BICIKLOM KROZ VOJVODINU: Kovin
Na ulasku u Kovin iz pravca sela Gaj – spazili smo travnjak ispred kuće sa nekoliko stotina skulptura: patuljaka, labudova, konja, golubova, košuta… To je dom Vitomira Šogora koji pravi baštenske kipove od armiranog betona. Rođen je, kaže, u Višegradskoj u Beogradu 15. januara 1949. jer mu se majka zatekla u prestonici u momentu kada su joj krenuli trudovi. Vitomir je vitalni dekica: u 73. može bez veće muke da podigne više od 100 kg tešku betonsku srnu. Nema ko da ga nasledi u njegovom zanatu, hoće sve skulpture da proda: “Ako je neko zainteresovan, neka dođe i nosi, daću povoljno!”
Popili smo kafu u kancelariji Ratka Mosurovića, mladog zamenika predsednice Opštine Kovin koji nam je pokazao kratak film o prirodnim lepotama i turističkim atrakcijama opštine za koje većina ljudi u Srbiji i ne zna. Kovin muči loša “brend reputacija” jer je većini ljudi prva asocijacija na ovaj gradić – Specijalna bolnica za psihijatrijske bolesti koja se u kompleksu stare austrougarske kasarne ovde nalazi od 1924.
Pod današnjim imenom Kovin se prvi put pominje u 12. veku i kasnije, promenom gospodara se menjao i naziv grada. Mađari su ga zvali Keve, Kevin, Kev, a u 19. veku Temeš-Kubin, dok je 1910. dobio zvaničan naziv Kevevara; Nemci su ga zvali Kubin, a Srbi uvek — Kovin.
Na mestu prelaza preko Dunava je nastalo zemljano pa kameno utvrđenje, a u njegovoj blizini se formirala i varoš. Tako je funkcionisao grad sa utvrđenjem u doba ugarskih i turskih vladara. Kovin je 1518. dobio status slobodnog grada.
Početkom 18. veka je kao posledica mirovnog sporazuma između Austrije i Turske srušena Kovinska tvrđava a stradala je i varoš. Posle toga Kovin gubi na značaju mada je ovde bilo sedište graničnog garnizona, a početkom 19. veka postaje i sresko središte.
Ostaci nekadašnje Kovinske tvrđave se ubrajaju i spomenike kulture od velikog značaja. Podignuta je na uzvišenju koje dominira širim prostorom i ujedno predstavlja prirodnu zaštitu i mostobran preko reke, moglo mu se prići samo uzvišenom lesnom gredom kojom se danas pruža urbano jezgro savremenog grada. Značaj Kovina za odbranu južne granice Ugarske uslovio je da postane razvijeno gradsko naselje koje pominju istorijski izvori i koje je sa manjim prekidima trajalo tokom čitavog srednjeg veka. Oko kovinskog utvrđenja vode se česti sukobi između Ugara, Vizantinaca i Turaka sve do njegovog rušenja odredbom Beogradskog mira 1739.
Izgled osnove utvrđenja, odnosno njegove najmlađe faze, sačuvan je na Marsiljijevom crtežu iz 18 veka. Činila su ga dva dela odvojena odbrambenim jarkom. Južni deo, koji je skoro uništen, imao je osnovu nepravilnog trougaonog oblika. Danas se još jedino vide temelji zidova kule sa pilastrima i manji deo bedema. Severni deo utvrđenja je pravougaoni prostor dimenzija 130×150 m, čiji se ostaci bedema mogu pratiti na zapadnoj i severnoj ivici platoa. Ulaz u ovaj deo utvrđenja nalazio se na sredini severnog bedema.
Železnica je u Kovin došla 1894. kada je sagrađena pruga Vršac–Alibunar–Kovin. Pruga se završavala kod Dunava i roba se pretovarala na skele i prevozila preko u Srbiju. Zapuštena zgrada železničke stanice još uvek postoji ali pruga već dugo vremena nije u upotrebi.
Kovin je imao i značajnu ulogu u previranjima 1914. Izmislivši vest da su Srbi otvorili vatru na austrougarsku vojsku kod Kovina, austrougarski ministar inostranih dela, grof Berhtold, uzeo je to kao direktni povod za rat i objavio ga je 28. jula 1914.
Drumski most preko Dunava je sagrađen 1976. i od tada grad postaje tranzitno mesto i saobraćajna raskrsnica a Kovin sve više oseća gravitacione uticaje Smedereva, koje je bliže od Pančeva. Broj šlepera koji su nas obišli na 10 kilometara vožnje od Kovina do Bavaništa je zastrašujući pa bi jedna biciklistička staza do tog sela bila više nego neophodna.
