KULTURNA BAŠTINA VOJVODINE: Bela Crkva (3)
Stižemo pred Crkvu Svete Ane koje je jedan od najreprezentativnijih objekata belocrkvanske arihtekture. Tokom 18. veka, na mestu današnje Crke Sv. Ane, nalazila se manja crkva obojena u belo, posvećena Sv. Leopoldu, po kojoj je grad po nekim teorijama i dobio ime.
Današnja crkva je građena u razdoblju od 1802. do 1806. u stilu srednjoevropskog klasicizma, sa elementima baroka. Gradnja crkve je završena u kasnu jesen 1806. a 9. novembra iste godine, Sveta tajna je bila preneta iz stare katoličke crkve u ovu novu crkvu. Tog datuma je obavljen čin posvećenja i osvećenja i održana prva Sveta misa i propoved.
Prva crkvena slava obeležena je 26. jula 1807. a prošle godine je obeležila redak jubilej na vojvođanskim prostorima – 215 godina aktivnog postojanja i delovanja na razvoju i održavanju verskog i duhovnog života među katoličkim stanovništvom Bele Crkve.
Emanuel ima ključ i mi ulazimo u raskošni enterijer hrama u kojem postoje četiri oltara, prve orgulje na horskoj galeriji su ugrađene 1806. kada je crkva i završena, i to orgulje čuvenog Franca Antona Voltera iz Temišvara. Druge orgulje, graditelja Кarla Leopolda Vegenštajna, instalirane su 1912. Prvi vitraži napravljeni su 1907. kada je urađen i kompletan moleraj i oslikavanje crkve zidnim freskama i dekoracijom.
Oslikavanje zidova je završeno 1912. i rad je mađarskog umetnika, Marošija, dok su kipovi u enterijeru nastali u 19 veku, najverovatnije u Tirolskim radionicama. Služba se uglavnom odvija na srpskom, češkom i mađarskom jeziku. Nedavno je sredstvima Ambasade SAD rekonstruisan krov i okrečeno je pročelje hrama.Levo od Crkve Sv. Ane u Miletićevoj ulici nalazi se Magistrat, kasicistička zgrada iz 1830, današnje sedište Opštine Bela Crkva. Odmah pored je zgrada Osnovne škole Dositej Obradović koja je skoro obnovljena sredstvima Ambasade Kraljevine Norveške. Preko puta je stara zgrada Gimnazije, potpuno zapuštena, navodno je u planu obnova ove godine, takođe sredstvima iz inostranstva. Duž ulice nalazi se čitav niz veoma lepih starih kuća sa autentičnim fasadama, prozorima i kapijama…
Šetamo od rimokatoličke do pravoslavne crkve u Svetosavskoj ulici, nekadašnjem Srpskom sokaku, nailazimo na još lepih starih kuća. Na najznačajnijoj od njih, onoj koja je pripadala slavnom Leonardu Bemu, iako je pod zaštitom, izvrštene su intervencija na fasadi pa je izgubila autentični izgled. Kuća je bila puna arheoloških i drugih eksponata koji su opljačkani u oktobru 1944. Sreća je pa je Bem čuvena Dupljajska kolica još pre rata prodao Narodnom muzeju u Beogradu jer bi verovatno i ona nestala.
Na sred “Srpskog sokaka” nalazi se pravoslavna Crkva Svetih Petra i Pavla. Podignuta je u periodu od 1774. do 1780. a
gradnja se poklopila sa dobijanjem statusa slobodne vojne varoši, koji je Bela Crkva dobila od Austrijskog carstva 1777. Sama crkva je barokna građevina podignuta na temeljima starijeg hrama.
Ljubazna popadija nam otvara zaključanu crkvu.
O izradi ikonostasa i zidnih slika govori zapis na severnom zidu, iznad srednjeg prozora: poznati drvorezbar Aksentije Marković uradio je konstrukciju 1793. Pavel Đurković, slikar iz Budima naslikao je ikone za vreme stolovanja Josifa Jovanovića Šakabente, episkopa vršačkog, a Simeon Jakšić, žitelj Bele Crkve, oslikao je zidove i svodove 1810. Temeljnu obnovu slikarstva ikonostasa i zidova, sa pozlatom, izveo je 1898. godine, Đoka Putnik sa sinom Ivanom. U crkvi se nalazi plaštanica koja je vezena u Beču 1769, a pripadala je starom hramu koji je postojao na mestu današnjeg.
