KULTURNA BAŠTINA VOJVODINE: Šid
Naš domaćin u Šidu bio je Ivan Mladenović, neverovatan čovek koji je u proteklih nekoliko godina biciklom i pešice prešao pola zemljine kugle. Svako Ivanovo putovanje ima humanitarni cilj i uvek poziva ljude da pomognu lečenje nekog teško bolesnog deteta.
Ivan je planirao da ide peške od Šida do Jerusalima ali su ga restikcije zbog korone zaustavile na tom putu pa je rešio da ga odloži za posle pandemije. Sada mu je u planu da pešice pređe zaleđeno Bajkalsko jezero na Sibiru. 2019. prepešačio je 1.000 kilometara do Hilandara, 2020. biciklom je sa još jednim kolegom iz Hrvatske putovao od Senegala, preko Mauritanije i Marko do Portugala gde mu je sin igrao rukomet. Dok pijemo kafu u “Sceni” i pripremamo se za obilazak Šida, Ivan nam priča kako je u Mauritaniji naišao na pijacu robova koja postoji i danas u 21. veku.
Najdalji biciklistički podvig bio mu je put od Šida do Kineskog zida.
Ono što posebno fascinira je činjenica da je on radeći godinama na benzinskoj pumpi i razgovarajući sa biciklistima koji su prolazili kroz Šid na putu po Evropi – došao na tu ideju tek 2016. i od tada se njegov život potpuno preokrenuo.
Rođen je u Srpskom Miletiću ali su ga ženidba i rukomet doveli u Šid koji zaista ima privilegiju da Ivan iz ovog mesta kreće na svoja daleka putovanja – uvek pomažući bolesnoj deci! Dok ovo čitate, Ivan pešice prelazi zaleđeno Bajkalsko jezero na Sibiru.
Krećemo od Karađorđeve ulice u Šidu u kojoj ima tek nekoliko očuvanih kuća sa kraja 19. i iz prve polovine 20. veka. Većina je srušena ili su im izmenjene fasade osamdesetih i devedesetih.
Na jednoj od kuća nailazim na tablu na kojoj piše da je “tu rođena Jelica Stanivuković Šilja koja je na zverski način mučena i ubijena 16. juna 1944. od strane fašističkih krvoloka”.
Jelica se zbog svojih aktivnosti još pre rata i aktivnog učešća u SKOJ-u od 1941. – povukla u ilegalu u proleće 1942. Organizuje žene, omladinu, krstari Šidom i opštinom, po svim selima. Često se presvlači u razne narodne nošnje da zavara neprijatelja. Krajem avgusta 1942. uhapšeno je u Sremu 8.000 ljudi, uglavnom Srba, od od toga preko 200 Šiđana – i svi su pobijeni u Sremskoj Mitrovici. U ovom nezapamćenom pokolju, Šilja je izgubila dva brata. U istoj nesrećnoj grupi, ubijen je i sremski slikar, Šumanović Sava.
Fašisti su Šilju uhapsili, mučili i ubili par meseci pred oslobođenje u leto 1944.
Od nekadašnjih 16.000 žitelja po popisu iz 2002. veruje se da danas u gradu “spava” ne više od 8.000 duša. Gotovo sva industrija je uništena u svega par meseci nakon 2000. godine što je uslovilo odseljavanjem velikog broja ljudi u inostranstvo: Slovaka i Hrvata sa EU-pasošima u Evropu dok su Srbi otišli za Beograd i Novi Sad ili takođe u Nemačku i Austriju na rad. Čini se da su samo Rusini (koji nemaju EU-pasoše) ostali.
U maloj gradskoj galeriji u Karađorđevoj ulici pažnju mi privlače radovi ruske amaterske slikarke Tatiane Maevske. Izložbu je organizovalo Udruženje srpsko-ruskog prijateljstva. Autorka koja proteklih nekoliko godina živi u Beogradu nije bila na otvaranju ali je umesto nje govorio suprug Mihail Krasnošekov koji u Srbiji dve decenije radi u različitim međunarodnim organizacijama. Domaćini su mu poklonili kopiju palete Save Šumanovića.