U Kovinu se nalazi i jedna jedinstvena atrakcija o kojoj se malo zna: Maketa toka Dunava je jedinstvena i najveća maketa toka Dunava na svetu. Pre početka izgradnje projekta HE Đerdap, 1964. neophodno je bilo naučno, stručno, arhitektonski i građevinski prikazati kako će izgradnja hidroelektrane „Đerdap“ uticati na tok Dunava i njegovo priobalje, naročito od brane uzvodno do ušća Tise u Dunav.
Maketa je izlivena od betona, duga je 146m sa vernim prikazom rečnog korita druge po veličini evropske reke, gde su prikazana dubina, širina, meandriranje, rukavci, ade, pritoke.
Tokom 2018. lokalna samouprava je donela odluku o rekonstrukciji makete i pratećeg mobilijara. Nakon višemesečne rekonstrukcije, gde je sanirano rečno korito, popravljene su pumpe za vodu, uređene staze duž makete, ceo tok je obeležen rasvetom svih tačaka toka koje predstavljaju gradove kroz koje prolazi Dunav u našoj zemlji od Kladova do Slankamena, sa svim pritokama.
Još jedna turistička atrakcija grada je “Ulica kišobrana” koja se nalazi u Ulici 7. jula, popularnom Surduku, koji povezuje Srpsku pravoslavnu crkvu Sv. Arhangela Mihaila i Gavrila sa centrom mesta.
Uočavam nekoliko raskošnih fasada nekadašnjih građanskih kuća koje vape za sanacijom kako bi postale neka buduća turistička atrakcija grada. Tu je i veliki mural u znak sećanja na prerano preminulog Vladimira Dragića, člana “Partizanove” navijačke grupe “Ludnica Kovin” (!?).
Prilikom posete Kovinu u maju ove godine na poziv Jovanke Petrović, direktorke Specijalne bolnice za psihijatrijske bolesti bio sam u društvu svoje sestre Lidije, inače kliničkog psihologa koja na ovom mestu bila na praksi još dok je studirala sredinom osamdesetih godina prošlog veka. Ona je obišla i deo bolnice gde se nalaze bolesnici i kaže, da iako je zgrada nekadašnje austrougarske kasarne iz 1913. i dalje u dosta lošem stanju, mora da primeti kako su pacijenti u daleko boljim uslovima nego tada.
Direktorka nam je ispričala nekoliko epizoda iz istorije bolnice na čijem je čelu. Naime, nakon Prvog svetskog rata, prisajedinjenjem Vojvodine Srbiji, Kovin postao deo Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca 1918. Tako je u ovom gradu, bivšem pograničnom području, ostala novosagrađena i velika, skupa vojna kasarna, građena od 1911. a useljena i završena 1913. samo jednu godinu pre početka rata. Na taj način kasarna je izgubila značaj i osnovnu svrhu za koju je bila namenjena.
Od tog objekta, desetak godina kasnije nastala je Kovinska psihijatrijska bolnica. Za samo osnivanje bolnice, najzaslužnija su dva lekarska imena: dr Kosta Knežević i psihijatar Dezider Julijus. Po završetku rata, trebalo je da bolnica bude srušena. Međutim, inicijativu kovinskog opštinskog lekara, dr Koste Kneževića da se umesto rušenja, u bivšoj kasarni otvori bolnica za duševne bolesti, Ministarstvo je prihvatilo.
Zvaničnim početkom rada bolnice označen je 16. jul 1924. a za prvog Upravnika iste postavljen je dr Dezider Julijus.
Od početnih 50 pacijenata, hroničnih, mirnih, za rad sposobnih, bolnica se sve više širila tako da je na desetogodišnjicu osnivanja, u bolnici bilo već oko 500 bolesnika. Organizaciono, dr Julijus je bolnicu podelio po odeljenjima, a prijem novih bolesnika poverio je komisiji. Za tadašnje prilike, bolesnici su lečeni uspešno, i to novom metodom: radnom terapijom, za koju se može reći da je bila primarno stručno uverenje dr Julijusa.
Treba napomenuti da je sve vreme u Bolnici vođeno mnogo računa o stručnoj edukaciji lekarskog kadra i praćenju najsavremenije prakse i težnje njene primene. Tako su praćeni literatura i časopisi te je nastala bogata, stručna biblioteka bolnice. Sticana su zvanja specijalista i objavljivani stručno-naučni radovi.
