BICIKLOM KROZ VOJVODINU: Neštin, Vizić i Erdevik
U sunčano ali sveže oktobarsko jutro, prelazimo skelom Dunav između Futoga i Beočina i evo nas par minuta kasnije, doručkujemo u čuvenoj pekari “Klasje panonsko” u Čereviću. Vlasnici imaju i malu proizvodnju zanatskog piva “Birče” koje smo imali prilike da probamo na festivalu “Čerevićvil” koji se organizuje nekoliko puta godišnje na lokalnoj pijaci.
Nastavljamo ka Neštinu, prolazimo kroz Susek o kojem sam pisao ranije na ovom mestu. U ulici koja nosi ime Drum, na samom izlasku iz Suseka na Neštinu, ispred kuće zanimljiva tabla: “Momak za ženidbu, pitati u dvorištu!”. Nismo stali da se raspitamo da li je reč o duhovitoj poruci nekog susečkog derana ili pak poslednjem pokušaju nekih očajnih roditelja da ožene sina, sremačkog “starog momka”. U svakom slučaju, devojke, ako ima zainteresovanih – kuća je druga sa kraja sela na levoj strani pomenute ulice.
Primećujemo da je Susek izgleda vojvođansko selo sa najviše krava i konja, valjda će se to pokazati na narednom popisu jer nigde nismo videli toliko balege na asfaltu kao ovde.
Čim se iz pravca Suseka spustite u Neštin, dočekuje vas impozantni spomenik partizanima poginulim u NOB-u i žrtavama fašizma. Od njega je na Fruškoj gori veći samo spomenik “Sloboda” na Iriškom vencu. Među imenima nalazim i nekoliko Jevreja, 8 članova porodice Goldenberg.
14. oktobra 1941, na dan Pokrova Presvete Bogorodice, ustaška četa iz Iloka uz pomoć pojedinih lojalnih meštana iz Neština izvršila je masovna ubistva u selu. Pravoslavni hram je tih godina pretrpeo oštećenja, a jedan odred ustaša je i živeo u crkvi koju su u više navrata oskrnavili. Neštin je, inače podneo velike žrtve u Drugom svetskom ratu, u tom periodu ubijeno ukupno 144 žitelja ovog fruškogorskog mesta.
Pored spomenika nalazi se i sidro kao i tabla koja otkriva da je ovde u Neštinu formirana prva partizanska Mornarička četa na Dunavu koja je obezbeđivala komunikaciju učesnika NOB između Srema i Bačke. U centru sela, u parku, između dečijeg igrališta i montažne pijace, nalazi se još jedna spomen-tabla posvećena pogubljenima u NOB.
Sa svoje dve crkve, pravoslavnom i katoličkom, ušorenim kućama iznad kojih su vinogradi i bakama koje sede pred kapijom, Neštin izgleda kao ga “napisao” Stevan Sremac.
Srpska pravoslavna crkva Sv. Kozme i Damjana u Neštinu je podignuta do 1793. i ima status spomenika kulture od velikog značaja. Ikonostas je rezbario Marko Gavrilović sa sinom Arsenijem Markovićem 1772. a oslikao ga je Teodor Kračun 1773. On je naslikao i ikone Krunisanje Bogorodice i Bogorodica sa Hristom, kao i ikonu Svetog Jovana Zlatoustog sa arhijerejskog trona. Ikonu sa Bogorodičinog trona naslikao je i potpisao jerej Rafailo Miloradović 1724. Tri ikone Stanoja Popovića sačuvane su sa starog neštinskog ikonostasa iz 1741. carske dveri su naslikane sredinom 18. veka, a pevničke ikone i severne dveri, kao i praznične ikone, slikao je Stefan Gavrilović 1800.
Čudotvorna ikona Presvete Bogorodice neštinske, spada u red najpoznatijih suzotočivih ikona, čije je slikanje jerej Rafailo Miloradović iz Bačke Palanke završio 14. juna 1724. godine, za porodicu Rašković.
