BICIKLOM KROZ VOJVODINU: Stara Pazova (3)
Feta Muslijević je Goranac i on brine o Katoličkoj crkvi Presvetog Trojstva u Svetosavskoj br. 4 u Staroj Pazovi. Otključava nam vrata hrama i objašnjava da nedeljnu misu ovde služi župnik iz Golubinaca. Zajednica je mala ali veoma aktivna.
Kamen temeljac za ovu crkvu blagoslovili su 1908. Karlo Pavličić, župnik inđijski, Franjo Vuković, župnik golubinački i Josip Galeta, župnik novobanovački, a 11. jula iste godine je otpočela gradnja crkve.
Izvođenje radova preuzeo je zidarski majstor Josip Cimerman iz Novog Slankamena za 20.210 kruna i 87 filira. Zapisi govore da je impozantna bila procesija koja je krenula iz dvorišta Nikole Žažinca a u kojoj je učestvovala “sva mesna inteligencija koja se kretala na mesto gde će biti blagoslov kamen temeljac, gde se okupilo i mnogo znatiželjnika inoveraca, evangelika”.
Sam čin blagoslova obavio je Karlo Pavličić inđijski župnik. Desetog septembra iste godine, dozvolom biskupa dr. Anđelka Voršaka, župnik Franjo Vuković blagoslovio je izliveni krst koji je u njegovom prisustvu potom postavljen na toranj novosagrađene crkve u Staroj Pazovi, a 23. 10. 1909. blagoslovena su i postavljena na toranj tri zvona. Posveta crkve u Staroj Pazovi obavljena je u čast Presvetom Trojstvu, 20. februara 1910.
Produžavamo biciklama niz prometnu ulicu Svetog Save i stižemo do Pravoslavne crkve ispred koje nas obučen u trenerku dočekuje mladi sveštenik, ne stariji od 30 godina. Ljubazno nam pokazuje unutrašnjost hrama, priča da mu je i otac sveštenik, objašnjava koje je sve predmete imao na Bogosloviji i vadi knjige na slavjanosrpskom iz kojih se čitalo sve donedavno.
Interesuje me zašto se u lusteru na sredini crkve nalaze nojeva jaja, mladi popa odgovara da je to zbog verovanja da ona rasteruju paukove.
Najstariji zapis o pravoslavnoj crkvi u Staroj Pazovi potiče iz 1775. a nalazi se u inventaru, koji je sačinjen po nalogu mitropolita Vićentija Jovanovića i potpisan od Mojseja Popovića jeromonaha krušedolskog. Iz njega se saznaje kakav je bio nameštaj i unutrašnje uređenje crkve. O vremenu nastanka, mestu kao i spoljašnjem izgledu tadašnje crkve nema podataka pošto su prve strane zapisnika oštećene. Zna se da je crkva popravljena 1782.
Današnja Srpska pravoslavna crkva Svetog proroka Ilije (2. avgust) u Staroj Pazovi je reprezentativna, monumentalna neoklasicistička građevina podignuta 1828. Desno i levo od ulaznog portala se nalaze polukružne niše u kojima su predstavljeni likovi: Isus Hrist (prilažu hramu Kolo srpskih sestara, 1929) i Sv. prorok Ilija (prilažu hramu Petar i Sofija Čortan, 1929).
Kada je stara crkva srušena ne zna se. O zidanju nove sadašnje crkve Svetog proroka Ilije ima zapis na “Zborniku propovedi” pisan rukom tadašnjeg paroha Živojina Sviračevića od 18. januara 1829. Zidanje je počelo 25. aprila 1827. krst na toranj je podignut 3. juna 1828. Preseljenje u novu crkvu je izvršeno 18. novembra 1828. Nema zapisa o tome ko je crkvu osvetio. Zvonik je visok 25 metara. U početku visok toranj nije bio takav nego je bio železni krst postavljen na kuli, koja je bila pokrivena daščicama – šindrom u visini od 3 metra sve do 1862. kad je taj krst 1907. skinut i uzidan čelo oltara. Crkva je do 1835. imala samo 2 zvona (iz perioda stare crkve) a treće je kupljeno 9. februara iste godine, težine 688 funti.
