kikindi poslala mi je kao pripremu za ovu biciklističku turu materijale o selima u ovom kraju i zanimljivostima iz njihove istorije. O Mokrinu ima dosta građe. Čuvena je priča iz avgusta 1940. kada je zemljoradnik Stojan Belošev na pijaci kupio kobasice od Đure Đukanova koje je pojeo zajedno sa svojom decom Zokom i Jovanom. Kada su deca počela da povraćaju, Stojan je prvo pomislio da su se prejela masnih kobasica, međutim bolovi nisu prestajali i oni su završili u bolnici u Kikindi. Ispostavilo se da je 28 ljudi otrovano Đukanovim kobasicama pa su besni seljani krenuli da linčuju nesavesnog mesara u čemu ih je sprečila policija.
Zanimljiva je i priča o Vojsilavu Voji Gregoviću, industrijalcu iz Beograda koji je došao u Mokrin i tu otvorio ciglanu. Svaka njegova opeka imala je motiv magarca. I danas kada se ruše stare kuće ili šupe u Mokrinu, često se nailazi na Gregovićeve cigle.
Da je društveni život u ovom selu bio veoma živ i između dva rata svedoče i brojni izbori za mis koje je organizovalo lokalno udruženje “Delija”. Tako je 1928. za najlepšu devojku izabrana Joka Kokotović koja je zajedno sa 198 dece i Bosne došla u Mokrin posle Prvog svetskog rata. Beogradsko “Vreme” izvestilo je da je za Mis Mokrina 1932. izabrana Irma Vurm, “ćerka uglednog lokalnog zanatlije”. Izbor je održan u “Veseloj silvestarskoj večeri”, tačnije na dočeku Nove 1933. godine.
Još jedna zanimljiva priča iz prošlosti ovog sela golica maštu – reč je o čuvenom “mokrinskom blagu”. Naime, mokrinski Švaba Johan Saser, učitelj i arhelog-amater, započeto je 1910. iskopavanja na lokalitetu Jamure nedaleko od sela gde je pronašao ostatke sarmatskog naselja. Prema pisanju beogradske “Pravde” 1937. Saser je sve što je pronašao odnosio u svoju kuću gde je napravio pravi mali muzej. Tokom okupacije 1943. Saseru u posetu dolazi baron Johan fon Rajsvic, upravnik Odelenja za čuvanje kulturne baštine u okupiranoj Srbiji, što je raspalilo teorije kako je ovde pronađeno veliko blago koje je prebačeno u Berlin.
Na izlasku iz Mokrina u pravcu Crne bare i “Mosta devet grla”, ugledali smo kuću koja podseća na neki nedovršeni zamak, ispred nje natpisi “Budite kratki! Žurim!” i “Opasan pas, ludi Mile ujedalo!”. Tu je i duhoviti gazda, veli da je napise okačio jer ljudi zastajkuju i uvek nešto pitaju, “gnjave me kao pijan onu stvar”.
Most “Devet Grla” na reci Zlatici između Mokrina i Crne bare dugačak je 84 metara i jedan je od najstarijih a možda i najstariji most u Vojvodini koji je još uvek u upotrebi. Sagrađen je 1860. a obnovljen 2010.
Po nekima su ga podigli Turci kad su osvojili Banat krajem šesnaestog veka. No, verovatnije je da su ga napravili Austrougari, 1860. godine. Tako da Mehmed Paša Sokolović nije ni u kakvoj vezi sa građenjem tog mosta. Mnogi su to mislili, jer most, doduše manjih dimenzija, sa svojim lukovima dosta liči na onaj most u Višegradu. Do zabune je došlo i zbog pesme u kojoj se spominje Mehmed Paša i most “Devet grla”.
Na putu između Mokrina i Crne bare nailazimo i na, reklo bi se, napušten salaš “Tri mandovi” kao i na jedan betonski bunker koji su pred kraj rata 1944. sagradili nemački vojnici očekujući nadiranje Crvene armije iz pravca Rumunije.
Ulazimo u Crnu Baru, selo u kojem se, jedna preko puta druge nalaze se pravoslavna i rimokatolička crkva.
