KULTURA BAŠTINA VOJVODINE: Zrenjanin (1)
Posetu Zrenjaninu započinjem u Narodnom muzeju i prvo umetničko delo o kojem smo Olivera, Zlatko i ja razgovarali nije bilo ni platno Uroša Predića ni neka od slika Paje Jovanovića – već rad mlade slikarke Milice Ružičić (1979) iz 2010. godine – “Jugoremedija”.
“Jugoremedija”, zrenjaninska fabrika lekova, privatizovana je 2001. godine tako što je radnicima i penzionerima pripalo 58 odsto akcija, a državi 42 odsto. Država je potom svoj udeo prodala niškom biznismenu Jovici Stefanoviću Niniju, tada na Interpolovoj poternici zbog šverca cigareta. Mali akcionari su odbili da Nini dokapitalizacijom postane većinski vlasnik, ali je on falsifikovao odluku i upisao se kao većinski vlasnik.
Usledili su progoni radnika, štrajkovi, otkazi, hapšenja, pa čak i premlaćivanja pod komandom general-majora MUP-a Milivoja Mirkova. Uprkos javnom skandalu zbog brutalnosti Žandarmerije, uprkos nalazu vladinog Saveta za borbu protiv korupcije da je policija trebalo da održava red a ne da odlučuje o vlasničkom sporu, Nini nastavlja s pljačkom, štaviše, kupuje beogradski “Srbolek”, “Mentu” iz Padeja… Stefanović je uhapšen tek 9. novembra 2010, a Mirkov je posle postao komesar za bezbednost Fudbalskog saveza Srbije a danas se na svom profilu na društvenoj mreži Linkdin ponosno predstavlja kao šef obezbeđenja jedne strane banke u Beogradu.
Slika “Jugoremedija” danas je deo stalne postavke Muzeja savremene umetnosti u Beogradu. Pred ratove i tranziciju, 1990. godine u Zrenjaninu je u 50 fabrika radilo 48.000 ljudi. Nakon tranzicije taj broj je spao na jedva 10%.
Razgledanje muzeja počinjemo sa “jevrejskim uglom” u kojem se nalazi fotografija Sinagoge srušene 1941, portret rabina Davida Openhajma, rad slikara Antala Štrajtmana i deo stuba iz srušene sinagoge.
Velikobečkerečka sinagoga nalazila se na uglu današnje Jevrejske i Sarajlijine ulice, u delu grada koji se ranije nazivao „Čivutski sokak“ zbog brojne jevrejske populacije koja je tu živela. Građena je u periodu od 1894. do 1896. prema nacrtima mađarskog arhitekte Lipota Baumhorna čuvenog po gradni sinagoga u Rijeci, Segedinu, Budimpešti i – Novom Sadu. Izvođač radova bio je Metod Kučera. Sinagoga je svečano osveštana 17. avgusta 1896, za 66. rođendan cara Franje Josifa. Bila je jedan od prvih objekata u gradu koji je imao električno osvetljenje. Srušena je u aprilu 1941, na samom početku nemačke okupacije.
Po ulasku nemačkih okupacionih trupa u grad 1941, započeto je sistematsko pljačkanje, deportovanje i ubijanje jevrejskog življa. Novi predsednik opštine Jozef Gion i vođa nemačke narodnosne grupe u Banatu dr Sep Janko stali su iza inicijative krajskomandanta i SS-majora Jirgena Vagnera da se poruši sinagoga. Glavni rukovodioci pri samom rušenju prema saznanjima Anketne komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača u Banatu, bili su Johan Erenrajh, Johan Veber (šef gradskog tehničkog odeljenja) i Peter Bon. Zgrada je najpre demolirana, iz nje su izvučeni nameštaj i dragocenosti, sa zidova i poda skinute su mermerne pločice, da bi zatim bila minirana. Porušeni materijal delom su razvukli domaći Nemci, među kojima je najveći deo zapao Mihaelu Hasu, koji je od odvučene cigle sazidao sebi kuću u Beogradskoj ulici (današnja ulica Koče Kolarova), dok je ostatak u vidu cigle i gvozdenih konstrukcija bio upotrebljen za dogradnju fabrike čarapa. U literaturi se spominje i podatak da je neki Nemac u Čontikarskoj ulici od ostataka sazidao sebi svinjac. Prilikom rušenja, na ulični kolovoz su izbačene skupocene orgulje, koje su od nemačkih vlasti otkupili rukovodioci reformatske crkve. One su instalirane u Reformatskoj crkvi, gde se nalaze i danas.