KAO KOD STEVANA SREMCA: Šor sa pravoslavnom crkvom u Neštinu
Ovaj ikonopisac je o svom poslu ostavio natpis na poleđini ikone u kome ističe nevolje koje su proistekle oko slikanja. Kako slikar sam kaže “i da sam znao kakva e zla daska ne bi nigdar uzeo poslovati”. Posao je ipak uspešno priveo kraju, tako da na završetku zapisa ističe “ali se prigodi po sreći te će biti ikona”. Ovaj natpis je redak i dragocen izvor koji potvrđuje da se u toku prve polovine XVIII veka i u Karlovačkoj mitropoliji sačuvalo verovanje u “dobre” i “zle daske”. Sigurno da su se peripetije oko nastanka ikone usekle u kolektivno sećanje parohijana neštinske crkvene opštine, ali njen ugled je porastao tek nakon dve decenije, kada se oglasila kao čudotvorica.
Ikona je prvi put proplakala 8. septembra 1753, a točila je suze naredna četiri dana, a je bila u vlasništvu ugledne porodice Raškovića, koja se preselila u Srem iz Sjenice u vreme Velike seobe pod pećkim patrijarhom Arsenijem III Čarnojevićem 1690. Sledeće jeseni, iz Bogorodičine ikone u neštinskoj parohijskoj crkvi su ponovo potekle suze, o čemu se saznalo i u samom mitropolijskom središtu. Istovremeno se oglasila plačem i Bogorodičina ikona u crkvi fruškogorskog manastira Divša.
Rimokatolička Crkva Svete Ane u Neštinu građena je sredinom 19. veka a u proteklih 30 godina dva puta je bila paljena. Tokom prvog požara bio je zapaljen oltar, dok je drugog puta 2011. vatra zahvatila veći deo crkve. Uz pomoć tadašnjeg lokalnog župnika Marka Lončara, vernika i mnogih donatora, crkva je potpuno renovirana i ona je dana u dobrom stanju. “Ovaj ružni čin nije u velikoj meri uticao na međuljudske odnose u selu ali svakako da su tada među župljanima zavladali šok i neverica. Vremenom se sve to normalizovalo. Na ovom području je i ranije bilo katolika, ali uvek u manjini. Danas ih ima negde oko 10 posto od ukupnog broja stanovnika!”, kaže župnik Zdravko Čabrajac.
“Ova kuća je prazna, ova do nje isto, i ova isto…”, pričaju mi dve bake jedine žiteljke ulice tik uz pravoslavnu crkvu u Neštinu. Kažu da je selo počelo naglo da nazaduje od kako je ostalo odsečeno granicom. Naime, Neštin i Vizić u Sremu pripadaju opštini Bačka Palanka u Bačkoj pa deca koja idu u školu i radnici na posao – moraju da nose pasoše jer je između njih granični prelaz u Iloku. Prema poslednjem popisu iz 2011. bilo je 794 stanovnika, sada ih, kažu meštani, ne prespava više od 500 u Neštinu. Pre samo 90 godina, prema popisu iz 1931. bilo ih je pet puta više – 2.490.
U selu se nalazi i tzv. Sremska kuća izgrađena još davne 1743. Država je ovu kuću otkupila od porodice Savić zbog čega se ona naziva i Savićeva kuća.
Sremska kuća se vodi kao spomenik kulture od izuzetnog značaja za Republiku Srbiju zato što se u njoj verodostojno može videti kako su živeli vojvođanski Srbi u 18. veku. Prvi utisak koji ova kuća ostavlja je da se pre dva i po veka živelo mnogo bolje nego što se misli.
Na izlasku iz Neština, zatičemo betonske antitenkovske prepreke postavljene tu 1999. kada se očekivala kopnena invazija trupa NATO. Lokalno udruženje vinograda i voćara oslikalo ih je živim motivima pa više ne simbolizuju pretnju ratom kao u momentu kada su tu postavljene.
“Nema struje u celom selu od juče u 11 uveče!”, kaže prodavačica u polumraku radnje u Viziću u kojoj smo kupili vodu. Posle 12 sati bez struje, flaše su još bile hladne. Kažu, javili su im da je “neki veliki kvar”.
Prednja guma mi je bila mekana, jedan od meštana mi je preporučio da odem u prvu kuću do crkve. Domaćin je, iako nije bilo struje, upalio traktor i kompresor na njemu i za par sekundi mi dopumpao gumu.
Na ulazu u selo nalaze se betonske antitenkovske prepreke, oslikane živim bojama kao i one u Neštinu.
Prema popisu iz 2011. u Viziću bilo je 270 stanovnika. Meštani kažu da na narednom popisu ne očekuju da bude više od 200.