Na Ivandan 17. jula 1900. Staru Pazovu je zadesilo veliko nevreme koje je oštetilo i sam toranj. Tako je 19. jula 1907.godine podignut novi na 4 stuba sa novom građom, pokriven bakrom, zaštićen gromobranom, sa zlatnim krstom i zlatnom jabukom. Te iste godina 23. jula kupljena su i dva nova zvona od strane štedionice veleposednika Nikole Petrovića. Na zvonima se nalaze likovi Svetog Proroka Ilije i Sv. Atanasija. Zvona su livena kod Antona Novotnija u Temišvaru težine 578 kg i 69.5 kg. Ukupna visina današnje crkve je 37 metara. Sat je postavljen na kulu 1895. bio izrađen u Zemunu u radnji P. Pantelića, a dobrotvor je bio Mihailo Klip.
Ikonostas po zapisu paroha Pavla Trumića postavljen je 23. juna 1839. a 24. je osvećen. Izgrađen je od drveta a izradio ga je Bidhauer (ime nečitko) žitelj novosadski i koštao je je 1.000 srebra. Današnji ikonostas je urađen 1861. od drveta. Drvorezbariju i oslikavanje ikonostasa je izveo Petar Čortanović, a izradu je finansirao Petar Petrović veliki trgovac i stric veleposednika Nikole Petrovića. Raspored ikona je sledeći: na vrhu je krst sa Hristovim raspećem, ispod njega je manja ikona skidanje Spasitelja s krsta, s leve strane u vidu trokuta svaka pojedinačno Sveta Bogorodica, apostol Petar i prorok Mojsej, s desna isto tako Sv. Jovan Bogoslov, apostol Pavle i prorok Ilija. Ispod toga u srednjem redu s leva Roždenstvo Hristovo, Sretenije, u sredini Voskresenije do njega s desna Voznesenije i Silazak Sv. Duha. U donjem redu su prestolne ikone: s desna Spasitelj, s leva Bogorodica. Na carskim dverima u vrhu je drven pozlaćen krst a dole Blagovesti, na južnim arhanđeo Mihail, a na severnim arhiđakon Stevan. Nad arhijerejskim stolom lik prosvetitelja Save a preko od njega tron hramovnog patrona Svetog Ilije. Pred oba trona s desne i leve strane ima po 3 drvene stepenice. Veća intervencija na hramu izvršena je 1929. godine, kada su postavljeni vitraži, dok je živopis izveo A. Kuzminac, “dekorativni moler i pozlatar”.
Na koru se desne strane na zidu nalazi se lik Sv. Save i Sv. Nikolaja a s levo je car Konstantin i carica Jelena. Po priči starih meštana ove likove i ikone na ikonostasu 1894. popravljao je Paja Janković samouki slikar, otac Nikole Jankovića upravitelja pazovačke banke. Porta je imala drvenu ogradu sve to 1890. kada je postavljena nova ograda od gvožđa.
Ispred crkve jedan monument novijeg datuma – reč je o spomeniku meštanima Stare Pazove stradalim u ratovima devedesetih. Sretali smo ovakva obeležja širom Vojvodine i svuda je bilo najviše do deset imena. Ovde nalazimo više stotina imena poginulih po godinama 1991, 1992, 1993, 1994, 1995, 1996. i 1998. i pet imena 1999. u vreme rata na Kosovu i NATO agresije na SR Jugoslaviju. Potresno svedočanstvo jednog vremena.