Nakon pravoslavne kapele kraj dvorca “Fantast” i u Narodnom muzeju u Zrenjaninu susreo sam se sa pričom o grupi kradljivaca ikona i umetničkih slika koju je krajem osamdesetih i početkom devedesetih godina 20. veka predvodio Petar Borota, proslavljeni golman OKF Beograd, Partizana, Čelsija i Benfike.
U Narodnom muzeju u Zrenjaninu nalaze se trenutno dve slike koje je Borotina grupa ukrala 1989. iz ovog muzeja (jedno delo Paje Jovanovića) i iz osnovne škole u Idvoru – portret Mihajla Pupina, rad Uroša Predića). Olivera Skoko mi pokazuje tekst iz “Dnevika” iz 1989. o ovom slučaju.
Petar Borota je umro 2010. u Italiji u 57. godini a njegova ćerka Barbara udala se za Luku Bojovića.
“Veseli Banaćani”, slika Stevana Aleksića, koja se nalazi u stalnoj postavci muzeja prikazuje scenu iz kafanskog života, sa tipičnim banatskim motivima poput gajdi, narodne nošnje ili špricera. Tvrdi se da je nastala kao “odgovor” na “Veselu braću” Uroša Predića. Kafana u kojoj se veseljaci nalaze zvala se “Tri debela guza”. Slika je impresivnih dimenzija 150 x 132,5 cm, a u Narodni muzej Zrenjanin došla je putem poklona poljoprivrednog dobra “Hajdučica”. Pored nje tu je još nekoliko dela ovog vanredno talentovanog banatskog slikara (rođen 1876. u Aradu, umro 1923. u Modrošu, današnjem Jaši Tomiću).
“Defile banatskih spahija pred carem Franjom Josifom I”, delo slikara Pala Vaga iz 1898. inspirisano je posetom predstavnika Torontalske županije Budimpešti povodom 1000. godišnjice doseljavanja Mađara u Panonsku nizuju. Tom prilikom nastale su i Milenijumske kule od koji je na ovim prostorima sačuvana samo ona u Gardošu u Zemunu. Prema predanju Mađare je na tom putu predvodila ptica turul (mitološka gigantska verzija sokola) koja je čest motiv na spomenicima podizanim ovim povodom širom tadašnje Ugarske.
Ova slika krasila je Baroknu salu Županijske zgrade u Velikom Bečkereku. Posle 1918. je skinuta i nalazila se u depou muzeja sve do pre 20 godina od kada je izložena kao značajno svedočanstvo istorije grada.
Ono što je u Pančevu bio Mihovil Tomandl koji je uspeo da spreči “Hitler vašar” i “razvlačenje” imovine Nemaca u septembru i oktobru 1944. nakon što su pripadnici ove zajednice napustili grad ili odvedeni u logore – za Petrograd (Zrenjanin) je slikar Vasa Pomorišac. On je uspeo da sakupi mnogo vrednih umetničkih predmeta, slika, skulptura, komada nameštaja – i skloni ih u Narodni muzej.
Pomorišac je rođen u Modošu (Jaši Tomiću) 1893. Umetničko školovanje započinje od 1905. do 1911. u ateljeu sugrađanina Stevana Aleksića. Od 1913. do 1914. u Minhenu pohađa Akademiju likovnih umetnosti.
Mobilisan je 1914. ali se odmah predaje Rusima. Posle rata dolazi u Zagreb 1919. gde se upisuje na Akademiju za umjetnost i umjetni obrt, kod prof. Ljube Babića i Ferda Kovačevića. Iste godine prelazi u Beograd gde se upisuje u Umetničko zanatsku školu. U London odlazi 1920. gde studira na Kraljevskoj akademiji St. Martin’s School of Art zatim se vraća u Beograd gde živi od 1925. do 1935, kada priređuje prve samostalne izložbe. Često odlazi iz Beograda na putovanja u Italiju, Francusku i Englesku.