Na teške i krvave dane Drugog svetskog rata podseća i spomenik u centru sela sa imenima poginulih boraca i žrtava fašizma.
U selu se nalazi i pravoslavna crkva, sagrađena 1822. Posvećena je Čudu Svetog Arhangela Mihaila (19. septembar), što je i ujedno i seoska slava. Zanimljivo je da čeoni ulaz u crkvu zazidan i da su ostala samo jedna vrata sa strane kroz koja je moguće da se uđe u hram. Ispred crkve u dvorištu naišli smo na klupe koje su izvađene iz hrama i tu bačene.
Od Vizića do Erdevika vodi 8 km puta kroz šumu, posutog tucanikom. Deo staze ide pored jezera Moharac. Priroda je prelepa, okolina jezera se lepo održava, nema smeća što je, inače, čest slučaj na ovakvim lokacijama..
Ulazimo u Erdevik kroz tzv. “Slovački kraj”, kroz Ulicu Čmelikovu. Slovaci se u Erdeviku okupljaju u dve crkve – Slovačkoj evangelističkoj i Baptističkoj crkvi. U ovoj prvoj zvonila su zvona kada smo došli, kaže žena koju smo zatekli, zvone za sahranu. Kaže da je puno mladih u potrazi za poslom otišlo u Slovačku.
Vernici Baptističke crkve su pre četiri godine proslavila 90 godina njenog postojanja u Erdeviku. Na Fejsbuk stranici crkve našao sam fotografije sa jednog krštenja iz 2019.
U Masarikovoj, još jednoj jednoj od ulica koje, zbog većinske populacije meštani zovu “ulica Slovaka”, živi Katarina Kunčak, vlasnica pansiona “Keti”.
“Slovaka ima u svakoj ulici, iako je ovo veoma malo mesto, iz kojeg, nažalost, odlazi sve više ljudi zbog veoma loše ekonomske situacije”, kaže Keti, ali i pored takve situacije dodaje da nikada nije nedostajalo sloge, poštovanja i ljubavi. To što postoje takve ulice, ne znači da se meštani različitih nacionalnosti u ovom malom mestu ne druže, naprotiv. “Za Prvi maj se ukrasi drvo ispred Doma kulture u Erdeviku, a raskiti se na kraju meseca!”, kaže ona.
Srpska pravoslavna crkva u Erdeviku je posvećena Svetom Nikoli a podignuta je 1804. Ikonostasna rezbarija iz 1806. rad je Joanesa Lašoka i Sigismunda Egermana. Za slikanu dekoraciju oltarske pregrade angažovan je 1817. Georgije Bakalović, koji je autor i zidnih slika u oltaru. Ostale partije na zidovima oslikao je Jovan Nedeljković 1829. Za razliku od većine crkava u vojvođanskim selima koje su izvan bogosluženja zaključane (sveštenici se žale da se dosta krade poslednjih godina), ova je bila otvorena i bilo je pravo zadovoljstvo obići je.
U širokoj centralnoj ulici u Erdeviku, možda jednoj od prostranijih u Vojvodini, pored impresivnog drvoreda u nalazi se rimokatolička Crkva Cvetog Mihaela koja ima vrlo zanimljivu i bogatu istoriju.
U crkvi je posebno naglašen „nemački duh“, jer je pre Prvog svetskog rata Erdevik bio manja varošica koja je pretežno bila naseljena nemačkim i mađarskim stanovništvom. Zbog toga i sama crkva odiše nemačkom kulturom. Sve postaje koje se nalaze u crkvi, kao i natpisi, ispisani su na nemačkom jeziku. Posle Drugog svetskog rata Nemci odlaze iz Erdevika i u njemu ostaju Mađari, a potom se polako doseljavaju Hrvati iz Slavonije i okolnih mesta tako da se posle Drugog svetskog rata u crkvi pretežno okuplja hrvatsko i mađarsko stanovništvo.
Za vreme raspada Jugoslavije, devedesetih godina, iz Erdevika odlaze mnogi Hrvati, a Mađari proteklih deset godina takođe napuštaju selo koristeći EU pasoše tako da je danas nakon masovnih iseljavanja koja su trajala preko pedeset godina, što zbog ratova što zbog ekonomskih prilika, katolička zajednica u Erdeviku vrlo mala i čini je tek oko 60 pretežno hrvatskih porodica.
