Kako je nekome palo na pamet da u najveći dvorac u Vojvodini useli hemijsku industriju, zašto palata koju je projektovao isti arhitekta kao i zgradu Parlamenta u Budimpešti danas služi za snimanje horor-filmova, gde smo to pogrešili pa se većina dvoraca, vila i letnjikovaca koji su pod zaštitom države – nalazi u stanju raspadanja i kako tu može da nam pomogne ministarka kulture Francuske
Preskačemo visoku ogradu pored debelim lancem zakatančene kapije i ulazimo u dvorište napuštenog dvorca Karačonji u banatskom selu Novo Miloševo. U dvorištu nailazimo na ostatke skultura, nekada raskošne fontane i vegetacije dvorskog parka.
Dvorac Karačonji sagradio je vlastelin Laslo Karačonji 1857. u Beodri, naselju koje je danas spojeno sa Novim Miloševom. Dok se penjemo nekada impresivnim stepeništem na trem dvorca koji ima status “spomenika kulture od velikog značaja” razmišljam o tome kako kod nas tek izgledaju spomenici kulture koji nisu “od velikog značaja”. U Beodri se na ulazu u selo nalazio još jedan dvorac, još veći i lepši od ovoga, sagradio ga je Laslov brat. Dvorac je posle Drugog svetskog rata srušen a meštani kažu da još uvek postoje podzemni lagumi koji su povezivali palate dva brata.
Dvorac čijim pustim honicima lutamo je pred kraj Prvog svetskog rata napušten od strane Laslovog praunuka Aladara Karačonjija. Krajem 1918, u toku raspada Autrougarske, u posed je upala rulja koja je pritom opljačkala palatu i razvukla inventar. Naredne, 1919. u dvorac se useljava Mihail Rodzjanko, ruski emigrant i nekadašnji predsednik ruske Dume, koji je tu živeo do svoje smrti 1924. Dvorac je 1938. prodat opštini Beodra koja ga je koristila kao osnovnu školu. Tokom Drugog svetskog rata kada je Banat bio pod nemačkom okupacijom u dvorcu je bila smeštena duševna bolnica. Nakon rata, u njemu su se nalazili dom za decu palih boraca, “dom za besprizornu žensku mladež” (šta god to tada značilo), a od 1960.
Osnovna škola „Miloš Popov” o čemu svedoče crteži dečijih motiva na zidu pored centralnog stepeništa. Godine 1980. po nečijoj sumanutoj ideji u dvorac se useljava hemijska industrija „Hinom” i tu ostaje do 2000. kada firma odlazi u stečaj. Još uvek se u balskim salama i trpezarijama palate Karačinjijevih nalaze cisterne sa kiselinama i drugim hemijskim supstancama a naknadno su ugrađeni i teretni liftovi za robu. Prosto je neverovatno da je palata kakva bi u Francuskoj, Nemačkoj, Austriji pa čak i Mađarskoj, Rumuniji i Poljskoj privlačila na hiljade turista i zapošljavala lokalno stanovništvo – kod nas služila kao fabrika.
Nakon 2000. dvorac Karačonji je bez namene i u lošem stanju. Meštani govore kako su u toku pregovori sa jednom turskom kompanijom koja će ga, navodno, pretvoriti u luksuzni spa-hotel.
