BICIKLOM KROZ VOJVODINU: Novi Banovci i Stari Banovci
Tabla koja označava ulaz u Nove Banovce nalazi se iznad one na kojoj je precrtano ime Starih Banovaca iz kojih upravo izlazite: dva sela su se širenjem proteklih par decenija – potpuno spojila u jedno.
Područje na kojem se nalaze Novi Banovci naseljavano je još od davnina. U centru naselja postoji rimsko arheološko nalazište Burgena lat. Burgenae. Novi Banovci predstavljali su raskrsnicu Istoka i Zapada a i dan danas u centru mesta postoji kuća pod nazivom „Janeskina kafana“ koja je u tursko vreme služila kao konačište za sve vojnike i trgovce koji su putovali za Istanbul i Beč.
Za vreme Drugog svetskog rata bilo je veliko uporište ustaša kojih je bilo mnogo u Novim Banovcima a pre Drugog svetskog rata skoro polovina stanovnika bili su Nemci. Posle završetka Drugog svetskog rata u Novom Banovcima Hrvati su činili većinu stanovništva bilo da bi ta slika počela da se menja 1950. kolonizacijom, kada u naselje počinju da naseljavaju Srbi iz Dalmacije, Bosne i iz ostalih krajeva Srbije.
Mesto je počelo naglo da se razvija početkom 1980. kada između Novih i Starih Banovaca niče stambeno naselje Banovci-Dunav popularno nazvano „Kablar“, po istoimenoj firmi iz Kraljeva, koja je izgradila ovo naselje. Prve stambene zgrade useljene su 1985. Usled većeg priliva stanovništva poslednjih petnaest godina naselje se širi velikom brzinom. Naselje Kablar ili Naselje Sunca kako su ga neki nazivali bilo je zamišljeno kao radničko naselje i predstavljalo je sponu između Starih i Novih Banovaca. Nekadašnja vikend zona pretvorena je u stambeno-poslovni kompleks sa svim pratećim sadržajima. Broj stanovnika Novih Banovaca porastao je sa 1.341 na 9.443.
U centru sela, u ulici Svetosavskoj br. 89 nalazi se kuća za koju odmah vidite da je sagrađena u 18. veku (1751). Ona se kao vojnograničarska zgrada verovatno u početku nalazila u sastavu vojne kasarne. Poznata je pod nazivom Menzulana – poštanska zgrada ili poštanska stanica. Građena je kao ugaoni objekat, pravougaone osnove, masivne gradnje, koji dominira okolinom. Pošto se nalazi na terenu koji ima znatan nagib, sokl na zapadnoj strani je sasvim nizak, dok je na južnoj znatno viši. Zidana je opekom velikog formata i malterisana je. Zidovi su debeli, masivni, a dimnjaci visoki i ozidani. Krov je “na četiri vode”, visok i strm, pokriven biber crepom. U kući se trenutno nalazi riblji restoran “Priča” koji kada smo mi prolazili – nije radio. U centru sela nailazimo i na novu veliku kuću koja izgleda potpuno napušteno, išarana je navijačkim grafitima i deluje pomalo nadrealno u tom ambijentu.
Hram Svetog Vasilija Ostroškog Čudotvorca nalazi se u Školskoj ulici bb. Željom meštana Novih Banovaca, 1991. osnovan je Inicijativni odbor Srpske pravoslavne crkve za osnivanjem crkvene opštine i uprave parohije u mestu.
Osvećenje temelja započetog hrama Svetog Vasilija Ostroškog Čudotvorca, 28. avgusta 1992. izvršio je Episkop sremski Vasilije. Ovo zdanje podignuto je po nacrtima arhitekte Mileta Zeca i građevinskog inženjera Marka Babića u vizantijskom stilu. Sveštenik je liturgiju služio nedeljom i praznicima, na temeljima započetog hrama, pod vedrim nebom. Dolaskom protojereja Sime Višekruna nastavlja se gradnja hrama Svetog Vasilija Ostroškog Čudotvorca, a sa pokloničkog putovanja, iz manastira Ostrog donet je kamen koji je obrađen i uzidan iznad ulaznih vrata na zapadnoj strani hrama u Novim Banovcima. Crkvena zvona su osvećena i postavljena 29. marta 1998. i prvi put su zazvonila, zahvaljujući darodavcima porodici Kotarac iz Novih Banovaca.
