KULTURNA BAŠTINA VOJVODINE: Kula, Sivac i Mali Stapar
Zagledani u čuveni pokretni most na Velikom bačkom kanalu jedva smo primetili Likovnu galeriju Kulturnog centra Kula u centru mesta. Ulazimo i dočekuje nas ljubazna Snežana Davidović koja nam objašnjava da postavka “U susret muzeju” koju vidimo predstavlja deo kolekcije budućeg muzeja koji treba da se otvori u dosadašnjoj zgradi policijske stanice u centru mesta. Pozvali su žitelje Kule i okolnih sela da doniraju predmete (fotografije, nameštaj, poljoprivredne i zanatske alate, plakate, table sa starih radnji…) koji mogu da budu u postavci muzeja.
Vodi nas preko put u zgradu pozorišta u okviru Kulturnog centra Kula gde nas, kao da smo najavljeni a nismo – srdačno dočekuje Kamenko Bertić, direktor. Odvodi nas u pozorišnu salu u kojoj je postavljena scenografija za predstavu “Antigona u Njujorku” po tekstu Januša Glovačkog. Pun entuzijazma kakav se retko sreće u velikim gradovima – priča o Republičkom festivalu amaterskih pozorišta koje 2. jula počinje u Kuli i predstaviće osam najboljih amaterskih predstava iz pozorišta širom Srbije. Kamenko nam otkriva kako je scena amaterskih pozorišta posebno živa u Vojvodini dok je u ostatku države protekle dve decenije dosta oslabljena. Uz obećanje da ćemo doći na bar jednu predstavu – napuštamo ovo dvoje divnih entuzijasta i nastavljamo obilazak Kule.
Ono što odmah pada u oči je da u ovom mestu, za razliku od Vrbasa – Veliki bački kanal izgleda onako kako bi trebalo da izgleda, širok, čist, sa lokvanjima kao na Moneovim slikama.
Most na kanalu je specifičan po tome što propuštanje plovila obavlja tako što se konstukcija mosta podiže poput lifta hidrauličnim mehanizmom.
Kada pogledate hronologiju industrijalizacije Kule koja deluje kao da čitate istoriju nekog Mančestera, postaje vam jasno zašto je ovaj vojvođanski gradić u protekla dva veka bio među najnaprednijima u Panonskoj ravnici: 1812. osnovana fabrika piva; 1876. je podignut prvi parni mlin; 1880. fabrika plugova; 1882. livnica i fabrika armatura; 1892. fabrika svilenih tkanina; 1904. fabrika stolarija; 1906. fabrika šešira; fabrika vunenih tkanina; 1916. podignut je Mlin „Žitobačka“; 1920. fabrika kože, mada njena proizvodnja datira još iz 1753. kada su to bile manufakturne radionice, s malim brojem radnika i ponekom mašinom. Neke od ovih fabrika su posle Prvog svetskgo rata a naročito za vreme svetske ekonomske krize (1929-1931) prestale sa radom, kao što su fabrika svilenih tkanina, fabrika stolarije i fabrika šešira. Većina industrijskih pogona zatvorena je međutim u vremenu tranzicije, protekle dve decenije.
Uporedo sa industrijom čiji su u najvećoj meri nosioci bili ovdašnji Nemci i Jevreji, cvetao je i kulturni i verski život različitih naroda u Kuli i okolnim mestima.
Dok šetamo centrom Kule, promiču zgrada SUP-a koja će uskoro da postane Gradski muzej, moderne skulpture na otvorenom, spomenik partizanima, katolička crkva, spomenik Svetom trojstvu i slavnom kompozitoru Isidoru Bajiću, rođenom u Kuli; modernističke zgrade i natpisi na četiri jezika: srpskom, mađarskom, rusinskom i ukrajinskom.
Ulazimo u Srpsku pravoslavnu crkvu Svetog Marka. Bogomolja je sagrađena 1852. a lep i za barokne pravoslavne crkve u Vojvodini neobično svetao ikonostas je oslikao slavni Teodor Kračun.
Kao i većina Železničkih stanica u Vojvodini – i ova u Kuli je u prilično zapuštenom stanju. Postoje četiri polaska dnevno za Sombor i četiri za Vrbas preko kojeg možete dalje za Novi Sad ili Suboticu. Pruga Mali Iđoš – Bačka Palanka koja je nekada prolazila kroz Kulu više nije u funkciji. Radnik na stanici sa jakim mađarskim naglaskom priča nam kako je nekad bilo mnogo više putnika a danas se većina ljudi odlučuje za sopstveni automobilski prevoz ili linijske taksije.