Centrom Šida dominira veliki pano preko kible jedne kuće sa fotografijama dva najveća ovdašnja slikara na centralnom mestu – Save Šumanovića i Ilije Bašićevića Bosilja. Tu je još uvek novogodišnja dekoracija – Deda Mraz i prilično lepa i ukusno ukrašena jelka (u odnosu na to šta smo imali prilike ove zime da viđamo po našim gradovima).
Biste narodnih heroja su tu još iz vremena socijalizma i sve su u dobrom stanju što nije svuda po Vojvodini slučaj. Samo je neko Kiš Đuri oči ofarbao u sablasno plavu boju. Nazivi ulica su ispisani na četiri jezika za svaki od četiri naroda koji su prisutni u većem broju u Šidu: Srbe, Hrvate, Slovake i Rusine. U parku ispred Crkve Svetog Nikole nalazi se i spomenik meštanima Šida poginulim u ratovima devedesetih.
Monumentalna crkva Svetog Nikole u Šidu na Savindan kada smo je posetili bila je puna vernika. Delili su se paketići učenicima, deca su recitovala.
Crkva je podignuta u drugoj polovini 18. veka (verovatno 1758—1765). Visoki ikonostas iz druge polovine 18. veka rezbaren je u baroknom duhu sa izvesnim rokajnim elementima. Ikonostas je 1787. oslikao Grigorije Nikolić, zemunski slikar. Somborski slikar Jovan Nedeljković bio je pozvan da obnovi ikonostas 1825.
Ispred crkve sreli smo i predsednika Opštine Šid Zorana Semenovića koji je rekao da se nada kako ćemo nešto lepo napisati o opštini “jer se uvek piše samo ružno”. Semenović je rođen 1974. u Melburnu u Australiji. Otac je četvoro dece.
Crkvu Sv. Nikole u Šidu okružuje park na čijim rubovima su objekti koji pripadaju Pravoslavnoj crkvenoj opštini. Inače, 10. septembra 2006. deo moštiju srpskog kneza Lazara, donesen je iz fruškogorskog manastira Ravanica u Šid, gde će trajno ostati. Mošti su u Šid donesene u pratnji episkopa sremskog Vasilija i episkopa osječko-poljskog i baranjskog Lukijana koji je preminuo pre pet godina. Nakon smrti episkopa šabačkog Lavrentija – Vasilije sremski postao je najstariji srpski episkop (1946).
U dvorištu Galerije slika Sava Šumanović nalazi se sarkofag pronađen u Šidu u nekropoli „Beljnjača” u ulici Mičurinova broj 29. Na imanju Živka Kovačevića na pomenutoj adresi na uzvišenju 2,5-3m u odnosu na okolni teren, 14. novembra 1997. pronađeni su ovaj sarkofag i drugi arheološki materijal. Arheološka istraživanja vršena su sledeće godine. Raskošno dekorisani sarkofag dimenzija 2,17 x 1,39 x 0,87 metara je pronađen u kripti bogato ukrašenoj freskama i mozaicima. Sarkofag je izgrađen od belog mermera, koji potiče sa austrijskih Alpa. Na osnovu bogatih reljefnih dekoracija (koja se nalaze na tri strane sarkofaga) pretpostavlja se da je pripadao nekom iz višeg staleža.
Arheološkim iskopavanjima konstatovano je da se u širem okruženju nalazi nekropola sa sakralnim objektima iz rimskog perioda (3-4. vek). Interesantno je da je ovo treći sarkofag pronaden u Šidu na potesu Beljnjača. Prvi je pronađen pre prvog svetskog rata i nalazi se u Beču, a drugi 1948. i nalazi se u Muzeju Srema u Sremskoj Mitrovici.
Rimokatolička crkva Presvetog Srca Isusovog u Šidu sagrađena je u međuratnom periodu. Župa u Šidu osnovana je 1923. Bila je filijalna crkva župe sv. Ivana Nepomuka u Gibarcu. Šid je tada imao malu kuću s drvenim zvonikom i jednim zvonom, koja je služila kao kapela jer je u mestu bilo veoma malo rimokatoličkog hrvatskog stanovništva (većinu su činili pravoslavni Srbi, Slovaci protestanti i Rusini grkokatolici). 1930. na inicijativu biskupa Antuna Akšamovića, započinje gradnja nove crkve u Šidu, posvećene Presvetome Srcu Isusovu. Crkva je sagrađena 1932. a nacrt je napravio Franjo Funtak. Sve do kraja Drugog svetskog rata, crkva s tornjem visokim 35 m stajala je neoštećena. 1944. crkva je minirana od strane Nemaca koji su se povlačili, a toranj i krov potpuno srušeni i ona ostaje ostaje tako oštećena sve do početka 1960. Prema tadašnjim mogućnostima bila je obnovljena 1963. Do ratnih događaja 1991. Šid, multikonfesionalni i multietnički grad s oko 15.000 stanovnika imao je oko 300 katoličkih porodica. Nakon rata u Šidu ostaje 170 katoličkih porodica. 2010. se pristupilo rekonstrukciji crkve da bi dobila izvorni izgled iz 1932.