Popadija nam otključava i Parohijski dom u kojem se nalazi se i kopija slike “Seoba Srba” Paje Jovanovića koju je napravilo ovdašnji slikar Georgije Đoka Putnik (1851-1905). Zanimljivo je da je Putnik napravio kopiju Pajine verzije koju je SPC odbila (sa majkom sa detetom i ovcama) jer su Srbi na njoj “izgledali kao neke izbeglice”.
Original ove verzije Paja je uradio “za svoju dušu” posle ga je prodao jednom srpskom advokatu u Zagrebu i ona se danas sledom dramatičnih okolnosti o kojima sam pisao pre godinu dana – nalazi u Narodnom muzeju u Pančevu. U Patrijaršiji u Beogradu se nalazi verzija “Seobe Srba” bez žene sa detetom i ovaca na kojoj su Srbi prikazani isključivo kao ratnici koji priskaču u pomoć Evropi napadnutoj od Turaka.
Na Trgu ruskih kadeta nalazi se Ruska pravoslavna crkva posvećena je Sv. Jovanu Bogoslovu. Zahvaljujući donaciji kneza Dimitrija Šahovskog 1930. organizovano je prikupljanje dobrovoljnih priloga za izgradnju ruske crkve. Zidanje crkve je završeno 1931. U oktobru 1932. hram sv. Jovana Bogoslova osveštao je episkop Teofan Kurski.
16. januara 2017. posle bogosluženja izbio požar u hramu. U njemu su se nalazile ikone koje je poklonio veliki knez Konstantin Konstantinovič, a doneli su ih ruski kadeti 1920.
Meštani su se brzo okupili oko hrama da spasavaju što se spasti može. Iznosili su ikone i pomagali vatrogascima u gašenju požara. Kada se oblak dima razišao videlo se da je ikonostas čitav, ali su freske na zidovima znatno oštećene. Neke su potpuno izgorele. Nepovratno su izgubljene stare ikone koje je naslikao majstor Ivan Trofimov. Izgorela je ikona Bogorodice Kazanske kao i ikone Svetog Nikole i Jovana Bogoslova.
U crkvi zatičemo Zorana Selakovića, rođaka ministra inostranih poslova koji oslikava zidove crkve. Tu je freska carske porodice Romanov, ubijene od strane boljševika 1918.
Na jednoj velikoj kompoziciji u delu koji prikazuje pakao uočavam lik kardinala Stepinca. “Ti si prvi koji je to primetio!”, kaže mi Zoran.
Kasnije, nakon moje posete Beloj Crkvi pokrenuta je velika polemika u medijima zbog motiva kardinala Stepinca na pomenutoj kompoziciji, protestovao je čak i nadbiskup beogradski Stanislav Hočevar.
Ispred Ruske pravoslavne crkve, nalazi se spomenik vojnicima Crvene armije poginulim 1944. u borbama za oslobođenje Bele Crkve. Većina poginulih bili su zapravo ranjeni crvenoarmejci koji su doneti iz Rumunije gde je bilo žešćih okršaja i koji su ovde preminuli. Ovo obeležje je podignuto 1947. a crni kamen koji je iskorišten zapravo je nadgorbni spomenik jednog ovdašnjeg Nemca, uzet sa katoličkog groblja. Na zadnjoj strani još je vidljivo “brisanje” imena kamenoresca koji je izradio prvobitni spomenik.
Odmah pored je i Vatrogasni dom u Beloj Crkvi čija zgrada je podignuta 1785. i predstavlja zaštićeno nepokretno kulturno dobro kao spomenik kulture od velikog značaja.
Vatrogasni dom je sagrađen po građevinskim propisima Vojne granice. Na početku, u njemu je bila gostionica koja se zvala „Zlatni jelen“, pa zatim je korišćena kao privatna trgovačka i stambena zgrada, a potom kao Vatrogasni dom. Građen je kao jednospratni objekat, pravougaone osnove, sa debelim i masivnim zidovima, svodovima velikih raspona, snažnim stubovima kvadratnog preseka, veoma strmim krovom i doksatom koji se proteže duž južne i zapadne fasade. Fasada pripada redu građevina baroknih stilskih obeležja, karakterističnih za oblast Vojne granice s kraja 18. veka i jedna je od malobrojnih sačuvanih kuća iz tog vremena.
