KULTURNA BAŠTINA VOJVODINE: Bela Crkva (2)
Napuštamo Gradski park i pred nama je impozantno ali potpuno zapušteno barokno zdanje iz 1841. Na početku to je bila zgrada štaba 14. ilirsko-banatskog graničarskog puka, a kasnije i oficirska kasina Austro-ugarske vojske. Svoju vojnu funkiciju zdanje je zadržalo sve do Prvog svetskog rata.
Upravo ta velelepna zgrada nekadašnjeg štaba pograničnog puka 1920. po nalogu kralja Aleksandra Prvog Karađorđevića, postaje dom Marijinskog donskog instituta, škole za devojke prognane sa nekadašnje teritorije Ruske Imperije.
U tom periodu u Beloj Crkvi živelo je oko 2,500 ruskih izbeglica, od oko 75,000 koje su se našle u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca.
Devojački Marijinski donski institut, kao školska ustanova, radio je od 1920. do 1944. i u njemu je oko 1.000 devojaka steklo srednjoškolsko znanje.
Veliki događaj bila je poseta instituta 1925. od strane generala Vrangela. Od 1930. Institut je pod pokroviteljstvom kraljice Marije Karađorđević.
Posle Drugog svetskog rata u zgradi se nalazio Dom JNA. U tom periodu došlo je i do nekih promena na zgradi, pa je i ulazni deo pretrpeo određene izmene u duhu sa tadašnjim vremenom. Od pre 15 godina kada je Vojska napustila Belu Crkvu zgrada se sve više zapušta da bi protekih 10 godina bila potpuno prazna. Vojska Srbija pokušala je da proda objekat na nekoliko licitacija, uvek bez uspeha. Poslednja je bila 2019. kada je za objekat od 3.231 kvadrata, uz koji ide i kuhinja sa restoranom, kuglana i zemljište, trebalo izdvojiti 246.000 evra. I danas, iznad ulaza ostao je vidljiv natpis „Мариинский донской институт”.Bela Crkva je kao i gotovo sve varoši u Banatu do Drugog svetskog rata imala značajnu i veoma aktivnu jevrejsku zajednicu.
Sinagoga je podignuta 1898. u ulici Adrijana Šmita br. 9 (danas Dejana Brankova). Preživela je razne ratove i okupatore ali period nakon Drugog svetskog rata nije nikako.Nakon rata, tačnije 1949. pod izgovorom da nema više Jevreja u Beloj Crkvi sinagoga prodata je pod vrlo sumnjivim okolnostima Seljačkoj radnoj zadruzi “Dobrovoljac” čiji su radnici počeli njeno rušenje ciglu po ciglu i od njenih cigala, slučajno ili ne, podigli svinjce prema Neri. Od nekadašnje jevrejske bogomolje – danas su ostale samo ograda i kapija.
Evangelistička bogomilja u Beloj Crkvi izgrađena je 1878. u tadašnjoj Maderšpahovoj ulici (današnja Jovana Cvijića). Crkva koja je 1926. generalno obnovljena, ne raspolaže umetničkim delima. Kako je odlaskom Nemaca broj evangelista nakon Drugog svetskog rata smanjio, bogosluženja se u evangelističkoj crkvi ne održavaju godinama i ona je u prilično zapuštenom stanju.
U kući pored zatekli smo ljubaznu gospođu koja je sa dva vučjaka izašla da nam objasni kako ključeve crkve ima komšija Zolika. On se javio na telefon ali je rekao da nije kod kuće. Gospođa koju bi bez problema mogla da igra Ružica Sokić, objasnila nam je kako su još Zolikini roditelji dobili status domara crkve i da se povremeno pojavljuje mađarski evangelistički sveštenik iz Pančeva. Iako tablom najavljeni kao “opasni”, vučjaci su se umiljavali kao mačići.
Prelepa vila “Radulović” i njeno rajsko dvorište sa fontanom vlasnika Vase Radulovića podignuta je pred kraj 19. veka na uglu ulice Žarka Zrenjanina i Vojske Jugoslavije i predstavljala je jednu od najlepših građevina tog perioda u Beloj Crkvi.
Vasa Radulović rođen je 1854. u Beloj Crkvi. Bio je Belocrkvanin rumunskog porekla (rum. Vasil Radul), trgovac tekstilom, proizvođač svile, uspešan vinogradar (bronzana medalja u Parizu 1878), bankar i belgijski konzul u Beogradu (1904-1914). Bio je jedan od osnivača belocrkvanskog rumunskog pevačkog društva 1879. godine, kao i njegov prvi predsednik. Od 1914 pa do njegove smrti 1923 živeo je u Lincu (Austrija).