16. septembra 1998. postavljen je krst na zvoniku i glavnoj kupoli Hrama Svetog Vasilija Ostroškog. Tako je crkva sazidana, pokrivena i omalterisana, urađeni su celokupni stolarski poslovi i postavljena tri zvona, kao i ikonostas, koji je zajedno sa pevnicama izradio Milovan Bulatović, a oslikao Rade Sarić. Živopis izvodi Mihajlo Đember. Na Veliki petak 2014. u hramu je postavljen i osvećen monumentalni, okovani, drveni krst, kojeg je priložio Goran Bolić iz Busija.
Među živopisnim ikonama na zidovima crkve pažnju mi privlači scena Avramove žrtve iz Starog zaveta. Kod Avrama su prema Bibliji došla „trojica“ i obavestila da će Sara roditi dete ali on nije verovao jer je već bio star, na šta su oni rekli da će ona roditi i da će to biti muško i da će ga nazvati Isak, što se i desilo. Avram je tako srećno živeo sve do trenutka kada mu je Bog u snu zapovedio da žrtvuje svog sina. Avram je bez razmišljanja krenuo da ga posluša, ali kada je Bog video da je Avram spreman da ubije svog prvorođenog sina zarad zapovesti koju je On naredio zaustavio je egzekuciju i umesto Isaka postavio je ovna kao žrtvu.
Ženu koja je prodavala ikone i sveće pitali smo gde se nalazi pravoslavna crkva i ona nas je uputila u pravcu Vojvođanske ulice, bliže obali Dunava.
Rimokatolička crkva Rođenje Blažene Djevice Marije sagrađena je 1766. pod pokroviteljstvom austrijske carice Marije Terezije (1740-1780). Jedna je od najstarijih rimokatoličkih crkava u Sremu. U Opštini Stara Pazova najstariji je sakralni objekat, a prvobitni izgled i arhitektura su u potpunosti sačuvani. Kada smo je mi posetili u toku su bili radovi na izolaciji od vlage i zameni stolarije na prozorima.
Crkva obeležava i slavi 8. septembar kada po liturgijskom kalendaru spada blagdan Rođenje Blažene Djevice Marije ili Mala Gospa. Na prostoru novobanovačke župe posebno se slavi Sveti Roko, svetac u katoličkoj crkvi koji se smatra zaštitnikom od kuge i drugih infektivnih bolesti). Kako je u prošlim vremenima bilo dosta obolelih od ove bolesti vernici su se zavetovali ovome svecu i molili zaštitu nakon čega i jeste došlo do prestanka ove bolesti. Stoga se i dan danas vernici spominju svoga zaveta i slave ovoga sveca koji kalendarski pada 16. avgusta moleći da po njegovom zagovoru Bog i dalje čuva ovo mesto od te i sličnih bolesti.
U crkvi je ima dosta umetničkih vrednosti. Sam oltar koji je rađen od drveta sa kipovima roditelja Majke Božje svetih Joakima i Ane i same Marije. Manji oltar i kip Sv. Roka, kip Isusa, 14 postaja križnoga puta ili puta Isusove muke. Sve su to predmeti iz vremena iz kog je sama crkva. Svi ovi sakralni predmeti nemaju novčanu vrednost ali su izuzetan spomenik jednoga vremena.
Posebnu vrednost ima i slika Bogorodice sa detetom Isusom, koja je rađena uljem na platnu. Iako se zna da je slika iz druge polovine 19. veka ne zna se koji je slikar radio. Bogorodica na rukama drži dete Isusa, obučena je u plavu haljinu, čiji su rukavi postavljeni zelenom tkaninom. Preko haljine ima crveni ogrtač. Levo i desno je po jedna glava anđelčića.
Iz Novih Banovaca stižemo u susedne Stare Banovce. U antička vremena ovde nalazila rimska tvrđava Burgene. Selo Banovci ovde postoji od 16. veka, a možda i duže. Na ovom mestu su se nekada takođe nalazila sela Darinovci i Tusa, koja više ne postoje. 1566/1567. Turci su izvršili popis stanovništva koji pokazuje da su u Starim Banovcima tada većinom živeli Srbi. 1734. u selu je postojalo 53 kuća, a do 1756. broj je porastao do 211.