U objektu je nemačka Zavičajna kuća koju je 2010. otvorio Belocrkvanin Miodraga de Deo Mihailović (75) poznatiji kao Miki. Kontroverzni Miki de Deo je obrazovanju školsko-klinički psiholog a sa sedamnaest godina postao je i instruktor i trener plivanja u Beloj Crkvi i nastavio da radi u Beogradu, Herceg Novom, Berlinu, Vršcu, čak i mesec dana u Palestini… Otac mu je Šumadinac, majka Nemica, a majčino prezime „de Deo” dodao očevom.
Nema podataka o aktivnostima “Fontacije de Deo” u proteklih nekoliko godina. Na fasadi zgrade nalaze se zastave Srbije, EU i Austrije.
Izgradnja najstarije pruge u današnjoj Srbiji, Oravica – Jasenovo – Bela Crkva – Buzjaš, iako su joj danas kraj i početak u susednoj Rumuniji, započela je avgusta 1847. a završena je 1854. Izgrađena je da bi se iz moldavskih rudnika ruda prevozila u čeličanu u Rešicama, ali i do Dunava.
Putnički saobraćaj na ovoj destinaciji, dugoj 64 kilometra, započeo je dve godine kasnije.
A sve je počelo ovako: Bio je decembar 1847. Železnička stanica u Segedinu. U voz za Beč ukrcavaju se dva putnika – imućni Belocrkvanin Georg Radulović i Alojz Lorenc, industrijalac, koji se godinu ranije vratio iz prestonice Austrijskog carstva sa zlatnom medaljom za svilu. Krenuli su u Beč da svojim uticajem potegnu veze u “najvišim forumima” da se izmeni već doneta odluka o putanji prve pruge u jugoistočnoj Evropi, te da takvi vozovi, iako to nije bilo predviđeno, prolaze i kroz njihovu Belu Crkvu.
nakon nekoliko meseci od njihove posete Beču, u Belu Crkvu je stigao akt, u kom je najavljeno da će inženjer Karl Bah doći u tu varošicu, kako bi preprojektovao prugu. Tako i bi, pa je najstarija pruga na tlu današnje Srbije i Rumunije ubrzo dobila konačnu trasu, dugu 63,5 kilometara: Oravica – Jasenovo – Crvena Crkva – Bela Crkva – Vračev Gaj – Sokolovac – Bazjaš.
Izgradnju je usporilo izbijanje Revolucije 1848/49. Tek dve godine kasnije, po njenom okončanju, u Beloj Crkvi su počele da se krče šume, a zemlja poravnava. Kubikaši nagrnuše sa svih strana. Po naređenju grofa Sečenjija, ministra u tadašnjoj vladi, pruga se užurbano gradila, kako bi se i najudaljeniji krajevi zemlje, kao žile kucavice, povezali sa Peštom.
Od 1854. više ništa nije bilo isto. Pisak lokomotive prestravljivao je stoku, a para iz mašine zabrinjavala ljude: možda je otrovna! Na Vračeve, Kozmu i Damjana, 1856. krenuli su prugom i putnički vozovi, a godinu kasnije, kod sela Jasenovo, povezale su se šine sa novosagrađenom prugom od Segedina, preko Temišvara i Vršca. Redom vožnje iz 1857. predviđeno je da se od Bele Crkve do Beča stigne za samo 24 sata. Danas najstarija pruga u Srbiji više nije u funkciji a stanica u Beloj Crkvi izgleda ovako kako vidite na fotografijama.
U Železničkom parku preko puta stanice u Beloj Crkvi – vidiljivi su tragovi stare slave, vremena kada su prugom kroz ovo mesto tutnjile na desetine vozova dnevno a u staničnim kafanama čekalo je na stotine putnika koji su išli u svim pravcima. Tu je i hotel čiji je krov pre nekoliko godina izgoreo pa se on od tada nalazi u zapuštenom stanju.
Na bregu Urvan, koji se ranije nazivao Vršački breg, iznad Bele Crkve 1823. postavljen je kip Svetog Urbana u prirodnoj veličini. Sveti Urban (Urvan) je zaštitnik vinogradara i bačvara koji se proslavlja svakog 25. maja. Nakon 1944. spomenik je oskrnavljen a obnovljen je početkom ovog veka i na Dan Sv. Urbana vernici i vinogradari dolaze na ovo mesto i uz pesmu i igru proslavljaju svog zaštitnika.
