KULTURNA BAŠTINA VOJVODINE: Bečej (1)
Visoki elegantni muškarac na konju, u crvenom jahačkom odelu, sa cilinderom na glavi, posmatra odbornike Skupštine opštine Bečej svaki put kada zasedaju u Svečanoj sali. Malo njih zna da je zapravo reč o portretu veleposednika Dežea Gomboša.
Udaljen svega dva kilometra od nadaleko čuvenog dvorca „Fantast”, blizu Topolskog puta, prepušten zubu vremena, nalazi se letnjikovac porodice Gomboš. Vlasnik imanja, Deže Gomboš, pravnik iz plemićke porodice koja datira još iz 13. veka, sa suprugom Žužanom na kraju rata 1944. seli se u Mađarsku.
Kuća u centru Bečeja, pomenuti letnjikovac, zemlja i bogata zbirka knjiga na pet jezika, koja većim delom nije sačuvana, dok se deo nalazi u Narodnoj biblioteci Bečej, ostali su iza bračnog para koji je svoje poslednje dane proveo u Budimpešti. Nakon smrti supruga 1950. godine, Žužana se izdržavala od ručnog rada. Naslednike iza sebe nisu ostavili.
O Dežeu i Žužani Gomboš se zna da su bili važni učesnici u javnom životu Bečeja u međuratnom periodu. Interesantno da je plemić osnivač prvog teniskog kluba u Bečeju, jednog od najstarijih na ovim prostorima. Dvorac je od 1950. do 1960. služio je kao dom za stare a danas obrastao bršljenom, sa fontanom u obliku biste mlade žene čeka neke bolje dane.
Župnik Laslo Fuderer otključava nam vrata porte Crkve Uznesenja Marijinog. Tu u bašti levo od hrama, na vrhu visokog stuba nalazi se Sveto Trojstvo a odmah pored i ploča postavljena prošle godine na kojoj stoji natpis “Versaj 1920 – Bečej 2020” i poruka na mađarskom jeziku: “Zato što ne možemo nikad da zaboravimo”. Tu je i mapa Ugarske kakva je bila do 1918. Reč je naravno o spomeniku posvećenom 100. godišnjici potpisivanja Trijanonskog sporazuma kojim je Mađarskoj oduzeto dve trećine teritorije. Prošle godine u svim krajevima u kojima žive Mađari “obeležavan” je vek od potpisivanja Trijanonskog sporazuma i tim povodom paljene su velike lomače. Sasvim je sigurno da vino “Trijanon” koje od pre par godina proizvodi Vinarija Erdevik – nije služeno tim povodom.
Sveštenik priča da se župa spominje još 1338. a prva crkva na ovom mestu je podignuta 1776. Ova današnja građena je 1830, oštećena u revoluciji 1848. da bi se ponovno dograđivala 1895. Obnavljana je 1923, a kor je stradao u požaru 1958. pa je crkva iznutra obnovljena 1959. Toranj je 54 m visok i ima 5 zvona. Dve najznačajnije slike u crkvi naslikao je sredinom 19. veka u evropskim razmerama čuveni slikar Mor Tan, rođeni Bečejac.
Posle katoličke crkve odlazimo do Srpske pravoslavne crkve Svetog Đorđa. Pridružuje nam se Dušan Opinćal, profesor istorije iz Bečeja i uz simpatičnu poštapalicu “Znaš šta” sa karakterističnim naglaskom objašnjava da je crkva podignuta u periodu od 1851. do 1858.
Posvećena je Svetom Georgiju prema nacrtu Jovana Somborskog i Andrije Šmausa. Akcenat gradnje je stavljen na zapadno pročelje, čijem reprezentativnom izgledu doprinose tri zvonika, koji predstavljaju Sveto Trojstvo od kojih je srednji dvospratni, visine 52 metra, i niži bočni, visine 34 metra, prislonjeni uz zapadni deo hrama.