U mnoštvu podataka o hajdučiji u Sremu toga doba najviše ih se odnosilo na Lazu harambašu koji je u ritu nasuprot Banovaca plačkao sa družinom trgovačke lađe i imućnije ljude po selu. O zantlijama i trgovcima u drugoj polovini 18. veka nema pisanih podataka ali je sigurno bilo vodenica, tako je 80-tih godina toga veka osnovana manufaktura sukna za potrebe Vojne granice. Po zapisu iz 1785. Stari Banovci leže na Dunavu i imaju 241 graničarsku kuću podignutu pod konac, kvartir za kapetana, crkvu od dobrog materijala, šupu za egzercir, strelište i zabran za konje. Graničarsko – trivijalna škola u Banovcima počela je da radi 18. oktobra 1773. Međutim srpska veroispovedna škola postojala je i ranije ali nema podataka o njenom vremenu o njoj saznajemo tek iz zapisa iz 1780. tako je 1802. imala 34 učenika.
Za vreme Prvog svetskog rata mnogi Banovčani su poginuli kao vojnici carevine, mnogi su se iz rata vratili kao invalidi i bogalji, a mnogi su se predavali već u prvim borbama na ruskom frontu. Tokom Prvog svetskog rata prisutna su iseljavanja Nemaca i Mađara. Na inicijativu upravitelja škole Nikole Mudrića 1927. osnovano je Sokolsko društvo. Značajnu prekretnicu u životu Banovčana predstavljalo je uvođenje pristaništa i brodske veze 1929. sa Beogradom, što je omogućilo transport robe i jače veze sa centrima gde su se školovali đaci. Nedeljom se vozila turistička tura kako se tada zvala šetna lađa koja je iz Beograda za Slankamen, Titel ili Novi Sad polazila ujutru a vraćala se uveče. Od 1930. posle uvođenja brodske veze uvedena je električna struja iz Makiša. U leto 1930. formiran je fudbalski klub “Dunav”.
Početkom 1940, Dunav kod Starih Banovaca je bio zaleđen skoro dva meseca, fudbaleri “Dunava” su pred kraj februara odigrali trening na ledu.
Banovčani su imali i satirični list “Među nama” koji je izlazio jednom nedeljno od 1934. do Drugog svetskog rata. Pored parnog mlina, Vilhelm Konrad je pred Drugi svetski rat izgradio nov električni mlin. Za vreme Drugog svetskog rata naselje je stradalo od ustaškog terora. Starobanovčani su u narodnooslobodilačkim borbama hapšeni i terani u zatvore i logore. U noći između 21. i 22. oktobra 1944. fašističke snage napustile su Podunavlje, povukle su se na liniju Karlovčić – Šimanovci – Vojka, prema Rumi.
Posle odlaska nemačke vojske, meštani su se vratili svojim kućama gde su zateli pravu pustoš. Kuća pokrivenih trskom u Banovcima je bilo mnogo još do šezdestih godina 20. veka.
Seoska kuća u ulici Pavla Šašića 99 pod zaštitom je države interesantan primer bogatog seoskog domaćinstva sa očuvanom velikom kućom, postavljenom dužom stranom na regulacionu liniju ulice, ispod zadnjeg dela kuće nalazi se podrum, a u produžetku kuće su šupe i štala. Sa ulične strane nalaze se četiri prozora oivičena stubovima, tavanski otvori su ukrašeni stilizovanom biljnom ornamentikom, dok u središnjem tavanskom delu stoji godina 1912. kada je kuća izgrađena. Preko od kuće je ambar i kotobanja velikih dimenzija. Sa ulične strane postavljena je crna mermerna ploća na kojoj stoji da je u ovoj kući osnovan mesni odbor AFŽ-a 8. januara 1943. Kuća je bila vlasništvo porodice Tomašević, tj. Koste Tomaševića legendarnog golgetera Crvene zvezde, jednog od osnivača kluba i reprezentativca Jugoslavije. Broj stanovnika sela je od 1948. do 2011. porastao sa 2.029 na 5.954.
U centru sela, preko puta kancelarije Mesne zajednice i spomenika borcima palim u NOB nalazi se pravoslavna crkva. Banovci su verovatno još u 16. veku imali nekakvu crkvu jer se u popisu pominje i pop Paval, ali prva o kojoj imamo pisanih podataka potiče iz 1726. i bila je sačinjena od pletera. Krov je imala od šindre, a posvećena je bila prenosu moštiju Svetog Nikole, zaštitnika brodara. Ova crkva je imala jedno malo zvono, jedan prozor na oltaru i dva u muškoj priprati, a ikonostas je imao 20 slika među kojima se nalazila i ikona Svetog Nikole, kome je crkva bila posvećena. Crkvu je osvetio Nikanor Milentijević Krušedolski 13. juna 1731.