1993. Crkva Svetog Mihaela u Erdeviku je stradala kada je jedan pijani gost susednog kafića gađao zapaljivim metkom koji je izazvao požar u tornju. Zahvaljujući donacijama iz Nemačke, crkvi je danas vraćen stari sjaj, otkrio je pre par godine za medije Lacika Vali koji već 20 godina radi kao zvonar.
Kada smo mi prolazili kroz Erdevik crkva je bila zaključana ali se na internetu mogu naći fotografije njene unutrašnjosti.
Prema poslednjem popisu iz 2011. u Erdeviku je živelo 2.736 stanovnika. Ćaskamo sa meštanima u lokalnom kafiću dok nam se pune baterije na telefonima, kažu da ne veruju da u ovom momentu više od 2.000 ljudi “prespava u selu”. Vele da je broj prodatih vekni hleba dnevno najtačnije merilo.
U centru mesta nalazi se veliki spomenik partizanima poginulim u NOB i žrtvama fašizma. Na njemu reči Jove Jovanovića Zmaja: “Ti grobovi nisu rake, već kolevka novih pokolenja!”. Tu je i tablo sa fotografinjama 15 malih maturanata koji su ove godine završili 8. razred Osnovne škole Sava Šumanović u Erdeviku. U parku ispred škole brojna su upozorenja da se čuva priroda i ne baza smeće ali na kackalicama i ljuljaškama ispod – nije bilo dece koja bi ta pravila primenjivala.
Izvan sela nalazi se Vinarija Erdevik koju je 1826. osnovao grof italijanskog porekla Livije Odeskalki. Grb porodice Odeskalki i danas je zvanični simbol Erdevika. Kasnije je vinarija postala društveni kombinat, kada je pored podruma napravljen i olimpijski bazen. “Neće se Sremci dok idu za Bosnu, jer ne znaju da plivaju!”, rekao je navodno narodni heroj Marko Peričin Kamenjar. Olimpijski bazen nije u upotrebi ali novi vlasnici planiraju da ga obnove. Na jednom od zidova Titova crno-bela fotografija sa dopisanom porukom: “Samo vas posmatram!”
Vinarija Erdevik je desetkovana u prvoj privatizaciji 2004. kada je tadašnjim vlasnicima, firmi kasnije ubijenog Antuna Stanaja – služila samo kao pogranična “baza” za šverce cigareta.
U to vreme je iz velikih više od jednog veka starih buradi izvučeno svo vino i ostavljena su prazna da se rasuše i unište! Još jedan tužan prizor našeg tranzicijskog nemara prema vekovima čuvanoj industrijskoj baštini. Danas je Vinarija Erdevik u sastavu MK Grupe vođena iskusnom rukom Đorđa Stojšića iz male “garažne” vinarije “Šišato” – sa ogromnim potencijalom da postane prvorazredna turistička atrakcija ovog dela Evrope!
Rođen 27.7.1968. u Baču (Vojvodina, Srbija). Srednju školu završio u Bačkoj Palanci, Pravni fakultet studirao u Novom Sadu. Od 1990. radi kao novinar – u početku kao novosadski dopisnik beogradskih “Večernjih novosti”; zagrebačke “Arene”, sarajevskih “Naših dana”. Sarađuje i u magazinima “Vreme” i “Stav”.
1992. sa grupom studenata obnavlja izlaženje studentskog mesečnika “Index”. Posle dva broja sledi smena celokupne redakcije i pokretanje magazina “Nezavisi Index” koji će kasnije 1993. promeniti ime u “Svet” iz kojeg je nastala izdavačka kuća Color Press Grupa.
Danas na čelu Color Press Grupe najvećeg izdavača magazina u regionu sa kompanijama u svih 6 republika – 110 magazina, 25 internet portala i preko 80 konferencija i festivala godišnje.
U porfoliju kompanije pored domaćih (poput magazina “Lepota i zdravlje”, “Svet”, “Pošalji recept”, “Lekovito bilje” itd) nalaze se i brojni licencni brendovi: “The Economist”, “Hello!”, “Gloria”, “Story”, “Star”, “Lisa Moj stan”, “Hausbau”, “Brava Casa”, “Bravo”, “Alan Ford”, “Grazia”, “La Cucina Italiana”, “Auto Bild” i brojni drugi.