Slovački narodni dom je monumentalna zgrada u ulici Ćirila i Metodija br. 11. Ideja o izgradnji Narodnog doma koji bi bio mesto okupljanja jugoslovenskih Slovaka i Čeha, nastala je 1923. Rad na polju kulture intezivira se nakon 1928. kada su Slovaci u Staroj Pazovi ujedinjeni u evangeličkom crkvenom saboru izgradili Crkveno–narodni dom, kasnije nazvan Slovački narodni dom sa prelepom salom koju je koristila crkva, ali koja je služila za održavanje pozorišnih predstava. U njoj je bila smeštena Slovačka narodna čitaonica, u domu je svoje prostorije imao i crkveni sabor, tu su se održavali i časovi veronauke, uvežbavale crkvene pesme, sastajali prezbiteri i obavljale ostale aktivnosti.
Ovde su svoju delatnost razvijala i slovačka društva – pozorišni kružok, seljački hor, dobrovoljno vatrograsno društvo, sportski klup „Šćefanjik“ i narodna škola. U frizu naspram glavnog ulaza piše: „SLOVENSKÝ NÁRODNÝ DOM“. Sa strane ulaza ispod timpanona su ukrasi u vidu kruga i traka, obojeni u belo. Danas se u ovoj zgradi nalazi Slovačko kulturno-umetničko društvo „Heroj Janko Čmelik“.
Odmah do nje u Ćirila i Metodija 13 nalazi se nekadašnja kuća ugledne nemačke porodice Rup. Osnova objekta je u obliku ćiriličnog slova “G“ zidana opekom, na fasadi se nalazi šest ritmično raspoređenih dvokrilnih prozora sa naglašenim neprekinutim podprozorskim bankom. Postoje četiri ulaza u objekat. Najznačajniji članove ove porodice bili su Viktor Rup (1874-1952) po zanimanju advokat i jedan od pokretača razvoja Stare Pazove s početka 20. veka i njegov sin Đura Rup (1902-1976) takođe ugledni pazovački advokat.
Još jedna impozantna zgrada vezana je za baštinu ovdašnjih Slovaka. Zgrada župnog dvora Slovačke evangeličke crkve podignuta je 1894. a nekada je služila i kao dom svešteničke porodice, a danas se u njoj nalazi Centralni arhiv slovačke evangeličke crkve u Srbiji. U njoj je živeo i radio sveštenik, dramski pisac i modernista Vladimir Hurban Vladimirov (1884-1950) o kojem sam pisao prošle nedelje. U depoima Centralnog arhiva slovačke evangeličke crkve nalazi se bogata zbirka dokumentarne arhivske građe: rukopisa, zapisnika, geneologije, fotografija, periodične štampe i knjiga iz crkvenog života ne samo evangeličke već i drugih crkva na području bivše Jugoslavije.
Najstarija knjiga je iz 1583. a u zbirci se nalazi Jevanđelje Svetog Marka iz perioda kada su se Slovaci doseljavali na ove prostore kao i pesmarice… Zanimljivo je da se u arhivu nalazi Novi zavet Vuka Stefanovića Karadžića i Stari zavet i Psalmi Đure Daničića kao i brojna izdanja na mnogim jezicima (aramejski, španski, kineski, italijanski, latinski, starogrčki….). Najbogatija zbirka je korespodencija porodica Hurban i Štur. U okviru istorijskog arhiva nalazi se i spomen soba Hurbanovih i delovi nameštaja prvog biskupa Slovačke evangelističke crkve u Jugoslaviji Adama Vereša. Godine 2011. odlukom Sinoda Slovačke evangelističke crkve u Srbiji, ustanovljeno je da se u ovaj arhiv prikuplja arhivska gradja iz svih crkvenih opština sa područja Srbije i bivše Jugoslavije. Nedavno je otvorena biblioteka i čitaonica u ovom zdanju. Arhiv sarađuje sa Arhivom Srpske pravoslavne crkve u Srbiji i Arhivom Slovačke narodne biblioteke u Martinu u Slovačkoj.