Novi vlasnik vile – Albert Beker bio je bogati trgovac, ali i zaljubljenik u muziku i operski pevač amater. Beker je u ambijent uneo duh otmenosti i ležernosti. U prelepo uređenom vrtu, uz šum fontane i točenja domaćeg vina evropske reputacije, održavale su se svetkovine u čast muzike i života.
Pre izvesnog vremena vlasnik vile postala je kompanija “Ecoagri” koja joj je promenila naziv u “Vila Danica”. Naslonjena na ogradu vile, držeći cigaretu u ruci, jedna žena nam otkriva: “Kažu da je Babić iz Vršca, iz Hemofarma, vlasnik vile. Nema tu nikoga sad. Ponekad dođu, donose prasiće, dovode kuvare, prave večere i žurke, svega tu bude…”
Nedaleko od centra nalazi se Katoličko groblje a odmah iza njega i Jevrejsko. Postojali su planovi da se katoličko groblje u Beloj Crkvi nakon Drugog svetskog rata preore što je bio slučaj u nekim vojvođanskim mestima, te da se na tom placu podignu zgrade. Supruga glavnom partizanskog komandanta za Belu Crkvu bila je Čehinja i ona je lobirala da se to ne dogodi pa su zgrade podignute nedaleko, sa druge strane puta.
Na internetu nalazim vest da su se aktivisti SNS Bela Crkva organizovali i u martu prošle godine (van bilo kakve izborne kampanje) – o svom trošku uređivali katoličko groblje, farbali ogradu, čistili smeće, kosili travu. Redak i svakako hvale vredan primer angažovanja političkih stranaka za opšte dobro na temi koja ne donosi puno političkih poena.
Delovi groblja i dalje su zapušteni poput velike kapele jedne nemačke porodice ili velike metalne statue Isusa koju je oborila grana susednog drveta nakon što je isto pre nekoliko godina udario grom. Kako je reč o zaista impozantnoj skulpturi bilo bi lepo da je lokalne vlasti vrate na mesto na kojem je stajala i restauriraju.
Na jednom od spomenika na Jevrejskom groblju u Beloj Crkvi sačekao nas je veliki, ugojeni mačak, nalik na Garfilda. Decenijama zapušteno, groblje je na inicijativu meštanina Bele Crkve Emanuel Veverica očišćeno i uređeno u leto 2020. Sredstva za uređenje obezbedila je organizcija ESJF European Jewish Cemeteries Initiative sa sedištem u Kijevu a radove je izvelo JP Belocrkvanski komunalac. Međutim, trava se od tada očigledno nije uredno kosila pa su nadgrobni spomenici ponovo zarasli.
Na inicijativu Emanuela Veverice, prfe gotovo tri godine Fondacija „Čuvari“ sa sedištem u Sent Andreji kod Budimešte na čelu sa zastupnikom Ištvanom Hangačijem izvela je radove na restauraciji Nemačkog ratnog vojnog groblja sa grobnicima poginulih austrougarskih vojnika iz Prvog svetskog rata, koje se nalazi u južnom delu Rimokatoličkog groblja na aleji Nera.
Mađarska fondacija finansirala je kompletnu restauraciju i obnovu memorijalnog kompleksa Nemačkog ratnog vojnog groblja, čišćenje, zaštitu spomenika i njihove vraćanje u prvobitno stanje.
Nemačko ratno vojno groblje sa spomeničkim obeležijima stradalih za vreme Prvog svetskog rata (1914-1918) nastalo je radom jednog belocrkvanskog ženskog dobrotvornog i humanitarnog udruženja i osveštano je 1922. na prigodnom ceremonijalu.
Na Katoličkom groblju prošle godine konačno je obnovljen i nadgrobni spomenik slavnog Belocrkvanina Leonarda Bema ko je bio prvi civilni gradonačelnik Bele Crkve posle ukidanja Banatske vojne granice 1872. Bio je gradonačelnik u dva mandata, istoričar, arheolog, kolekcionar, numizmatičar, vrsan vinogradar. Prvi koji na prostoru Južnog Banata proučava arheologiju i bavi se arheološkim iskopavanjima. Bio je suosnivač najstarijeg muzeja u Vojvodini 1877. u Beloj Crkvi kojem je poklonio veliki broj predmeta pronađenih na tlu naše opštine.