Pacijenti su bili smešteni u tri zgrade od kojih je svaka imala kuhinju i kupatilo i za to doba, moderan i ugodan nameštaj. U okviru bolnice postojale su apoteka, laboratorija, zubna i ambulanta za manje hirurške intervencije. Bolnica je imala staklenik za gajenje cveća, ledaru, perionicu, stolarsku, bravarsku, kovačku i krojačku radionicu, električnu centralu, sopstveni vodovod i kanalizaciju. Bolnica je do Rata imala dve Kapele, pravoslavnu i katoličku, a od 1934. i bioskop i ,,Kutić“ sa možda prvim TV-aparatom. Postojala je i sala sa 250 mesta za izvođenje amaterskih predstava lokalnih pozorišta, a takođe je bilo i sportsko igralište, dve kuglane i prostorije za šah. Bolničko imanje sa svojih 24 hektara obradive površine, značajno je doprinosilo poboljšanju kvaliteta hrane bolesnika, a višak proizvoda iznosio se na lokalnu pijacu i tako zarađivala dodatna sredstva.
Po dolasku nemačkih okupacionih snaga, tokom Drugog svetskog rata, duševni bolesnici su iseljeni, a bolnica je služila vojnim i civilnim bolesnicima i ranjenicima. Od 1945. do sredine 1946. bolnica je adaptirana i reorganizovana u Vojno-psihohigijenski zavod. U njoj se lečilo oko 600 partizana – boraca, vojnika i starešina obolelih od ratnih psihoza i ,,psihoneuroza“. Posle ukidanja Zavoda, u Bolnicu se vraćaju njeni prvobitni pacijenti i Bolnica započinje svoj posleratni život i razvoj i kao takva u kontinuitetu traje do danas.
Sinovi pomenutog doktora Dezidera Juliusa (1895-1953) su čuveni novinar Đuka (1925-1991) i Stevo (1929), lekar koji i danas iz penzije predaje na Univerzitetu u Mičigenu u SAD.
Istorija porodice Julius uzbudljiva je poput nekog trilera.
Rođen 1895.u Pančevu, Dezider Julius je studije medicine započeo uoči Prvog svjetskog rata u Beču, a dovršio ga nakon rata u Budimpešti, da bi odmah potom u Slovačkoj specijalizirao psihijatriju. Vrativši se kući, oženjen Peštankom, studentkinjom medicine, ne nalazi posao jer su mađarski policajci javili svojim jugoslovenskim kolegama da se u studentskim danima oduševljavao Belom Kunom, pa i agitovao za njega. Jedino što mu se nudilo bio je zabačeni Kovin, gde se napuštena kasarna pretvarala u psihijatrijsku bolnicu. Dve godine je nadzirao te radove, da bi tek potom počeo da radi kao psihijatar. Ali, ubrzo stiče profesionalni ugled i 1936. dobija ponudu da vodi Psihijatrijsku bolnicu u Vrapču kod Zagreba.
Nakon proglašenja NDH jevrejska porodica Julius našla se na udaru “rasnih zakona”. Da bi je sačuvao od slanja u logor, Dezider je celu svoju porodicu pokrstio u lokalnoj crkvi. Živeli su mirno u selu Stančić do septembra 1943. kada Dezider odlučuje da se sa porodicom prebaci na teritoriju pod kontrolom partizana. Kraj rata dočekali su kao izbeglice u Italiji a potom se cela porodica vratila u Zagreb a Julijus ponovo došao na čelu bolnice u Vrapču. Kako nije bio partijski poslušnik, došao je na udar lokalnih moćnika i 1953. nakon jedne celovečernje partijske sesije na kojoj je Julijus klevetan a svaki njegov pokušaj da se odbrani ućutkivan organizovanom grajom – on je u ranu zoru uzeo pištolj i ispalio sebi metak u slepoočnicu.
Nakon očevog samoubistva Stevo, diplomirani lekar, na savet prijatelja sklanja se u Goražde gde će voditi lokalnu ambulantu i nekadašnju kasarnu pretvarati u bolnicu – isti posao koji je njegov otac 30 godina ranije obavio u Kovinu.
Stevo je 1964. otišao u SAD gde je ostao da živi i radi a o istoriji svoje porodice napisao je knjigu “Ni crven ni mrtav”.