Samo na teritoriji iste opštine Novi Bečej, pored ovog nalaze se još četiri dvorca. Samo jedan od njih je potpuno obnovljen i doveden u funkciju. To je Dvorac Hertelendi u Bočaru koji je godinama bio predmet prepucavanja na relaciji SNS – DS kada su sadašnje vlasti optuživale one koji su do 2016. vladali AP Vojvodinom da su utajile novac namenjen obnovi dvorca koji je u tom momentu trebalo da bude dom za decu sa posebnim potrebama. Ove godine Dvorac Hertelendi potpuno je renovinan sredstvima Pokrajinske vlade i u planu je da u njemu borave osnovci iz cele Vojvodine i tu stiču iskustva života u prirodi i na selu. Naime, u okolini se nalazi toliko turističkih atrakcija koje su gotovo potpuno nepoznate široj javnosti Srbije: roditeljska kuća Duška Popova u Novom Miloševu, sa potencijalom za budući “Džejms Bond” tematski park. Odmah do nje i je spektalularni Muzej Žeravica, jedna od najvećih i najbolje organizovanih kolekcija traktora, parnih mašina i drugih transportnih sredstava koju sam video. Preko puta Dvorca Karačonji u Novom Miloševu nalazi se Muzej Kotarka, smešten u nekadašnjem Žitnom magacinu grofovske porodice.
Na Bisernom ostrvu čuvenom po vinu “krokan” nalazi se i napušteni Dvorac Rohonjci a par kilometara dalje je Dvorac Sokolac, u nešto boljem stanju od Dvorca Karačonji.
Razlokani poljski put vodi nas do dvorca Sokolac nedaleko od ulaza u Novi Bečej iz pravca Bečeja. Dvorac koji se u vreme kada je građen zvao “Veliki salaš” zajedno sa pomoćnim zgradama i 3.997 jutara zemlje dobila je u miraz Emilija Ivanović, rođena Dunđerski, ćerka Lazara Dunđerskog. Nakon rata imanje sa prelepim parkom je nacionalizovano i pripalo poljoprivrednom dobru “Sokolac” (kažu da je ime dobilo po konju Sokolu) a posle nekoliko neuspešnih privatizacija, trenutno je u nadležnosti stečajnog upravnika koji za kraj ove godine planira aukcijsku prodaju celog poseda uključujući i dvorac sa parkom oko njega.
Iako zatvoren za javnost i zapušten Sokolac je danas u boljem stanju od većine sličnih objekata u Vojvodini. Krov je čitav, oluci su ispravni, očuvane su sve kaljeve peći (svaka se ložila iz hodnika da se u sobe ne bi unosili ugalj i drva), nešto stilskog nameštaja, pločice i parket. Dvorac krije i dve prave atrakcije. Prva je soba Emilijine sestre Lenke Dunđerski sa njenim portretom koji je naslikao Uroš Predić. Iznad kreveta u kojem je kada bi dolazila sestri u posetu spavala devojka u koju je bio zaljubljen Laza Kostić, nalazi se njen zagonetni portret.
Milan koji ovde radi kao čuvar već 35 godina pokazao je Matiji Kovaču, pokrajinskom poslaniku iz Novog Bečeja i meni podrum kuće u kojem se nalazi druga atrakcija ovog dvorca – 100 godina stara kuglana, pravi raritet na ovim prostorima. Tu je i kugla, donedavno su ovde bile i originalne kegle, kaže Milan, ali ih je neko ukrao. U dvorcu i oko njega su snimani mnogi ovdašnji filmovi i serije, između ostalih “Jesen stiže, dunjo moja” Ljubiše Samardžića.
Jedan od dvoraca čije fotografije se najčešće objavljuju kada se piše od zapuštenoj kulturnoj baštini u Srbiji nalazi se u Sremu – u opštini Beočin. Skela je jedan od načina da dođete u taj gradić koji izgleda kao da čeka nekog Trumana Kapoeta da ga opiše.
Pored raskošne barokne pravoslavne crkve u Futogu nalazi se pristanište odakle će vas skela koju vuče brod “Pletvar” prevesti na drugu stranu Dunava, u Srem.
Prvo na šta nailazim je Kolonija, tipsko naselje koje je vlasnik cementare početkom 20. veka sagradio za svoje radnike. Istog imena kao i rudarsko naselje u Vrdnku, svedočanstvo da su kapitalisti pre 120 godina vodili računa o uslovima, pa čak i estetskim standardima stanovanja svojih radnika. Danas naselje prvi od musave i nasmejane romske dece.