Satni mehanizam postavljen je na sve četiri strane tornja 2012. Crkva pripada Srijemskoj biskupiji a njom upravlja župnik Nikica Bošnjaković.
Nepravedno zapostavljen, pomalo u senci svog mnogo poznatijeg “komšije” Save, opus slikara Ilije Bašićevića dočekuje nas u Muzeju naivne umetnosti “Ilijanum”, u centru Šida, tik uz Galeriju slika Sava Šumanović. Iako upadamo nenajavljeno, Ljubinka Pantić, direktorka muzeja – dočekuje nas srdačno i pokazuje blago o kojem se stara.
Ilija je rođen 1895. kao 9. dete u ovdašnjoj seoskoj porodici. Gotovo ceo svoj život bavio se zemljoradnjom i stočarstvom. Tokom Drugog svetskog rata Ilija boravi u Beču sa svoja dva sina i tada oboljeva od turbekuloze. Po završetku rata, usled kolektivizacije porodica je ostala bez zemlje. Gubitak zemlje, kao i narušeno zdravlje dovode Iliju u situaciju da ima dovoljno slobodnog vremena koje je valjalo nečim ispuniti. Skriveni slikarski talenat isplivao je na površinu kada ga je stariji sin, Dimitrije, istoričar umetnosti, posredno upoznao sa naivnim slikarstvom.
1957. nastaje prva Ilijina slika – kućni sveci Kuzman i Damnjan. U početku radi crteže i gvaševe, potom je počeo da slika ulja na različitim materijalima (drvo, platno, lesonit, karton, staklo, sekurit). Prvi put izlaže 1962, a prva samostalna izložba bila je već 1963. Opus Ilije Bašičevića istoričari umetnosti razvrstavaju u više tematskih celina. Najbrojnije su slike biblijskih motiva, zatim motivi inspirisani epovima, legendama i mitovima. U ciklusu „Ilijada“ prikazane su aluzije na realni svet. Sledi ciklus sa likovima iz životinjskog sveta i na kraju slike sa scenama vezanim za leteća astrološka bića. 1970. Ilija je poklonio deo svojih slika i crteža (ukupno 287), kao i 51 delo drugih naivnih umetnika iz zemlje i inostranstva, gradu Šidu, gde je njegovom inicijativom otvoren Muzej naivne umetnosti „Ilijanum“.
Preminuo je 1972. u Šidu. Iste godine, na Trijenalu naivne umetnosti u Bratislavi, Iliji je posthumno dodeljeno priznanje međunarodnog žirija za dostignuća na planu naivne umetnosti. 2006. Ilijine slike bile su izložene u Njujorku, a od tada je nekoliko puta izlagan sa velikanima poput Pikasa, Šagala, Klea, Kandinskog i Šilea. 2007. časopis „Raw Vision“ uvrstio je Bosilja u 50 vodećih umetnika tzv. Autsajder arta u svetu.
Zanimalo me je da li su se dva najpoznatija šidska slikara – Bosilj i Sava Šumanović poznavali i družili. Direktorka muzeja kaže kako je, iako su bili vršnjaci (Sava je bio godinu dana mlađi) i u isto vreme išli u školu, malo verovatno da su se njih dvojica družili. Ilija, deveto dete iz seljačke porodice – i Sava, jedinac iz bogataške kuće – pripadnici dva različita staleža, teško da su bili deo istog sveta i sedeli u istim kafanama ili salonima. Tim pre što je Sava ubijen 1942. a Ilija je počeo da slika tek 1957.