Prvu rimokatoličku kapelu izgradio je 1852. vlastelin iz Čoke, koja je 1871. proširena. Sadašnja Crkva Sv. Vendelina izgrađena je zajedničkim prilozima vernika 1976.
U Crnoj Bari je 1911. rođen Blaženi dr Silad Bogdanfi, biskup Oradea u Rumuniji. U Nuncijaturi u Bukureštu 1949. u tajnosti je zaređen za biskupa. Na dan kad je stigao u Oradeu, uhapšen je i zatvoren. Mučeničkom smrću umro je 3. oktobra 1953. Papa Benedikt Šesnaesti je odobrio njegovo proglašenje blaženim 7. marta 2010.
Sadašnja pravoslavna crkva Prenosa Moštiju Svetog Save u Crnoj Bari podignuta je 1847. kako je naznačeno nad zapadnim ulazom u hram. Po predanju, bila je na istom mestu starija, takođe posvećena Svetom Savi srpskom, koja je bila pokrivena šindrom. Najstarija sačuvana matična knjiga rođenih i krštenih potiče iz 1779. Najveća vrednost koju hram ima je, u svakom slučaju, ikonostas dok je slikarske radove izveo Đura Pecić, pod uticajem Nikole Aleksića. Ikonostas i pevnice slikane su uljanim bojama na drvenoj podlozi. Ikonostas je proglašen spomenikom kulture od izuzetnog značaja i pod zaštitom je države. Srpska pravoslavna crkvena opština Crna Bara ima u svom vlasništvu 17,5 jutara zemlje (Agrarnom reformrom 1949. oduzeto je 40 jutara), pravoslavno groblje i parohijski dom. Prema podacima sa sajta Eparhije Banatske – ova parohija je upražnjena, opslužuje jerej Svetolik Simulov iz Čoke.
Inače, selo Crna Bara u opštini Čoka prema poslednjem popisu ima 437 stanovnika od kojih je 47% Mađara i 41% Srba. U centru mesta – prodavnica sa lepo uređenim strašilom od slame, tu je i spomenik meštanima poginulim u NOB-u kao i vojnicima Crvene armije koji su pali u borbama za oslobođenje sela 7. oktobra 1944.
Na pravoslavnom groblju u Crnoj Bari nalazi se kapela koja je na spisku kulturnih dobara od velikog značanja ali je, na žalost, u veoma zapuštenom stanju.
Veliki srpski narodni dobrotvor Nenad Vujin, rođen u Crnoj Bari u Banatu 6. maja 1889. pre polaska na ratište, za slučaj svoje smrti ostavio je oporuku u kojoj sve svoje pokretno i nepokretno imanje ostavlja Matici srpskoj u Novom Sadu. U svojoj oporuci, dobrotvor je izrazio želju da se njegova zemlja u Crnoj Bari ne prodaje, već samo kuća i kućno zemljište. Prihodom od zemlje Matica srpska je osnovala fond koji se zvao „Zadužbina Nenada Vujina”. Iz sredstava Zadužbine godišnje je dodeljivana pomoć SPC i Veroispovednoj školi u Crnoj Bari, stipendirali su se učenici srpske nacionalnosti koji polaze srednje i više škole u Novom Sadu i Sremskim Karlovcima i to po Pravilima o stipendijama koje je ustanovila Matica srpska.
Kapela porodice Vujin na pravoslavnom groblju u Crnoj Bari podignuta je iz sredstava „Zadužbine Nenada Vujina” 1926. godine. Građena je u neovizantijskom stilu prema projektima Dake Popovića, a građevinske radove izveo je Dušan Tošić, obojica iz Novog Sada. Njena gradnja pada istovremeno kada i gradnja monumentalne SPC Vaznesenja Gospodnjeg u Adi, građene u istom stilu, prema projektima istog arhitekte.
U unutrašnjosti je manji ikonostas, skromne obrade, a ikone je radio 1927. Uroš Predić. Zidovi su bili oslikani likovima svetitelja, ali su u međuvremenu prekrečeni. U kapeli se nalazila i slavska ikona porodice Vujin, Sv. Stefan Dečanski (sv. Mrata), rad Uroša Predića, ulje na drvenoj podlozi, dim. 98 x 60 cm. Ikone su rađene tehnikom ulja na platnu, kaširane na dasku.