U senci Cementare čiji su vlasnici pre rata bili Nemci a danas u Francuzi, nalazi se jedinstveno groblje na kojem su jedni do drugih – muslimanski, jevrejski, pravoslavni i katolički nadgrobni spomenici… Čuvar groblja mi kaže da se ovdašnji muslimani (uglavnom Romi i Aškalije) sahranjuju prema običajima – bez sanduka, umotani u belo platno.
U centru mesta sa leve strane putu, sakrivena u gustoj vegetaciji, krije se napuštena secesijska vila u kojoj se nekada nalazila Pošta. Unutra razbacana dokumentacija, papiri, delovi nameštaja i “Cenovnik poštanskih, telegrafskih i telefonskih usluga” sa posebnim cenama za domaći i međunarodni saobraćaj.
Prolazimo kroz park u kojem se nalaze spomenici partizanima iz Drugog svetskog rata ali i momcima iz Beočina koji su poginuli u ratovima devedesetih.
Na kraju parka nalazi se Dvorac Špicer koji je podignut je 1898. za porodicu imućnih nemačkih veleposednika koja je bila jedan od vlasnika Beočinske cementare. Projekat za njegovu izgradnju, u stilu eklektičke arhitekture napravio je arhitekta Imre Štajndl (čije je najpoznatije delo Zgrada Parlamenta Mađarske u Budimpešti), tako da su na dvorcu primetni elementi kako starih stilova (poput romanike, gotike, renesanse i baroka), tako i tada modernog pravca, secesije. Unutrašnjost dvorca urađena je u duhu varijante mađarske secesije kitnjastih oblika i nastala je nešto kasnije. Najvredniji deo unutrašnjosti ove građevine predstavlja centralni hol. U isto doba kada je napravljen dvorac, oko njega je podignut i veliki park.
Preskačem bokore korova, vezujem bicikl za trulu ogradu i ulazim u dvorac koji je protelih godina često služio za snimanje horor filmova i muzičkih spotova.
Porodica Špicer je pred početak Drugog svetskog rata napustila Beočin, a tokom njega je dvorac korišćen kao zgrada nemačke vojne komande, da bi posle njegovog okončanja objekat nacionalizovan. U njemu su nakon toga bili smešteni gradska biblioteka, Dom kulture, sedište rukometnog kluba, radio stanica, dom za vojne invalide i na kraju ekskluzivan restoran sa prenoćištem. Nakon privatizacije preduzeća “Podunavlje” u čijem je sklopu funkcionisao, dvorac je napušten i od tada je započelo njegovo naglo propadanje. U jednom periodu naš poznati pesnik Mika Antić je koristio deo dvorca kao svoj slikarski atelje a njegov čest gost bio je Pero Zubac.
Danas su gotovo svi prozori na njemu polomljeni, a usled obilnih padavina tokom zime 2011. deo ulaznog trema se urušio. Objekat je 18. juna 1997. proglašen za spomenik kulture i jedan je od mnogih koji uživaju taj status ali samo na papiru. Kada sam posle još jednom posetio dvorac, ovoga puta u društvu Italijana, direktora jedne velike kompanije u Srbiji, on mi je rekao: “Naši dvorci su u mnogo boljem stanju, ali ovde je ipak bio rat!”. Objasnio sam mu da ove ruševine koje vidi pred sobom nisu napravile ni nemačke, ni savezničke ni NATO bome nego samo i sključivo naša nebriga.
Ova tri dvorca su samo neki od poduže liste objekata zanemarene kulturne baštine širom Vojvodine koje sam tokom protekle pandemijske godine obišao biciklom u nemogućnosti da putujem u inostranstvo u “količinama” na koje sam navikao.