Nedavno je u Domu kulture u Staroj Pazovi otvorena izložba fotografija Pavela Surovog iz Kisača pod provokarivnim nazovim “Korona”. U okviru NALED-ovog projekta “Etno mreža” koji promoviše kućnu radinost žena širom Srbije – tom prilikom su lokalne žene, obučene u slovačke narodne nošnje predstavile svoje rukotvorine i tradicionalna jela poput nadlački, specijaliteta od kuvanog testa posutog orasima ili sirom. Pitaju me odakle znam slovačku pesmu “Hej javor, javor, javor zeleni”, kažem im da sam odrastao u Baču pored Selenče a one mi otkrivaju da je deo pazovačkih Slovaka doseljen upravo iz Selenče.
Zajednički život Srba i Slovaka u Staroj Pazovi traje vekovima. Još vreme Osmanskog carstva (16-18. veka) Pazovu su naselili Srbi. Već 1730. u Staroj Pazovi postoji Srpska narodna osnovna škola. Oni su ostali pretežno stanovništvo sve do kraja 18. veka. Slovaci su se doselili u ovaj deo Srema, tada južni deo Habzburške monarhije, posle 1760. uglavnom iz srednje Slovačke. Doselili su se i zbog siromaštva ali i zbog Mađara katolika, koji nisu bili pobornici njihove nove protestantske nove vere. Nemci su se doselili 1791. na prostor koji je dobio ime Nova Pazova a tada i Stara Pazova dobija svoje ime. Prema poslednjem popisu u Staroj Pazovi živi 56% Srba, 31% Slovaka i 13% pripadnika ostalih naroda. Svi ulični natpisi u mestu su dvojezični – srpski i slovački.
U Sremskoj Pazovi proizvodi se jedna jedinstvena poslastica – čokolada “Srbijanka”. Sa Eminom Dautovićem, vlasnikom malog zanatskog pogona koji proizvodi “Srbijanku” na kraju naše ture pijemo kafu u jednom od lokala u centru mesta. “Srbijanka”, čokolada koja ima konture geofrafskog oblika Srbije, čak i reljefe srpskih planina – postala je prafi hit, naročito među našim ljudima u inostranstvu a postoji i u verziji sa džemom od šljiva kao punjenjem. Emin, Pazovčanin od oca Bošnjaka i majke Hrvatice, od skora oženjen Srpkinjom – prava je slika i prilika multietničnosti ovog kraja.
Emin nam priča da planira otvaranje prodavnice i poslastičarnice u centru mesta, odmah do prostora Turističke organizacije Stara Pazova pa će tako ova opština pored poslastica Nikole Gašparovića iz Golubinaca, dobiti još jednu autentičnu “slatku kuću”.
Na izlasku iz Stare Pazove nalazi se i čuvena Kuća fudbala Fudbalskog saveza Srbije. Ovaj moderan sportski kompleks je otvoren 14. maja 2011. Ukupna cena je iznosila 15 miliona evra. Kompleks je ukupne površine od 11,5 hektara, što uključuje i 10.000 metara kvadratnih zatvorenog prostora, i 60.000 metara kvadratnih otvorenih terena. Pored fudbalskih terena, kompleks ima atletsku stazu, hotel, restoran i teretanu. Otvaranju kompleksa 2011. prisustvovali su tadašnji predsednik FIFA Sep Blater, predsednik UEFA Mišel Platini, predsednik FSS Tomislav Karadžić koji se smatra i najzaslužnijim za podizanje Kuće fudbala.