Izgleda da je ova crkva od pletera služila samo četvrt veka jer se 1751. u Banovcima pominje crkva od drveta. Porta oko crkve bila je zagrađena do pola, a seosko groblje potpuno nezagrađeno. Zbog naglog povećavanja broja stanovnika, Banovčani umesto drvene grade crkvu od cigle. Prema jedinoj sačuvanoj fotografiji s kraja 19, veka to je bila niska i mala jednobrodna građevina, bez apsida, svoda i tornja. Krov joj je bio od šindre, a sa svake strane je imala po dva prozorčića i naknadno dozidan oltar, dok je zvonik bio smešten pored crkve. Nalazila se na samom Dunavu, stotinak metara nizvodno od današnje crkve, ali kako je Dunav sve više odranjao obalu i potiskivao naselje, ta crkva je postala ugrožena od “ napasti dunavske”. Dunav joj je odneo oltar 1895. Kada se 1897. i ostatak crkve srušio, inventar je prenet u novu crkvu. Na mestu gde se nalazila nešto kasnije je postavljen veliki krst.
Crkva u Starim Banovcima posvećena prenosu moštiju Svetog Nikole, podignuta je na temeljima koji potiču iz 1777. Kao prepoznatljiv stil gradnje ističe se mešavina gotike i romanike.
Visoki ikonostas, bogato ukrašen biljnim ornamentima, drvorezbario je Marko Vujatović 1815. Oslikavanje ikonostasa započeo je 1836. Konstantin Lekić, a radove je završio 1840. Živko Petrović. Fragmenti zidnog slikarstva sačuvani su u oltaru (Sv. Duh) i niši proskomidije (Raspeće).
Crkva poseduje i dve ikone Bogorodice, rad slikara Mihajla Jevtića iz 1791. odnosno Nikole Apostolovića iz 1803. Na sajtu Turističke organizacije Stare Pazove nalazim fotografiju iz 1939. na kojoj se vide seoska deca kako poziraju nova zvona iz livinice Jeremić u Zemunu pre nego što su postavljena.
Kraj današnjeg puta predviđen je u čardi “Bašta pustolova” koja je jedno od onih mesta na Dunavu gde kada jednom dođete, uvek se vraćate i u ovom slučaju to nije otrcana fraza. Nalazi se u sklopu Kluba ljubitelja ekstremnih sportova Pustolov. Sportski teren za odbojku na pesku i veštački zid sa mini izbočinama za planinarenje, ture vožnje kanuom od Banovaca do Surduka, kamp sa 15 šatora i 3 bungalova, sve ga to čini sastavnim delom letnjeg programa zabave za posetioce i kupače na Dunavu. Čarda je potpuno u alaskom maniru, ukrašena ribarskim mrežama a od hrane naravno dominiraju rečni riblji specijaliteti. Osoblje je ljubazno i opušteno, pa vas svojim ponašanjem bukvalno navedu da se ne osećate kao klasičan gost, već kao neko ko je sastavni deo enterijera godinama. Zamimljivo je da se u ovom restoranu snima serija „Komšije„ koja se emituje na RTS-u.
Dočekao nas je ljubazni domaćin i glavni pustolov Marko Prodanović. Odlična pečena rečna riba zalivena domaćim vinom i pogled na Dunav bili su dovoljni da sav umor i blaga upala mišića sa početka biciklističke sezone – nestanu kao rukom odnešeni.
“Neobična kuća bez prozora i krova”
Muzej Macura se nalazi u Zemunskoj ulici bb u Novim Banovcima. Meštani su zdanje nazvali “neobičnom kućom bez prozora i krova”, a ime je poneo po svom vlasniku i kolekcionaru Vladimiru Macuri.
Vladimir nas dočekuje na terasi ispred muzeja sa nenadmašnim pogledom na Dunav.
Otvoren je u maju 2008. kao prvi privatni muzej u našoj zemlji. U tlocrtu predstavlja meandar, po uzoru na slike Julija Knifera, jednog od članova grupe Gorgona. Površina muzejskog kompleksa iznosi oko 650 metara kvadratnih, gde se čuvaju dragocena dela zenitizma, jugo–dade, ruskog i poljskog konstruktivizma, srednjovekovne avangarde, beogradskog nadrealizma, grupa EKSAT 51 i Gorgona, visoke moderne, konceptualne umetnosti, bečkog akcionizma, vojvođanske neoavangarde… Umetnička zbirka predstavlja jednu od najvećih privatnih kolekcija neoavangardne umetnosti na ovim prostorima.