Tri krsta – Kalvarija, kao versko mesto, stecište katoličke litije i obrednog hodočašća, prvi put se u Beloj Crkvi javlja 1797. kada su postavljena tri drvena krsta. Nemački doseljenici su podigli 130 stepenika kao pomen na Hristovo stradanje na Golgoti i na vrhu tri krsta Srednji krst predstavljao je razapetog Isusa Hrista, a levi i desni dva osuđenika na smrt. 1820. izvršena je prva obnova ovog mesta.
Od 1943. dobija svetovni karakter i pretvara se u čistilište i mučilište, kada je ovde streljano 100 banatskih građana pa je podignut zid kao podsetnik na streljanja. 2004. postavljena su tri nova krsta. Vidikovac Tri krsta, predstavlja posebno mesto sa kog se prostire izvanredan pogled na čitav grad.
U sumrak stižemo na pravoslavno groblje na kojem se nalaze se mnogi biseri arhitekture: Porodična grobnica Despotovića, kapela porodice Putnik iz 1895. (remek delo secesije, na žalost u jako lošem stanju) kapela iz 1908. godine i kapela – jednobrodna crkva sa transeptom iz 1888. porodice Aleksandra i Julijane Šmic.
Odmah pored je i Rusko groblje na kojem počiva oko 650 građana Bele Crkve ruskog porekla. Među njima je čak 19 generala, ali i dosta pripadnika plemstva, pa senatori, kneginje, profesori, inženjeri, „obični” građani… Beli Rusi koji su u Belu Crkvu počeli da dolaze 1920. bilo ih je pred Drugi svetski rat 2.500 i ostali su sve do 1944. kada su se povukli na Zapad pred nadolazećom Crvenom armijom. One koje su sovjetski vojnici zatekli 1. oktobra kada su ušli u grad – streljali su i bacili u jamu na kraju grada u koju su se bacale uginule životinje. Pre nekoliko godina na tom mestu su postavljeni krst i ploča u pomen na ubijene.
Već je mrak i mi odlazimo na poslednju postaju naše celodnevne posete ovom banatskom gradiću. U Partizanskoj ulici na broju 52 – više od 15 godina postoji jedan neobični privatni muzej. U njemu porodica Kasteljanov čuva uspomene na svoje pretke i sunarodnike, koje je sudbina naterala da napuste svoje domove u carskoj Rusiji i krenu u nepoznato.
Dočekuje nas Vladimir Kasteljanov, kaže da kasnimo, vadim se da smo bili na ruskom groblju i fotografisali grobove generala i drugih oficira dok je još bio dan. Uz osmeh, Vladimir nam otključava vrata svog muzeja, prostorije oko koje se vrti čitav njegov život i život njegovih i predaka njegove supruge.
Prostor je ispunjen fotografijama, crtežima, geografskim kartama na kojima su obeleženi putevi kojim su se prognani kretali, portretima značajnih ličnosti i bliskih rođaka ove porodice, grupnih slika ruskih kadeta, svedoči i o bliskosti dva naroda, ruskog i srpskog. Tu su i verske knjige, razno ordenje, bodež „kinžal” – Vladimirova uspomena od oca Nikolaja iz 1900.
Na zidovima su 53 crteža i akvarela, na kojima su sva veća mesta na putu od Rusije do Bele Crkve, koje je uradio rođeni deda Vladimirove supruge Valentine, Ivan Pavlovič Trofimov. Ovde se čuva i dedin štap, u koji je on urezivao imena važnijih mesta sa datumima, na putu od Poltave (1919. godine) i Vladikavkaza, Sevastopolja… sve do Bele Crkve.
Istaknuta mesta na najvećem zidu zauzimaju portreti cara Nikolaja i kralja Aleksandra Karađorđevića, koji je najviše zaslužan ne samo za otvaranje vrata izbeglicama iz carske Rusije već i za nastavljanje rada kadetskih korpusa. I sam kralj je inače bio đak Paženskog kadetskog korpusa u Sankt Peterburgu, i znao je o kakvoj se inteligenciji izbeglih radi. Tu je i portret kneza Konstantina Konstantinoviča, pokrovitelja svih kadetskih korpusa u carskoj Rusiji, po kome je nazvan kadetski korpus u Beloj Crkvi, koji je najduže opstao. Na ulazu u ovaj jedinstveni muzej, u dvorištu, stoji tabla na kojoj piše: „Kadetska memorijalna soba”.