Enterijerom dominira ikonostas podignut deset godina nakon izgradnje hrama, delo majstora Johana Kistnera iz Beča. U periodu između 1889. i 1893. Uroš Predić je za 18.000 forinti (što je bila tadašnja godišnja plata učitelja) naslikao prestone ikone sa stojećim figurama svetitelja, nad njima praznične ikone i predstavu Svete Trojice nad carskim dverima, a u najvišoj zoni Raspeće i ovalne ikone sa likovima apostola, proroka i jevanđelista. Opinćal nam priča da je Uroš Predić stanovao u kuću Bogdana Dunđerskog, tu na uglu, u objektu u kojem je danas kafić “Baron” i da je izlazio često na pijacu gde bi pronalazio podele za lica svetaca pa je te ljude odvodio u atelje i ovekovečavao njihove likove u raskošnom ikonostastu koji smo morali krišom da slikamo jer je žena koja prodaje sveće na ulazu rekla da je fotografisanje zabranjeno.
Obimnija rekonstrukcija hrama je izvedena 1931. kada je povećan hor, prošireni severni i južni ulazi i izgrađene nove stepenice. Usled ratnih dejstava u oktobru 1944. oštećen je srednji toranj, a obnova tornjeva i krova crkve je izvedena 1965.
Tu odmah pored crkve nalazi se i artreški bunar iz kojeg teče čuvena bečejska “žuta voda”. Tanja Banjanin, rođena Bečejka koja mi pravi društvo na ovom pohodu, sa gotovo religioznom posvećenošću saginje se da pije “žutu vodu”. Kaže da onaj ko je nije probao, nije bio u Bečeju. Bunari sa ovom vodom postoje na još tri mesta u gradu.
Nedaleko od Trga oslobođenja nalazi se Spomen-kuća porodice Janoša Tana čiji su sinovi stekli svetsku slavu o kojoj se kod nas malo zna: prvi u slikarstvu, drugi u nauci. Pored reprodukcija slika umetnika Tan Mora i spomen-sobe naučnika Tan Karolja u kući se nalaze i različite didaktičke “sprave” namenjene edukaciji i zabavi mlađih posetilaca.
Braća Tan, Mor i Karolj rođeni su u Bečeju kao potomci plemićke loze, potomci doseljenika iz Nemačke koji su stekli plemićku titulu bez imetka, otac Janoš bio je kraljevski nameštenik u službi uprave grada.
Mor Tan, rođen u Bečeju 1828. bio je značajni predstavnik “istoricizma” u mađarskom slikarstvu. Sačuvavši svoje nemačke korene postaje simpatizer i hroničar događaja mađarske revolucije 1848/49, da bi posle sloma iste uz pomoć srpskih poznanstava svoje porodice dospeo u Beč na studije slikarstva, gde je u početku bio pod prismotrom carske tajne policije. Učivši zanat od nemačkih majstora poput Karla Rala, vraća se u Peštu i postaje jedan od vodećih slikara. Studijska putovanja u usponu karijere ga vode u Beč, Pariz, Rim, a na zalasku u Firencu i Trst.
Za umetnički domet dobija priznanja i nagrade, među njima i nagradu Pariskog salona, najvrednije priznanje tadašnjeg sveta. Od slika vezahih za srpsku istoriju treba pomenuti lik Save Tekelije (Matica srpska, Novi Sad) i prizor smrti Karađorđa (Narodni muzej, Beograd).
Rimokatoličkoj crkvi u Bečeju, kao crkvi koja ga je krstila, poklonio je sliku “Uznesenje Marijino”, a gradu je darovao sliku velikih razmera, triptihon istorijskog žanra, “Ulazak Mađara pod vođstvom kneza Arpada”. Star i krhkog zdravlja umire u Trstu 11. marta 1899. kod svoje ćerke, gde je poslednje svoje godine proveo daleko od slave i pažnje umetničke javnosti.
Mlađi brat Karolj, rođen je u Bečeju 1834. Bio je dobrovoljac u Revoluciji 1848/49. gde u jednoj livnici topova otkriva da ga hemija jako interesuje. Slede teške godine odricanja, radi po apotekama da bi se izdržavao i uči u više gradova, da bi 1855. maturirao, a već 1858. doktorirao u Pragu na katedri poznatog hemičara, profesora Redtenbahera, gde je svoju doktorsku titulu stekao i Artur Gergei.1902. godine uprava grada Bečeja mu za životno delo dodeljuje status počasnog građanina.Umire 5. jula 1908. godine u Budimpešti.