Na putu ka Starim Banovcima prolazimo pored (tačnije ispod) stabla Bele topole koje od 1983. predstavlja botanički spomenik prirode 3. kategorije kao značajno prirodno dobro i registrovano je u Centralnom registru zaštićenih dobara u Zavodu za zaštitu prirode Srbije u Novom Sadu. Visina stabla je 35 metara, raspon krošnje je 32 metara dok je obim stabla na prsnoj visini 6,50 metara. Bela topola samoniklo raste samo na severnoj polulopti, dok je na južnu preneta veštačkim putem. Rasprostranjena je po svim naplavnim zemljištima nizina, uz velike reke od Altanskog okeana do Afrike. Biljka je dvodoma i cveta u martu i aprilu. Starost Bele topole kod Stare Pazove procenjuje se na oko 110 godina, a stablo može doživeti i 300 godina, što je fiziološki maksimum ove vrste. Stablo u Staroj Pazovi zbog svojih izvanrednih dimenzija, vitalnošću i starošću predstavlja jedan, veoma redak, kapitalan primerak ove autohtone vrste drveća u Vojvodini. Prema drevnoj mitologiji, Bela topola je posvećena Herkulesu jer je uništio Kakusa (vatreno čudovište, sin Vulkana) u pećini na Aventinskom brdu koje je bilo prekriveno ovim drvećem. U momentu svog trijumfa ograničio je vrh brega gomilom Bele topole, kao dokaz njegove pobede.
Pesnik iz Vojke održava Jevejsko groblje
Jevrejsko groblje u Staroj Pazovi nalazi se odmah uz protestantsko i pravoslavno. Milivoj Kovacevic mi priča kako ga povremeno čisti i održava Stevan Korać, pesnik i entuzijasta iz Vojke.
Tačni datum naseljavanja Jevreja u Staroj Pazovi nije poznat, smatra se da ih je bilo početkom 19. veka. Pred sam Drugi svetski rat bile su 54 osobe. Bila je to mala zajednica, tek 28. marta 1903. kupili su zgradu za sinagogu od Katarine Vereš, veličina poseda bila je 9 ari i 41 m2, Bila je to skromna zgrada koja je služila vernicima sve do maja 1942. godine, kada su svi Jevreji iz Stare Pazove, njih 56 odvedeni u nepoznatom pravcu i niko od njih se nije vratio. U dvorištu zgrade je bio “šakteraj” gde se klala živina. Šakter je bio istovremeno i kantor. Bila je to filijalna “Izraelitska bogoštovna opština” Jevrejske opštine u Zemunu, ali je imala Jevrejsku osnovnu školu sa dva učitelja, sa bibliotekom u Jevrejskoj opštini i sa sportskim klubom “Hakoah”. Poznata su imena kantora Vilima Atlasa i poslednjeg Herškovića. Zgrada je 6. januara 1949. prodata i srušena.
Rođen 27.7.1968. u Baču (Vojvodina, Srbija). Srednju školu završio u Bačkoj Palanci, Pravni fakultet studirao u Novom Sadu. Od 1990. radi kao novinar – u početku kao novosadski dopisnik beogradskih “Večernjih novosti”; zagrebačke “Arene”, sarajevskih “Naših dana”. Sarađuje i u magazinima “Vreme” i “Stav”.
1992. sa grupom studenata obnavlja izlaženje studentskog mesečnika “Index”. Posle dva broja sledi smena celokupne redakcije i pokretanje magazina “Nezavisi Index” koji će kasnije 1993. promeniti ime u “Svet” iz kojeg je nastala izdavačka kuća Color Press Grupa.
Danas na čelu Color Press Grupe najvećeg izdavača magazina u regionu sa kompanijama u svih 6 republika – 110 magazina, 25 internet portala i preko 80 konferencija i festivala godišnje.
U porfoliju kompanije pored domaćih (poput magazina “Lepota i zdravlje”, “Svet”, “Pošalji recept”, “Lekovito bilje” itd) nalaze se i brojni licencni brendovi: “The Economist”, “Hello!”, “Gloria”, “Story”, “Star”, “Lisa Moj stan”, “Hausbau”, “Brava Casa”, “Bravo”, “Alan Ford”, “Grazia”, “La Cucina Italiana”, “Auto Bild” i brojni drugi.