Vladimir Nikolajevič Kasteljanov (84) kaže se nada da će o ovom muzeju nastaviti da se staraju ćerka Tatjana, arhitekta koja živi u Beloj Crkvi, i sin Nikolaj, inženjer informatike koji je u Kanadi.
Belocrkvanski karneval – najstariji u Srbiji!
Prvi karneval u Beloj Crkvi održan je još 1828. po uzoru na karneval u Kelnu, što ne čudi ako se uzme u obzir da su Belu Crkvu osnovali 1717. godine grof Florimund Mersi i doseljenici iz Austrije, Nemačke, Francuske.
Prvo karnevalsko udruženje osnovano je 1910. godine, a činile su ga zanatlije koje su želele da karneval bude narodni po uzoru na fašing zabave, za razliku od tadašnjih balova pod maskama koji su predstavljali zatvorene građanske zabave.
Ubrzo su osnovane i karnevalske novine i iz brojnih novinskih članaka iz 19. veka može se saznati puno o karnevalu u Beloj Crkvi, a zajednički imenitelj bili su šarenilo, muzika, igra , pevanje, veselje i ljubav.
Karnevalske svečanosti otpočinjale su u subotu ili nedelju na železničkoj stanici, svečanim dočekom „princa i princeze“ karnevala, koji bi prispeli redovnim putničkim vozom. Na belocrkvanskoj železničkoj stanici bi neko u ime Karnevalskog odbora pozdravio biranim rečima „princa i princezu“. Na dan pokladnog utorka (februar – mart) organizovana je Velika karnevalska povorka. Grupe bi se okupljale ispred Kapele Sv. Vendelina (srušena 1967. godine) potom bi povorka ušla u Miletićevu ulicu. Tu bi na balkonu Magistrata, gradonačelnik pozdravio učesnike. Na čelu su bili mladi ljudi – konjanici, nakon njih na velikim kolima su išli „princ i princeza“, iza njih grupa muškaraca i žena raskošno obučenih.
Belocrkvanskom karnevalu kao manifestaciji je teško bilo odoleti, pa nije ni čudo da su Belocrkvani karneval sa prekidima, zbog perioda ratovanja, sačuvali do danas. Nakon Drugog Svetskog rata, karneval je iz zimskog premešten u letnji period (poslednja nedelja u junu) i postao “Karneval cveća”.
Zvao se on Fašing karneval, Karneval cveća ili jednostavno Belocrkvanski karneval, ova varošica će uvek biti sinonim za karnevalske svečanosti u našoj zemlji.
Poznati hodač po žici Artur Štrohšnajder bio je gost Bele Crkve februara 1931. gde izveo je svoje akrobatske tačke za vreme Belocrkvanskog karnevala u Glavnoj ulici hodajući i vozeći bicikl po žici između knjižare Hepke i Šparkase banke.
Rođen 27.7.1968. u Baču (Vojvodina, Srbija). Srednju školu završio u Bačkoj Palanci, Pravni fakultet studirao u Novom Sadu. Od 1990. radi kao novinar – u početku kao novosadski dopisnik beogradskih “Večernjih novosti”; zagrebačke “Arene”, sarajevskih “Naših dana”. Sarađuje i u magazinima “Vreme” i “Stav”.
1992. sa grupom studenata obnavlja izlaženje studentskog mesečnika “Index”. Posle dva broja sledi smena celokupne redakcije i pokretanje magazina “Nezavisi Index” koji će kasnije 1993. promeniti ime u “Svet” iz kojeg je nastala izdavačka kuća Color Press Grupa.
Danas na čelu Color Press Grupe najvećeg izdavača magazina u regionu sa kompanijama u svih 6 republika – 110 magazina, 25 internet portala i preko 80 konferencija i festivala godišnje.
U porfoliju kompanije pored domaćih (poput magazina “Lepota i zdravlje”, “Svet”, “Pošalji recept”, “Lekovito bilje” itd) nalaze se i brojni licencni brendovi: “The Economist”, “Hello!”, “Gloria”, “Story”, “Star”, “Lisa Moj stan”, “Hausbau”, “Brava Casa”, “Bravo”, “Alan Ford”, “Grazia”, “La Cucina Italiana”, “Auto Bild” i brojni drugi.