Na bečejskom Trgu oslobođenja, popularnoj “pogači”, pored katoličke a preko puta pravoslavne crkve dominira velika zgrada Opštine. Na fasadi koja vapi za sanacijom, iako sva slova nisu na broju, može se pročitati da je reč o zadužbini baronice Eufemije Jović. Objekat je u stilu secesije podignut 1905. godine uz klasicističku zgradu varoške uprave. Kroz prašnjavi tavan i uzano stepenište Varoške kuće, u društvu Ive i Dijane iz bečejske Kancelarije za mlade, preskačući ono što golubovi obično ostavljaju za sobom, penjemo se na toranj ovog zdanja. Trud se isplatio jer je pogled na bečejsku “pogaču” impresivan.
Profesor Opinćal priča nam da je Baronica Eufemija Jović, rođena je 1779. u porodici Jankovićev, a njen otac Đorđe je bio kapetan Potiskog krunskog distrikta. Udala se 1801. za barona Stevana Jovića od Sigenburga, jednog od kandidata za srpskog vojvodu. Bez potomstva, ostavila je 283 jutra zemlje i svoj dvorac Srpskoj crkvenoj opštini u Starom Bečeju, da se osnuje zadužbina za vaspitanje srpske siromašne dece pravoslavne vere. Osim ove velike prosvetne zadužbine, plemenita baronica je podigla sebi i dve crkve-kapele. Kapela u centru grada podignuta je 1861, iste godine kada baronica umire. U kripti kapele počiva baronica, a kasnije su tu preneti i posmrtni ostaci njenog muža, barona Stevana Jovića.
Svaki stipendista Eufemije Jović, bio je dužan da prisustvuje bdeniju i liturgiji na Ivanjdan u toj kapeli, u znak sećanja na baronicu- svoju dobrotvorku. Druga crkva – kapela, nalazila se na njenom salašu, u današnjem mileševskom ataru. U toj kapeli se svake godine o Velikoj gospojini, po njenoj poslednjoj želji, venčavao jedan siromašni par, koji je kao poklon, a za bračnu sreću, dobijao nameštaj. Kapela je porušena 1952.
Put nas dalje vodi do obale Tise, bečejskog čuvenog Šlajza, do mesta gde je 1968. bila erupcija “bačkog vulkana”, zatvorenog Muzeja revolucije i na kraju do dvorca Bogdana Dunđerskog, ergele i kapele uz njega ali o tome na ovom mestu za sedam dana.
(Objavljeno u listu “Dnevnik”, 31.01.2021.)
Rođen 27.7.1968. u Baču (Vojvodina, Srbija). Srednju školu završio u Bačkoj Palanci, Pravni fakultet studirao u Novom Sadu. Od 1990. radi kao novinar – u početku kao novosadski dopisnik beogradskih “Večernjih novosti”; zagrebačke “Arene”, sarajevskih “Naših dana”. Sarađuje i u magazinima “Vreme” i “Stav”.
1992. sa grupom studenata obnavlja izlaženje studentskog mesečnika “Index”. Posle dva broja sledi smena celokupne redakcije i pokretanje magazina “Nezavisi Index” koji će kasnije 1993. promeniti ime u “Svet” iz kojeg je nastala izdavačka kuća Color Press Grupa.
Danas na čelu Color Press Grupe najvećeg izdavača magazina u regionu sa kompanijama u svih 6 republika – 110 magazina, 25 internet portala i preko 80 konferencija i festivala godišnje.
U porfoliju kompanije pored domaćih (poput magazina “Lepota i zdravlje”, “Svet”, “Pošalji recept”, “Lekovito bilje” itd) nalaze se i brojni licencni brendovi: “The Economist”, “Hello!”, “Gloria”, “Story”, “Star”, “Lisa Moj stan”, “Hausbau”, “Brava Casa”, “Bravo”, “Alan Ford”, “Grazia”, “La Cucina Italiana”, “Auto Bild” i brojni drugi.