Đuka postao slavno “Politikino” pero i autor brojnih knjiga. 1956. izveštavao je o revolucionarnim previranjima u Mađarskoj da bi nakon toga bio dopisnik iz Vašingtona, Bona, Havane, Meksika, Irana, Bagdada i Turske, kao i sa Titovih putovanja u Egipat, Etiopiju i SSSR. Bio je osnivač i glavni urednik “Politike ekspres” (1965-1971) da bi posle penzionisanja nastavio da se bavi novinarstvo kao “slobodni strelac” i to u Meksiku gde je i sahranjen. Tadašnji meksički predsednik Karlos Salinas zahvalio mu se za doprinos novinarstvu u toj zemlji velikim tekstom u listu “Ekselzior” dok je njegova “Politika” objavila samo kratku vest o Đukinoj smrti pošto se uoči raspada zemlju usprotivio politici Slobodana Miloševića. Đukina ćerka Dina (1952) živi u Rijeci.
“Narkomanija, bolest najnormalnija”, grafit visoko na zidu u unutrašnjosti nekadašnjeg mlina u Kovinu nagoveštava nam da se u ovoj impresivnom objektu vredne indusrtrijske baštine, na žalost gotovo potpuno ruiniranom, ovih dana sakupljaju neki drugi ljudi koji nisu mlinari. Baka ispred kuće s druge strane ulice odmahuje rukom: “Ne radi to, propalo! Drogoši se tu skupljaju!”. Objekat podseća na Žitni magacin u Novom Bečeju sa zadivljujućim spletom greda i još uvek delimično očuvanim delovima mlinskog postrojenja i uz detaljnu sanaciju bi mogao da postane muzej industrijske baštine ovog dela Banata.
U Kovinu pored većinskog srpskog stanovništva živi i značajna mađarska, rumunska i romska manjina kao i manji broj Hrvata, Slovaka, Slovenaca, Crnogoraca, Bugara, Nemaca, Čeha, Vlasa i drugih. U gradu postoje četiri crkve – dve srpske pravoslavne i po jedna rumunska pravoslavna i rimokatolička.
Najbliža centru je Rumunska pravoslavna crkva Sv. Proroka Ilije u Kovinu je zidana 1906. a projektovali su je Petru Šlarb i njegov sin iz Rumunije. Zidno slikarstvo iz 1937-1938. rad je Aleksandra Štefa, dok je za ikonostasnu pregradu, u delovima dopremljenu iz Rumunije, angažovan Ivan Bosiok.
Preko puta nje, opasana ogradom i okružena lepom baštom nalazi se Rimokatolička crkva Sv. Terezije Avilske podignuta 1830. na mestu starije crkve iz 1722. a srušene 1827. o čemu svedoči bronzana ploča smeštena u unutrašnjosti hrama, na južnom zidu.
Srpska pravoslavna crkva Sv. arhangela Mihaila i Gavrila podignuta je u drugoj polovini 18. veka. Kamen temeljac postavljen je 1. avgusta 1777. na mestu stare crkve , koja je bila od lošeg materijala. Izgradnja crkve završena je 1780. Zapis na poleđini ikone na Bogorodičinom tronu govori o njenoj obnovi iz 1787. koju je izveo Augustin Kozanek iz Pančeva, ali se ne zna šta je tom prilikom urađeno.
Ikonostas, koji je očuvan u celini, predstavlja remek delo crkvenog graditeljstva sa kraja 18. veka. Rezbarija je vrhunskog kvaliteta, pa otuda priča o narodu da je donet čak iz Beča, ali se pre može pripisati poznatoj novosadskoj porodici Marković. Osnovnu arhitektonsku konstrukciju drže stubići u dva reda, a izvedena ornametika najčešće je sastavljena od uobičajenih biljnih poznobarokno-klasicističkih motiva. Smatra se da su ikone nepoznatog majstora nastale u periodu između 1785. i 1790.
Ikone na arhijererskom i Bogorodičinom tronu stilski su bliske prestonim. One su gotovo identične ikonama iz susednog sela Gaja, iz 1802. godine, pa je verovatno da ih je radio isti majstor.
U blizini groblja nalazi se i novi Hram Svetog Stefana Dečanskog.
Tužan prizor pogona i upravne zgrade nekadašnje kovinske ciglane “Naša sloga” najbolji je primer tranzicione propasti dobrog dela naše privrede.