Inspirisan svime što sam video osnovao sam Fondaciju za zaštitu kulturne i industrijske baštine i pokrenuo Fejsbuk stranicu “Baština bez zaštite”. Na stranicu sam postavio u nekoliko albuma fotografije objekata neadekvatno štićene baštine uglavnom iz Vojvodine i kako bi rekli urednici naših klik-bejt portala – “Nećete verovati šta se onda dogodilo!” Počele su da nam na Fejsbuk grupu svakodnevno pristižu fotografije zapuštenih vila, dvoraca, letnjihovaca, palata, zgrada od istorijskog značaja i rodnih kuća poznatih ličnosti – iz cele Srbije. Do danas se na Fejsbuk stranici “Baština bez zaštite” preko 120 albuma sa primerima objekata koje država – samo “na papiru” štiti. Tragično se sa se ta lista poklapa sa listama republičkog, pokrajinskog i gradskih zavoda za zaštitu spomenika na kojima se, recimo, nalaze i objekti koji su se srušili, ne postoje više, a tvrdi se da su zaštićeni kao “kulturna dobra od velikog značaja”. Poput rodne kuće Novaka Radonjića u Molu ili rodne kuće dr Đorđa Natoševića u Starom Slankamenu. Obe su se pre nekoliko dana usled nebrige i neodržavanja – srušile.
Spisak zapuštenih dvorova, vila i letnjikovaca je impresivan a oni se nalaze na teritoriji cele zemlje – od Čavića kuće u centru Novog Pazara i Vile Teokarovića, srpskih kraljeva tekstila u Leskovcu, preko Starog zdanja u Aranđelovcu i Vile Klefiš u Jagodini do Dvorca Dunđerski u Čelarevu i Dvorca Baba Puta u Aleksi Šantiću na samom severu zemlje koji obrastao u bujnu vegetaciju izgleda kao nekakav panonski Angor Vat.
PANONSKI ANGOR VAT: Dvorac Baba Pusta kod sela Aleksa Šantić
Početkom novembra prošle godine nakon formiranja nove Vlade Srbije jednog jutra me je pozvao Tomislav Momirović, novi ministar građevinarstva, saobraćaja i infrastrukture: “Hajde da zajedno sa Ministarstvom kulture osnujemo radnu grupu koja će početi da se bavi temom zapuštene kulturne baštine!”. Nedelju dana kasnije Vlada je formirala Radnu grupu “Dvorci Srbije: Zaštita kulturne baštine” u kojoj se pored predstavnika dva ministarstva nalaze i predstavnici zavoda za zaštitu spomenika i naša Fondacija za zaštitu kulturnog i industrijskog nasleđa.
Prvi zadatak radne grupe bio je da pobroji sve dvorce, dvorove, letnjikovce i vile u Srbiji koji su pod zaštitom zakona (njih 118) i da utvrdi koji od njih je u državnoj, koji u privatnoj svojini a kod kojih je u toku proces restitucije.
Za to vreme ja sam predstavio ovaj projekat ambasadoru Francuske u Beogradu Žan-Luju Falkoniju i složili smo se da iskustva njegove zemlje kada je reč o ovoj oblasti mogu da budu od velike pomoći Srbiji. Naime, Francuska je svoje dvorce iskoristila kao prvorazredne turističke atrakcije, neki od njih su muzeji, neki luksuzni hoteli neki drugi vinarije. U čitavoj toj industriji zaposleno je više desetina hiljada ljudi širom Francuske. Bilo je jasno da je to velika šansa i za našu zemlju – da zaštitimo kulturnu baštinu koju su nam ostavili preci i ujedno otvorimo nova radna mesta.
Uporedo napravili smo web-portal www.dvorcisrbije.rs na kojem se nalaze sve informacije o 118 objekata sa spiska Radne grupe. Koliko je ova tema komplikovana govori i vest koja je u međuvremenu dospela u javnost da se zatvara jedan od najpoznatijih dvoraca u Srbiji – Fantast Bogdana Dunđerskog nedaleko od Bečeja, koji je godinama bio jedan od retkih ovakvih objekata u našoj zemlji koji su bili u funkciji hotela i restorana.