Kapela Vujin na pravoslavnom groblju u Crnoj Bari predstavlja arhitektonski lep primer sklada i jednostavnosti manjeg crkvenog zdanja neovizantijske stilske orijentacije. Pored toga ima istorijsko-kulturne vrednosti, jer je jedini spomen na narodnog dobrotvora Nenada Vujina iz čije zadužbine su školovana deca siromašnih Srba. Utoliko je veća sramota za Maticu srpsku, SPC u Crnoj Bari i Čoki kao i meštane sela što su dopustili da Kapela Vujin dospe u stanje kakvo smo zatekli. Poruka svim budućim dobrotvorima kako će biti tretirani posle smrti.
Morbidna predstava iz leta 1941.
Narodni muzej u Kikindi čuva i fotografije koje svedoče o jednom jezivom događaju u Mokrinu iz leta 1941.
Lokalni paor Ivan Kovačev zvani Džidža (38) dobio je od nemačkih vlasti nalog da u ataru pronađe baze Mokrinskog partizanskog odreda i nagovori pobunjenike da se predaju.
Partizani su uhvatili Džidžu i presudili mu na licu mesta. Njegov leš je plitko sahranjen u blizini salaša Laze Jolića koji ga je nekoliko nedelja kasnije pronašao pošto su ga iskopali i oglodali psi lutalice. U strahu da će ga Nemci otkriti Jolić je Džidžine ostatke bacio u poljski nužnik. Međutim, leš je otkriven i tada počinje morbidna predstava u režiji Antona Vebera, nemačkog komandanta Kikinde. Uhapšeni Morkinčani su morali da se slikaju sa Džidžinim skeletom koji su držali Laza Jolić i Mladen Čvorak a zatim su pešice krenuli u Kikindu. Lokalni Nemci su izašli na ulice da posmatraju tužnu povorku a kako je već pala noć Anton Veber ih je osvetljavao farovima svog automobila koji je išao u rikverc.
Sutradan su se uhapšeni Mokrinčani sa lešom slikali u dvorištu Kurije (danas Narodnog muzeja) a ispred sebe su morali da drže transparent ispisan na srpskom i nemačkom: “Ovo je Ivan Kovačev, živ zaklan a potom bačen psima da ga oglodaju a zatim je njegov kostur bačen u nužnik. To je prosvećeni boljševizam!”
Većina tada uhapšenih Mokrinčana streljana je 1942. a Veber je zbog uzimanja novca od zarobljenika kažnjen slanjem u Princ Eugen diviziju i na kraju rata mu se gubi svati trag pa nije poznato da li je postavio svoje kosti negde na Istočnom frontu ili je još dugo posle 1945. pio malbek negde u Argentini.
Rođen 27.7.1968. u Baču (Vojvodina, Srbija). Srednju školu završio u Bačkoj Palanci, Pravni fakultet studirao u Novom Sadu. Od 1990. radi kao novinar – u početku kao novosadski dopisnik beogradskih “Večernjih novosti”; zagrebačke “Arene”, sarajevskih “Naših dana”. Sarađuje i u magazinima “Vreme” i “Stav”.
1992. sa grupom studenata obnavlja izlaženje studentskog mesečnika “Index”. Posle dva broja sledi smena celokupne redakcije i pokretanje magazina “Nezavisi Index” koji će kasnije 1993. promeniti ime u “Svet” iz kojeg je nastala izdavačka kuća Color Press Grupa.
Danas na čelu Color Press Grupe najvećeg izdavača magazina u regionu sa kompanijama u svih 6 republika – 110 magazina, 25 internet portala i preko 80 konferencija i festivala godišnje.
U porfoliju kompanije pored domaćih (poput magazina “Lepota i zdravlje”, “Svet”, “Pošalji recept”, “Lekovito bilje” itd) nalaze se i brojni licencni brendovi: “The Economist”, “Hello!”, “Gloria”, “Story”, “Star”, “Lisa Moj stan”, “Hausbau”, “Brava Casa”, “Bravo”, “Alan Ford”, “Grazia”, “La Cucina Italiana”, “Auto Bild” i brojni drugi.