Dok idem u pravcu Sivca prolazimo kraj velike zapuštene vile građene u, za ove prostore dosta neuobičajenom stilu.
Vila danas pripada porodici Rankov i prema rečima sina od vlasnika izgrađena je 1920. za nemačku porodicu Gaus prema projektu čuvenog mađarskog arhitekte Đerđa Deneša. Ekonomska kriza 1929. dovodi do bankrota vlasnika i vlasnik kuće postaje banka od koje je kasnije odkupljuje porodica Rankov koja je tu živela do 1993. Kasnije je u vili živelo nekoliko izbegličkih porodica a 2013. ovde su snimane neke scene iz filma “Neposlušni” rediteljke Mine Đukić, rođene Kuljanke. Dok se penjemo impozantnim drvenim stepeništem na sprat kuće – vlasnik nam priča kako su je ponudili bez naknade Opštini Kula da se u njoj napravi muzej ili bibliotekta ali nije bilo sluha za tu ideju jer je verovatno procena bila kako bi troškovi popravke objekta probili sve raspoložive budžete. Vlasnicima smeta što u medijima njihovu kuću povremeno zovu i “Ukleta vila” jer smatraju da to neće pomoći u njenoj prodaji ili stavljanju u funkciju.
Stižemo u Sivac i pred nama je impozantna pravoslavna crkva posvećena Prenosu moštiju Svetog oca Nikolaja, izgrađena je na mestu starijeg hrama, 1873. rad braće Šmaus iz Apatina i Vrbasa kao jednobrodna građevina, sa polukružnom oltarskom apsidom na istočnoj strani i plitkim pevničkim prostorima. Izgrađena tokom druge polovine 19. veka, najmlađa je među crkvama monumentalnih dimenzija, sa raskošnim predvorjem, klasicističkim portikom i tri zvonika.
Ikonostas je upola niži od visine trijumfalnog luka pod kojim stoji, jer potiče iz starije, znatno niže crkve. Na osnovu stilskih osobenosti pripisan je Pavelu Đurkoviću, našem poznatom klasicističkom slikaru i datovan oko 1820.-1821. Pozlatarske radove u crkvi je izveo Teodorović.
Ljubazni sveštenik pozdravlja nas na ulazu u crkvu i priča o istorijatu. Otkriva nam zanimljiv detalj sa kopije ikone čiji se original nalazi u Galeriji Matice srpske a na kojoj Bogorodica drži Isusa koji je u – bačkoj narodnoj nošnji!
Naseljavanje Nemaca u Sivac počelo je 1786. Prvo reformatske, a potom, u manjem broju, i rimokatoličke veroispovesti, koji su se 1796. g. izdvojili u zasebnu opštinu, nazvanu Novi Sivac (ova administrativna podela sela trajaće sve do posle Drugog svetskog rata). Vremenom su se nemačke porodice naselile i u Starom Sivcu, u koji je doseljen i deo mađarskih porodica. Reformatka nemačka crkva u Novom Sivcu podignuta je 1811. a u Starom Sivcu je 1868. sagrađena i rimokatolička crkva Imena Marijinog.
U jesen 1944. deo Nemaca se povukao sa vojskom dok su oni koji su ostali završili u logorima (većina u Gakovu, selu koje je celo bilo pretvoreno u logor). Prema poslednjem popisu u Sivcu živi 13 Nemaca. Od nekadašnje šećerane, ostale su samo ruševine dok je Reformatska crkva takođe u veoma lošem stanju. Na trafo-stanici preko puta crkve nalaze se plakati posvećeni NATO-bombardovanju Srbije. Nezvanično se čuje da će se i ova crkva naći na listi bogomolja čiju će obnovu Vlada Republike Mađarske da finansira.
Rimokatolička crkva u koju odlaze lokalni Mađari i Hrvati (njih oko 600 prema poslednjem popisu) je uredno održavana i u dobrom je stanju. Inače, Sivac je bio posebna opština do 1965. a onda je pripojen Kuli.
Posle Sivca put nas vodi dalje kao Malom Staparu gde se nalazi jedini od pet mlinova izgrađenih na Velikom bačkom kanalu – koji je sačuvan. Mlin je zadržao izgled iz 1848. kad je uoči revolucionarnih previranja pušten u pogon.