U Parizu boravi između 1935. i 1939. Predavao je u Kraljevskoj umetničkoj školi u Beogradu, a kasnije je postavljen i za profesora Akademije likovnih umetnosti u Beogradu 1942. a 1950. za profesora Akademije primenjenih umetnosti u Beogradu. Umro je u Beogradu 1961.
Poseban deo muzeja posvećen je jednoj sjajnoj ženi o kojoj jako malo znamo. Paulina Pava Sudarski rođena je u julu 1914. na dan venčanja svojih roditelja Relje Sudarskog – trgovca i Jovanke Kovačev. Relja je na početku rata regrutovan u austrougarsku vojsku. Po završetku Prvog svetskog rata se nije vratio kući pa je proglašen nestalim.
Paulinina majka Jovanka se između dva svetska rata u Beogradu upoznaje sa Vladimirom Vrbaškim, fabrikantom košulja za koga se i udaje. Vrbaški je prihvatio Pavu, starao se o njoj i iškolovao je, da bi po završetku školovanja postala akademska slikarka. Posle studijskog putovanja po Italiji i drugim evropskim državama, vraća se u domovinu da bi predavala likovnu umetnost u nekoliko škola Kraljevine Jugoslavije.
Kada se 1937. osniva Akademija likovnih umetnosti, Paulina postaje jedan od prvih upisanih studenata. Na Akademiji je Paulina uradila najveći broj svojih radova. Osim aktova tu su i portreti, pejzaži, mrtve prirode. U to vreme, ova slikarka je i saradnica časopisa “Žena danas” i “Vojvođanski zbornik”, aktivno učestvujući u društvenom i političkom životu predratnog Beograda poput neke banatske Fride Kalo. Verovatno je tada i upoznala svog Dijega Riveru – budućeg supruga Blaža Đuričića sa kojim odlazi na Cetinje gde se zapošljava kao nastavnica u tamošnjoj gimnaziji.
Školska godina se prekida u maju 1941, zbog priprema za predstojeći ustanak te se i Paulina sa suprugom priključuje mladim komunistima i odlazi u rat. Po dolasku na Durmitor dodeljena je Upravi partizanske bolnice. Njen život će biti tragično okončan upravo obavljajući posao bolničarke tokom bitke na Sutjesci poznatoj kao Peta neprijateljska ofanziva. Toga 13. juna 1943. godine bila je deo sanitetskog osoblja koje nije želelo da napusti ranjenike i bolesne i tom prilikom je i poginula. Posle rata njena majka dala je 155 Pavinih radova Zrenjaninskom gradskom muzeju.
Napuštamo razgledanje muzeja jer nas čekaju u Gradskoj kući, nekadašnjem sedištu Torontalske županije o kojoj ću kao i o Ruskoj crkvi, Brašovanovom Sokolskom domu, Klosteru i Pinvoj vili – pisati na ovom mestu za sedam dana.
(Objavljeno u listu “Dnevnik” 14.02.2021.)
Rođen 27.7.1968. u Baču (Vojvodina, Srbija). Srednju školu završio u Bačkoj Palanci, Pravni fakultet studirao u Novom Sadu. Od 1990. radi kao novinar – u početku kao novosadski dopisnik beogradskih “Večernjih novosti”; zagrebačke “Arene”, sarajevskih “Naših dana”. Sarađuje i u magazinima “Vreme” i “Stav”.
1992. sa grupom studenata obnavlja izlaženje studentskog mesečnika “Index”. Posle dva broja sledi smena celokupne redakcije i pokretanje magazina “Nezavisi Index” koji će kasnije 1993. promeniti ime u “Svet” iz kojeg je nastala izdavačka kuća Color Press Grupa.
Danas na čelu Color Press Grupe najvećeg izdavača magazina u regionu sa kompanijama u svih 6 republika – 110 magazina, 25 internet portala i preko 80 konferencija i festivala godišnje.
U porfoliju kompanije pored domaćih (poput magazina “Lepota i zdravlje”, “Svet”, “Pošalji recept”, “Lekovito bilje” itd) nalaze se i brojni licencni brendovi: “The Economist”, “Hello!”, “Gloria”, “Story”, “Star”, “Lisa Moj stan”, “Hausbau”, “Brava Casa”, “Bravo”, “Alan Ford”, “Grazia”, “La Cucina Italiana”, “Auto Bild” i brojni drugi.