Naime, MK Grupa koja je upravljala Fantstom početkom ove godine je odlučila da do završetka postupka restitucije i konačnog definisanja vlasničkog statusa Fantasta – zatvori restoran i hotel. Prema njihovim tvrdnjama, ova kompanija je tokom četiri godine upravljanja Fantastom ulagala na godišnjem nivou 250.000 eura na održavanje objekata i plate zaposlenih. Kako postupak restitucije dugo traje, u MK Grupi su se obavezali da u okviru PIK Bečeja zaposle svih 20 zaposlenih iz Fantasta i da do konačnog rešenja njegovog statusa osiguraju zaštitu kulturne baštine dvorca i posebno kapele koja je već dva puta bila na udaru pljačkaša umetnina. Naime, bizarna grupa pljačkaša umetničkih dela koju je početkom devedesetih organizova nekadašnji slavni golman “Partizana” Petar Borota isekla je nožem pet ikona Uroša Predića iz ikonostasa kapele i prodala ih u decembru 1993 jednom beogradskom uramljivaču za 3.950 nemačkih maraka. Neke od ikona su nađene a kada sam bio u dvorcu početko ove godine na ikoni Jovana Krstitelja se i dalje video trag noža kojim je isečena.
U junu ove godine stiže prva konkretna infromacija koja može da stvori nadu da svetlo na kraju tunela kada je reč o dvorcima Srbije – ipak postoji. Naime, tada se potpredsednica Vlade Republike Srbije i ministarka kulture i informisanja Maja Gojković sastala u Parizu sa ministarkom kulture Republike Francuske Rozelin Bašlo Narkan.
Dve ministarke razgovarale su između ostalog i o mogućnostima realizacije projekta “Dvorci Srbije” i na predlog francuske strane dogovorile su da se napravi lista prioriteta od 30 objekata za obnovu, kao i da se uz podršku francuskih ekperata utvrdi najbolji način da ovaj istorijski, kulturni i turistički potencijal Srbije zaživi. Takođe, francuska ministarka je ponudila svoju pomoć da se kod fondova EU pronađu sredstva kojima bi se obnovili dvorci u Srbiji.
Kao prvi korak, narednog meseca u Srbiju stiže prva grupa francuskih eksperata iz različitih oblasti koja će obići neke od dvoraca i nakon toga izraditi studije sa predlozima načina njihove sanacije i buduće namene.
Ukoliko moje “iznuđene” biciklističke ture po Vojvodini na posredan način dovedu do toga da se bar neki od dvoraca u Srbiji obnovi – što se mene tiče, biće to jedna od najboljih posledica pandemije na ovim prostorima.
Rođen 27.7.1968. u Baču (Vojvodina, Srbija). Srednju školu završio u Bačkoj Palanci, Pravni fakultet studirao u Novom Sadu. Od 1990. radi kao novinar – u početku kao novosadski dopisnik beogradskih “Večernjih novosti”; zagrebačke “Arene”, sarajevskih “Naših dana”. Sarađuje i u magazinima “Vreme” i “Stav”.
1992. sa grupom studenata obnavlja izlaženje studentskog mesečnika “Index”. Posle dva broja sledi smena celokupne redakcije i pokretanje magazina “Nezavisi Index” koji će kasnije 1993. promeniti ime u “Svet” iz kojeg je nastala izdavačka kuća Color Press Grupa.
Danas na čelu Color Press Grupe najvećeg izdavača magazina u regionu sa kompanijama u svih 6 republika – 110 magazina, 25 internet portala i preko 80 konferencija i festivala godišnje.
U porfoliju kompanije pored domaćih (poput magazina “Lepota i zdravlje”, “Svet”, “Pošalji recept”, “Lekovito bilje” itd) nalaze se i brojni licencni brendovi: “The Economist”, “Hello!”, “Gloria”, “Story”, “Star”, “Lisa Moj stan”, “Hausbau”, “Brava Casa”, “Bravo”, “Alan Ford”, “Grazia”, “La Cucina Italiana”, “Auto Bild” i brojni drugi.