Dok izlazimo iz muzeja, na jednom zidu vidim fotografiju slavne Sofije Loren a iza nje jednu Bosiljevu sliku. Sofiju sam imao prilike da upoznam pre pet godina u Avru u Francuskoj na “krštenju” jednog MSC-ovog kruzera. Tada u 82. godini, Sofija je stojeći pravo kao sveća sa urođenom elegancijom razbila bocu šampanjca o metalni pramac broda. Na ovim fotografijama u Šidu, vidimo je sa slikama Ilije Bosilja. Naime, Sofijin muž Karlo Ponti je kad mu se supruga porađala u Švajcarskoj, a Ilijina izložba tamo bila baš u to vreme tražio je da kupi sve izložene slike. Ilijin sin Mangelos, iz ponosa to odbio, pa je Ponti kupio samo sedam slika. Posle toga je Ilija naslikao nekoliko portreta Sofije Loren. Zatim je ušao u kolekciju Rokfelera, a posle je jednu njegovu sliku kupila i Elizabet Tejlor. Inače, unuka slavnog Bosilja prošle godine je postala upravnica čuvenog Muzeja naivne i marginalne umetnosti u Jagodini.
U posebnoj sali nalaze se dela naivnog slikarstva različitih umetnika iz regiona koja je Bosilj kupovao ili dobijao na poklon. Zapažam raskošne radova Generalića i Ivana Lackovića Kroate. Muzej naivne umetnosti „Ilijanum“ otvoren je za posetioce radnim danima od 8 do 18 časova, subotom i u dane praznika od 9 do 15 časova.
Ulazimo u dvorište Spomen kuću Save Šumanovića, kapija je otključana ali ulaz u sam objekat ne. Iz prostorije u dvorištu pojavljuje se žena, prepoznajte me, pita zašto na K1 u januaru nije bilo jutarnjih programa…
U ovoj kući Sava Šumanović proveo je ranu mladost i poslednje godine života. Porodica Milutina Šumanovića vratila se u Šid iz Vinkovaca, nakon njegovog penzionisanja, 1900. u kuću, koja je prema zapisu na fasadi izgrađena 1867. Prvobitno je kuća građena za potrebe pivare, a u vreme povratka mlade porodice u Šid bila je vlasništvo dr Dragutina Grčića, pravnika iz Šida, oženjenog Jelenom, mlađom sestrom Milutina Šumanovića. Dr Dragutin je kuću ustupio korišćenje porodici Šumanović jer je njihova kuća, u kojoj je danas nalazi Galerija, bila izdata za Sreski sud, a ova je namenski odgovarala domaćinstvu zbog dva susedna placa koji su joj tada pripadali i vinskog podruma.
Кuća je spolja zadržala prvobitan izgled. Prizemna, pravougaone osnove sa dvoslivnim krovom, a pokrivena je biber crepom. Glavnu uličnu fasadu krasi sedam prozora koji su simetrično raspoređeni, sa svake strane po dva pravougaona, a na srednjem delu fasade tri lučna otvora. Unutrašnjost je pretrpela više prepravki. Sav nameštaj i predmeti koji se nalaze u kući pripadali su porodici Save Šumanovića. Pre rata, kući su pripadala i dva susedna placa gde se nalazio ekonomski deo domaćinstva i objekti za poslugu. Nakon Šumanovićevog povratka iz Pariza, 1930. kuća je prilagođena potrebama umetnika. Sav nameštaj i predmeti izloženi u kući pripadali su porodici. U vreme nacionalizacije nakon Drugog svetskog rata, Persida Šumanović je uspela da zadrži kuću i u potpunosti sačuva sinovljev atelje u kom je nastalo preko 600 slika. Gospođa Persida je ovde primila Tita 1965. i u ovoj kući je preminula 1968. Opština Šid otkupila je kuću od naslednika 1969.
Testament Perside Šumanović
Ovako glasi Testament Perside Šumanović:
“Moje zaveštanje – Pošto se moja želja i namera počinje ostvarivati sa osnivanjem muzeja što je bio cilj moga života i želja moga nesretnog sina Save, koji je mučeničkom smrću, od ustaške ruke poginuo 28. avgusta 1942. u Mitrovici, određujem sledeće: Slike poklanjam Gradu Šida, osim onih, koje sam zadržala za sebe i one koje ću da poklonim mojoj rodbini.