Vladimir nam pokazuje i svoje privatne odaje na gornjem spratu muzeja, odatle ka terasi vodi “most” sličan onom u kući Fride Kalo i Dijega Rivere – La Casa Azul u Meksiko Sitiju.
Okružen je parkom, sa voćnjakom, parkovskim skulpturama i rezdencijalnim objektima za goste. Voćnjak ima karakteristike posebne muzejske zbirke, jer sadrži stare sorte jabuka i krušaka, koje se nestale sa naših prostora.
Muzej je pored izložbenog funkcioniše i kao multikulturni prostor, ovde se itzvode i održavaju, najrazličitiji performansi, koncerti, pozorišne predstave, filmske projekcije, predavanja…
Vladimir Macura je poreklom iz Knina, ali se sredinom 80-ih godina prošlog veka preselio u Beč. Tamo je počeo da se bavi kolekcionarstvom i vremenom se rađala ideja o sopstvenoj galeriji odnosno muzeju. Macura poseduje možda najznačajnu zbirku umetničkih dela iz perioda avangarde 20-ih i 30-ih godina, i moderne umetnosti 60-ih i 70-ih nastale na tlu Jugoslavije, originalna dokumenta iz tog perioda, kao i zbirku dizajniranih stolica iz 20. veka. U muzeju Macura nalaze se neka od ključnih dela beogradskog nadrealizma, uključujući i publikacije u vezi sa produkcijom ovog pokreta.
Svako otvaranje i zatvaranje sezone u Muzeju Macura već godinama predstavlja poseban kulturni i umetnički događaj.
Magacin Macura ime je, kao i sam muzej, poneo po svom vlasniku Vladimiru Macuri. Nalazi se u Grčkoj ulici u Starim Banovcima, a Banovčani su taj prostor nazivali Stari mlin. Smešten je nekoliko kilometara uzvodno od muzeja “Macura”, ploveći Dunavom od Novih ka Starim Banovcima, odnosno 25 km drumom od Beograda. Magacin je na adresi Zenit 4. Magacin Macura zamišljen je kao mesto za arhiviranje najrazličitijih umetničkih dela i postupaka i za reviziju svega što nam se događalo. “Nekadašnji rudnik hleba postao je rudnik nade”, kaže Vladimir dok sedimo na terasi ispred magacina i gledamo u brodove koji klize površinom velike reke.
U Magacinu su arhivirani dokumenti o umetnosti i radu grupe Gorgona – Josipa Vanište, Ere Milivojevića, Gergelja Urkoma, Brace Dimitrijevića, Koste Bogdanovića, Marine Abramović, Olge Jevrić, Vladana Radovanovića, Jozefa Bojsa…
U ovom nesvakidašnjem galerijskom prostoru pored umetničkih postavki i izložbi, predviđeni su i razni kuturni performansi. Tome u prilog svedoči činjenica da su se u Magacinu održale već dve modne revije naše dizajnerke Dragane Ognjenović, kao i predstava Nikite Milivojevića.
Rođen 27.7.1968. u Baču (Vojvodina, Srbija). Srednju školu završio u Bačkoj Palanci, Pravni fakultet studirao u Novom Sadu. Od 1990. radi kao novinar – u početku kao novosadski dopisnik beogradskih “Večernjih novosti”; zagrebačke “Arene”, sarajevskih “Naših dana”. Sarađuje i u magazinima “Vreme” i “Stav”.
1992. sa grupom studenata obnavlja izlaženje studentskog mesečnika “Index”. Posle dva broja sledi smena celokupne redakcije i pokretanje magazina “Nezavisi Index” koji će kasnije 1993. promeniti ime u “Svet” iz kojeg je nastala izdavačka kuća Color Press Grupa.
Danas na čelu Color Press Grupe najvećeg izdavača magazina u regionu sa kompanijama u svih 6 republika – 110 magazina, 25 internet portala i preko 80 konferencija i festivala godišnje.
U porfoliju kompanije pored domaćih (poput magazina “Lepota i zdravlje”, “Svet”, “Pošalji recept”, “Lekovito bilje” itd) nalaze se i brojni licencni brendovi: “The Economist”, “Hello!”, “Gloria”, “Story”, “Star”, “Lisa Moj stan”, “Hausbau”, “Brava Casa”, “Bravo”, “Alan Ford”, “Grazia”, “La Cucina Italiana”, “Auto Bild” i brojni drugi.