Ovde je naime – sve što je nekad bilo u posedu firme “Naša sloga”, na prostoru veličine aerodroma – pokradeno ili uništeno. “Gospoda sa kravatama i tašnama, ali i sitni kriminalci, opajali su sve!”, priča stariji čovek, koji je kao izbeglica došao iz Hrvatske 1995. Dok bere bobice sa obližnjeg žbuna veli da ovakva razaranja ni u ratu nije video. Dokle god oko se\e sve liči na mesto koje je pogodio razorni zemljotres.
Milenko Veselinović, predstavnik malih akcionara “Naše sloge” koja je u stečaju od 2017. u razgovoru za jedan lokalni portal nabraja šta je sve pokradeno: “Bager, buldožer, traktor, utovarivač, tri kamiona, četiri viljuškara, tri putnička vozila, jedno teretno, mešalice, agregati, aparati za varenje, vage, klima uređaji, kompjuteri, monitori, štampači, elektrorazvodni ormani, liftovi, opet traktori (komada šest), hidrofori…”
Veselinović objašava kako su se na uništavanje građevina udarnički bacili lokalni lumpeproleteri. Rušili su noseće stubove, masivne grede… U Upravnoj zgradi počupali su električne instalacije. Kralo se noću, danju, nedeljama, mesecima. I sve to pred očima institucija sistema. Svi su okretali glavu od ove bezočne pljačke.
Dok gazimo po tepihu slomljenih crepova uočavamo da se odavde nije samo odnosilo. Nešto se i donosilo. Doneto je više od trideset buradi sa otpadom, za koje akcionari sumnjaju da su puna otrova. Neka od njih cure.
Sve je bilo drugačije u vreme kad je prvi čovek ciglane bio Kostadin Stanković, legendarni direktor, koga se mali akcionari sećaju sa dubokim poštovanjem. Kažu da je iz firme otišao pod velikim pritiskom. U prostorijama nekadašnje upravne zgrade građene kao i ciglana pre Prvog svetskog rata nalazimo dokumentaciju sa logom “Naša sloga” i ostatke ukrasa od žolnai keramike na zidovima i oko prozora. Odmah do krhotina ciglane – nalazi se i zgrada Železničke stanice koja takođe nije u funkciji već tri decenije. “Što kažu ljudi, kakav ružan kraj”, da parafraziramo Borin stih.
Uz kafu i palačinke u restoranu “Harizma 013” Divna Kirilov, direktorka Turističke organizacije Kovina priča nam o dve šajke koje su naručili i kojima će se prevoziti turisti sa jedne na drugu obalu Dunava na način kako se to radilo pre 100 i više godina.
Pitam je za manifestacije koje postoje u njihovoj opštini i mogle bi da promene “reputacioni problem” koji Kovin ima. Pored “Dana mađarske kuhinje” u Skorenovcu i “Dana ćirilice” u Bavaništu, najveći potencijal ima festival “Stari lala” koji promoviše tradicionalne zanate. Primećujem da bi uz dodatak “zanatskih piva” i malo hipsterskog glamura iz Beograda ovaj događaj mogao da preraste u ozbiljan brend koji bi jednog dana mogao da promeni percepciju da kada se kaže: “Ti si za Kovin” svi ne pomisle uvek samo na jedno.
Rođen 27.7.1968. u Baču (Vojvodina, Srbija). Srednju školu završio u Bačkoj Palanci, Pravni fakultet studirao u Novom Sadu. Od 1990. radi kao novinar – u početku kao novosadski dopisnik beogradskih “Večernjih novosti”; zagrebačke “Arene”, sarajevskih “Naših dana”. Sarađuje i u magazinima “Vreme” i “Stav”.
1992. sa grupom studenata obnavlja izlaženje studentskog mesečnika “Index”. Posle dva broja sledi smena celokupne redakcije i pokretanje magazina “Nezavisi Index” koji će kasnije 1993. promeniti ime u “Svet” iz kojeg je nastala izdavačka kuća Color Press Grupa.
Danas na čelu Color Press Grupe najvećeg izdavača magazina u regionu sa kompanijama u svih 6 republika – 110 magazina, 25 internet portala i preko 80 konferencija i festivala godišnje.
U porfoliju kompanije pored domaćih (poput magazina “Lepota i zdravlje”, “Svet”, “Pošalji recept”, “Lekovito bilje” itd) nalaze se i brojni licencni brendovi: “The Economist”, “Hello!”, “Gloria”, “Story”, “Star”, “Lisa Moj stan”, “Hausbau”, “Brava Casa”, “Bravo”, “Alan Ford”, “Grazia”, “La Cucina Italiana”, “Auto Bild” i brojni drugi.