Od slika koje se nalaze u Beogradu u muzeju na pohrani, poklanjam 5 komada mojoj nećaki Hristi Đorđević rođenoj Šumanović. Za ostale odrediću naknadno. Za uređaj muzeja, poklanjam moju kuću u Šidu, gde će se muzej urediti s’ tom željom da slike tamo stalno ostati moraju, nikad da se prenositi ne smeju, ni na izložbe ni u druge muzeje, već da za sva vremena ostaju gradu Šidu. Naziv muzeja mora biti „Muzej Save Šumanović“ ili „Galerija slika Save Šumanović“ i od toga ne odstupam. Vinograd od 8 jutara, koji se nalazi na Ašmanu, zadržavam doživotno sebi, a posle moje smrti, ostavljam Gradu Šidu, za održavanje Savinog muzeja.
Za popunjavanje vinograda nemam mogućnosti, zato Grad Šid ako hoće da ima pre od njega koristi, neka ga popunjava. Sav podrumski inventar, koji se nalazi u ovoj kući, ostavljam uz taj vinograd Gradu Šidu, i ako mom nećaku Srđanu Debeljačkom, nešto od tih stvari treba, nek iz tog inventara izdvoji. Svu moju pokretnu imovinu, koja iza moje smrti ostane, ostavam mojoj sestri Leposavi Debeljački odnosno njenom sinu Srđanu, kao sav novac ako ga bude, nameštaj sa trpezarijom, sav porculan, svo staklo, svo rublje i krevetninu jedući pribor i sve drugo, a od vina koje se nađe, da se iz tog plate troškovi oko moje bolesti i sahrane. Sve one koje su me za života poslužili, ili ma kakvu uslugu učinili ja sam ih uvek sve nagradila i nemam prema nikome obaveze. Dugova nikakvih nemam. Za izvršioca ovog mog zaveštanja, imenujem mog nećaka Srđana Debeljačkog iz Šida.
Kako ja nemam nikakvih prihoda osim tog polovnog vinograda, jer mi kirija od kuće, gde je bio sud, odpada, tražim za naknadu ovog mog zaveštanja, da mi grad Šid osigura pristojno izdržavanje i doživotni stan u ovoj kući”, kaže se na kraju testamenta.
Još jedan potresni dokument nalazi se u arhivama Galerije slika Sava Šumanović. Reč je o dopisu “Obćinskog poglavarstva Trgovišta u Šidu” upućenom Persidi Šumanović: “Persida ud. Šumanović iz Šida zamolila je pri Poglavniku, da se njezin sin Sava pusti na slobodu. Uvidom u očevidnost Ureda 1. ustanovljeno je da je Šumanović Sava, kao talac, po Višem redarstvenom povjereništvu osuđen na smrt i streljan 30.08.1942. Uslijed toga, molbi se ne može udovoljiti o čemu neka naslov obavijesti moliteljicu!”
Rođen 27.7.1968. u Baču (Vojvodina, Srbija). Srednju školu završio u Bačkoj Palanci, Pravni fakultet studirao u Novom Sadu. Od 1990. radi kao novinar – u početku kao novosadski dopisnik beogradskih “Večernjih novosti”; zagrebačke “Arene”, sarajevskih “Naših dana”. Sarađuje i u magazinima “Vreme” i “Stav”.
1992. sa grupom studenata obnavlja izlaženje studentskog mesečnika “Index”. Posle dva broja sledi smena celokupne redakcije i pokretanje magazina “Nezavisi Index” koji će kasnije 1993. promeniti ime u “Svet” iz kojeg je nastala izdavačka kuća Color Press Grupa.
Danas na čelu Color Press Grupe najvećeg izdavača magazina u regionu sa kompanijama u svih 6 republika – 110 magazina, 25 internet portala i preko 80 konferencija i festivala godišnje.
U porfoliju kompanije pored domaćih (poput magazina “Lepota i zdravlje”, “Svet”, “Pošalji recept”, “Lekovito bilje” itd) nalaze se i brojni licencni brendovi: “The Economist”, “Hello!”, “Gloria”, “Story”, “Star”, “Lisa Moj stan”, “Hausbau”, “Brava Casa”, “Bravo”, “Alan Ford”, “Grazia”, “La Cucina Italiana”, “Auto Bild” i brojni drugi.