Godine 1861. objavljena mu je u Lajpcigu “Istorija Tamiškog Banata” u dva toma, a nešto kasnije objavio je istorije Bele Crkve i Pančeva. Ostao je upamćen po tome što je sastavio i čuvao u svojoj zbirci čuvena Dupljajska kolica iz bronzanog doba (oko 1500 .p.n.e) koja su pronađena u okolini Dupljaje. Leonard Bem je uveo mladog Vrščanina Feliksa Milekera u svet istorije kada je došao u Belu Crkvu da bude učitelj u našem gradu i imao uticaj na njegovu dalju uspešnu karijeru. Porodica Bem imala je svoj privatni muzej u kući Leonardovog sina Karla Bema koji je nažalost poharan oktobra 1944. godine. Bez Leonarda Bema sasvim sigurno istoriju Bele Crkve, ali i okoline, ne bi poznavali onakvu kakva jeste danas. Preminuo je 26.12.1924 u Beloj Crkvi, sahranjen je na katoličkom groblju u porodičnoj grobnici.
Vila Danica-Trajan, vlasnici su bili pračni par Trajan Popesku (1851-1927) i Danica Bokšar (1866-1933) koji su bili u braku od 1885.
Deo vile danas je Dom za decu bez roditeljskog staranja Vera Radivojević.
Zgrada je podignuta u poslednjoj deceniji 19. veka. Trajan Popesku bio je predsednik sreskog suda u Beloj Crkvi, vrlo uticajna ličnost onoga vremena. Bio je jedan od članova koji su osnovali Rumunsko pevačko društvo u Beloj Crkvi dok je njegova supruga Danica bila načelnica Dobrotvorne zadruge Srpkinja od 1914. do 1922. i počasna predsednica zadruge Srpkinja. Svoju zadužinu je ostavila nakon smrti Rumunskom pevačkom društvu koje ne postoji od 1950.
Naime, kako mi je Emanuel objasnio, većina belocrkvanskih Rumuna bavili su se do Drugog svetskog rata trgovinom a nakon nacionalizacije – oni su se odselili i prema poslednjem popisu u mestu živi svega 188 Rumuna dok ih je u celoj opštini nešto preko 800.
Zgrada regimentske muzičke škole podignuta je 1841. Izgrađena za potrebe obuke muzičara i vojnog limenog muzičkog orkestra 14-te Srpsko-banatske regimente smeštene u Beloj Crkvi. Bila je to prva i najstarija srpska muzička ustanova za obrazovanje vojnih muzičara u ovom delu Banata. Nakon Prvog svetskog rata zgrada je pretvorena u kasarnu Obilić. Posle Drugog svetskog rata zgrada je služila kao sedište javnih firmi koje su 90-tih godina propala i od tada je zapuštena.
Preko puta nje je Oficirska kasarna podignuta 1874. kao dvospratno zdanje za potrebe oficirskog rukovodećeg personala Austro-ugarske vojske. Zadesila je ista sudbina kao zgrada muzike škole.
U belocrkvanskoj Ulici 1. Oktobra prilično je živo. Prolazimo pored građevine sa upečatljivim balkonom. Reč je o zgradi koju je poznati dobrotvor Franc Bauer po pričama dobio na kartama i nakon smrti poklonio Beloj Crkvi. Zgrada je podignuta 1882. Za vreme mađarske uprave u njoj je bio smešten poštanski i telegrafski ured. Danas se u njoj nalazi kladionica, banka i sedište SNS-a (od prošle godine).
Tu je i putokaz koji govori da je grad Hlubovka na Vltavi (sa kojim je Bela Crkva bratimljena) odavde udaljen 913 kilometara. Neko je izgubio 8 godina starog jazavičara koji je odaziva na ime Zmija, tu su i frizerski i fotografski salon kao i sedište Marice Češke i Udruženje Češka beseda.
Vila “Ristić” vlasnika Dr Ristić Velimira (1867-1949), sina čuvenog Belocrkvanina Mihajla H. Ristića (1829-1897).
Deda Velimira Ristića, Hristifor Hadži-Ristić (1794-1837) bio je vlasnik prvog srpskog hotela u Beloj Crkvi na uglu Glavne i Vendelinijeve ulice.
Velimir Ristić bio je doktor prava, advokat, predsednik Okružnog suda u Beloj Crkvi, bavio se advokaturom do 1941, odlikovan je ordenom Belog orla 1921. godine.