Zbog visinske razlike koja iznosi od 3 do 5 metara, postojali su uslovi za izgradnju male hidroelektrane koja je strujom napajala upravnu zgradu, petospratni mlin i pogone za glaziranje pirinča koji se uzgajao na obližnjim Kosančić salašima. U to vreme se od pirinča pravio kozmetički puder. Malostaparci su voleli da se hvale da su njihov puder, zbog izuzetnog kvaliteta, koristile bečke dame. Mlin je radio do 1976. kad je njegov poslednji zakupac prestao da melje žito. Mlinom upravljaju Vode Vojvodine i ovaj objekat vredne industrijske baštine bi u narednom periodu trebalo staviti u funkciju turizma jer zajedno sa prevodnicom predstavlja prvorazrednu atrakciju.Sama prevodnica kod Malog Stapara je sagrađena 1793. na samom početku rada na kanalu. Prevodnice su ujedno imale funkciju carinarnice i mesta gde se vršilo naplaćivanje taksi i drugih dažbina za prolaz brodova. Kopanje kanala, izgradnja prevodnice i zgrade tehničke uprave kanala, izgradnja prevodnice i zgrade tehničke uprave kanala, a malo kasnije i izgradnja mlina – bili su glavni uslovi za povećanje broja stanovnika Malog Stapara.
Na brodove koji su se zaustavljali u pristaništu vršio se utovar i istovar roba, mlin je mleo brašno, kafane i prodavnice su radile, stanovništvo Malog Stapara, njih oko 1.000 u to vreme živelo je veoma aktivno.
Za kraj naše posete izuzetno zanimljivom i kulturnom baštinom bogatim kulskom kraju (Ruski Krstur i Crvenku ostavljamo za neku biciklističku turu ovog leta) odlučili smo se da posetimo Vinariju Milisavljević u Liparu, selu koje su 1921. osnovali solunski dobrovoljci kojima je kralj Aleksandar podelio zemlju. Selo se između dva rata zvalo Sokolac da bi posle 1945. promenio ime u – Lipar.
“Kažem ja mojim ljudima, ajde da napravimo Miss berbe, da bude zanimljivije! Pitaju – šefe, koga da izaberemo? Kažem im – ma najmlađu radnicu na berbi, da ne razmišljamo mnogo! Odem do Kule da nešto završim, vraćam se i vidim da je Miss berbe žena od 58 godina! Pa, jesam vam rekao da izaberete najmlađu!?! To je bila najmlađa radnica, šefe!”, priča vlasnik vinarije Stevan Milisavljević o mukama sa radnom snagom koju imaju on i njegove kolege proteklih godina. Impresivna vinarija u Liparu, sa ukusno uređenim restoranom i vinskim podrumom. “Da si pored Beograda, ti bi uzimao milione!”, rekao mu je jedan prijatelj iz prestonice. Pijemo cvajgelt i gledamo divljeg zeca kako trči kroz čokote.
Rođen 27.7.1968. u Baču (Vojvodina, Srbija). Srednju školu završio u Bačkoj Palanci, Pravni fakultet studirao u Novom Sadu. Od 1990. radi kao novinar – u početku kao novosadski dopisnik beogradskih “Večernjih novosti”; zagrebačke “Arene”, sarajevskih “Naših dana”. Sarađuje i u magazinima “Vreme” i “Stav”.
1992. sa grupom studenata obnavlja izlaženje studentskog mesečnika “Index”. Posle dva broja sledi smena celokupne redakcije i pokretanje magazina “Nezavisi Index” koji će kasnije 1993. promeniti ime u “Svet” iz kojeg je nastala izdavačka kuća Color Press Grupa.
Danas na čelu Color Press Grupe najvećeg izdavača magazina u regionu sa kompanijama u svih 6 republika – 110 magazina, 25 internet portala i preko 80 konferencija i festivala godišnje.
U porfoliju kompanije pored domaćih (poput magazina “Lepota i zdravlje”, “Svet”, “Pošalji recept”, “Lekovito bilje” itd) nalaze se i brojni licencni brendovi: “The Economist”, “Hello!”, “Gloria”, “Story”, “Star”, “Lisa Moj stan”, “Hausbau”, “Brava Casa”, “Bravo”, “Alan Ford”, “Grazia”, “La Cucina Italiana”, “Auto Bild” i brojni drugi.