Vila Ristić podignuta je oko 1900. godine u ulici Jovana Popovića (nekadašnja Šilerova) gde postoji i dan danas. Poznata je i pod nazivom vila “Babić” pošto je jedno vreme vlasnik vile bio dr Budislav Babić po kome lokalna bolnica nosi ime.
Do nje je Toranj Popesku, vlasnika sudije Trajana Popeskua. Ostavljeno nakon smrti njegove supruge Rumunskom pevačkom društvu. Danas je to privatna kuća i dobro je održavana.
Štabna zgrada broj 2. podignuta je 1840. za potrebe rukovodećeg vojno-graničarskog personala iz 14. Srpsko-bantske regimente. Kao vojni objekat služio je sve do ukidanja Banatske vojne krajine 1872. od tada je u njoj bila smeštena administracija civilnog Sreskog načelstva. Danas se u toj zgradi nalazi dom za nezbrinutu decu “Vera Radivojević”.
Prvi dečiji dom u Beloj Crkvi, pod nazivom Državni dečiji dom, osnovan je 1924. godine za zbrinjavanje ratne siročadi i imao je oko 250 dece. Državni dečiji dom u Beloj Crkvi je rasformiran 1941. godine, da bi se 1946. godine, pod okriljem Crvenog krsta, osnovalo Dečije oporavilište – Dom br. 1 u kome je smešteno 40 devojčica i Dom br. 2 u kome je smešteno 80 dečaka.
Nekada je u domu bilo i do 120, u svakom razredu je bilo po jedno. Danas ih je svega 30.
Očiju tvojih da nije
Beloj Crkvi, za razliku od nekih drugih mesta u Vojvodini (Kovina ili Odžaka, na primer), nema murala posvećenih vođama navijačkih grupa. Veliki mural u Ulici Jovana Cvijića prikazuje nekoliko znamenitih ličnosti sa područja Vojvodine: Milevu Marić, Paju Jovanovića, Jovana Steriju Popovića i Mihajla Pupina i Vasa Popu sa rečenicama u “oblačićima” ispisanim na različitim svetskim jezicima.
Nedaleko, na zidu Gimnazije je i mural Milana Milosavljevića – Deroksa posvećen Radovanu Periću (1950-1999) jednom od heroja sa Košara. Radovan je rođen 1950. u Кrivoj Reci, opština Brus, vođen zovom svojih predaka stupio kao dobrovoljac u redove Vojske Jugoslavije, kao vojnik u 125. motorizovanoj brigadi. Preminuo je u prištinskoj bolnici 28. aprila 1999. godine, od rane koju je zadobio tri dana ranije, u borbi u rejonu Košara.
U Železničkom parku nalazi se i mural, rad jedne francuske umetnice – posvećen slavnom pesniku Vasku Popi rođenom u selu Grebenac (opština Bela Crkva) sa nazivom njegove možda najlepše pesme, neki kažu i najlepše ljubavne poeme na srpskom jeziku: “Očiju tvojih da nije…”
Rođen 27.7.1968. u Baču (Vojvodina, Srbija). Srednju školu završio u Bačkoj Palanci, Pravni fakultet studirao u Novom Sadu. Od 1990. radi kao novinar – u početku kao novosadski dopisnik beogradskih “Večernjih novosti”; zagrebačke “Arene”, sarajevskih “Naših dana”. Sarađuje i u magazinima “Vreme” i “Stav”.
1992. sa grupom studenata obnavlja izlaženje studentskog mesečnika “Index”. Posle dva broja sledi smena celokupne redakcije i pokretanje magazina “Nezavisi Index” koji će kasnije 1993. promeniti ime u “Svet” iz kojeg je nastala izdavačka kuća Color Press Grupa.
Danas na čelu Color Press Grupe najvećeg izdavača magazina u regionu sa kompanijama u svih 6 republika – 110 magazina, 25 internet portala i preko 80 konferencija i festivala godišnje.
U porfoliju kompanije pored domaćih (poput magazina “Lepota i zdravlje”, “Svet”, “Pošalji recept”, “Lekovito bilje” itd) nalaze se i brojni licencni brendovi: “The Economist”, “Hello!”, “Gloria”, “Story”, “Star”, “Lisa Moj stan”, “Hausbau”, “Brava Casa”, “Bravo”, “Alan Ford”, “Grazia”, “La Cucina Italiana”, “Auto Bild” i brojni drugi.
